ਫੇਰ ਮੈਂ ਉਮਰ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਜਾਗਿਆ ਖੇਡਦਾ ਖੇਡਦਾ, ਤੋੜਦਾ ਕਾਲ ਕਾਲਾਂ ਦੇ ਵੈਰ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਦਰਿਆ ਵਿਚ, ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਉਛਾਲਦਾ, ਮੈਂ ਆ ਗਿਆ ਉਮਰ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਗਾਂਵਦਾ- ਮਾਰਦਾ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਅਲਬੇਲੀਆਂ ਚੀਖਾਂ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦੇਖਦਾ ਮੈਂ ਤੁਰ ਆਇਆ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਲ ਜੀ । ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਦੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਜਲਾਲ ਦੇ ਉੱਤੇ ਨੱਚਦਾ ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਅਦਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਗਰ ਐਨਾ ਮਹਾਨ ਐਨਾ ਬਲੀ ਤੇ ਐਨਾ ਅਪਾਰ ਜੀ !! ਫੇਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੋ ਫੰਧ ਵਿਚ ਫਾਥਿਆ !!! ਚਾਨਚਕ ਨਾਗ ਜਿਉਂ ਵਲ ਖਾਂਦਾ, ਤਿਲ੍ਹਕਿਆ, ਚਮਕਿਆ, ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਛਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਸਾਗਰ ਸੂਲੀਆਂ ਵਲ ਲਪਕਿਆ । (ਅਕਤੂਬਰ, 1965)

ਸਾਨੂੰ ਬੇ-ਨਿਆਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਅਸਾਂ ਲੱਖ ਵਾਰ ਅੱਥਰੂ ਨੂੰ ਵਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਕਿਤੇ ਪੌਣਾਂ ਹੱਥ ਨੀਂਦਰਾਂ ਦਾ ਗੀਤ ਭੇਜ ਦੇ ਅਸਾਂ ਸੱਥਰਾਂ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਪਿੱਠ ਕਰਕੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਕੋਂਲੋਂ ਲੰਘ ਗਏ ਖੜੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੇ ਹਾਰਕੇ ਪੁਕਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਹਾਕਾਂ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰ ਡਿੱਗੇ ਹੰਭ-ਹੁੱਟ ਕੇ ਆਕੇ ਪੰਖੀਆਂ ਨੇ ਜ਼ੁਲ਼ਫ਼ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਸਾਨੂੰ ਸਬਰ ਕਸਾਈ ਨੇ ਕੁੱਠ ਉਮਰਾਂ ਡੂੰਘੇ ਪੁਲਾਂ ਕੋਲ ਆਣਕੇ ਵੰਗਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਪਈਆਂ ਤੈਨੂੰ ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਛਾਵਾਂ ਨੇ ਪਿਆਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਕਿੱਥੇ ਆਣ ਪਰਦੇਸੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੋਹਣੇ ਦੇਸ ਦਾ ਕੀ ਆਣਕੇ ਸੰਵਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਤੇਰੇ ਦਰ ਉੱਤੇ ਅਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਤੋੜਕੇ ਐਂਵੇਂ ਅੱਥਰੀ ਜੁਆਨੀ ਨੂੰ ਵਗਾੜਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਸਾਡੇ ਅੱਥਰੂ ਦੀ ਦੇਖੋ ਆਣ ਬਾਤ ਮੁਕ ਗਈ ਅਸਾਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਹਿਜਰ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । ਸਾਡੇ ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਜ਼ਾਲਿਮਾ ਤੂੰ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰਿਆ, ਓ ਯਾਰ । (ਮਈ, 1965)

ਤੈਂਡੀ ਫ਼ਜਰਾਂ 'ਚ ਕੂਕੇ ਕੋਲ ਵੋ, ਵੱਡੇ ਪਿਆਰੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਵੋ । ਤੇਰੀ ਅੱਖੀਆਂ ਤੇ ਦਾਵਾ ਏ ਸਾਡਾ ਕੁਝ, ਐਵੇਂ ਹੰਝੂ ਬੇਗਾਨੇ ਨ ਰੋਲ ਵੋ । ਐਵੇਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਅਰਸ਼ ਤੋਂ ਦੋ ਕਣੀਆਂ, ਪਏ ਡਾਢੇ ਹੀ ਨੀਂਦਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲ ਵੋ । ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਖਿੜਿਆ ਏ ਫੁੱਲ ਸੋਹਣਾ, ਦੂਰ ਵਜਦੇ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਢੋਲ ਵੋ । ਬੀਬਾ ਲੱਖ ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ ਦੇ ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਕੀਤੇ, ਹਿੱਕੋ ਸੱਚੇ ਸਿਦਕ ਦੇ ਕੌਲ ਵੋ । ਤੈਂਡੀ ਫ਼ਜਰਾਂ 'ਚ ਕੂਕੇ ਕੋਲ ਵੋ, ਵੱਡੇ ਪਿਆਰੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਵੋ । (ਮਈ 1965)

ਕੇਡੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਕਰੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵੋ ਸਾਡਾ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੋ ! ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ ਨੂੰ ਬੇਲੀਆ ਅਸੀਂ ਮੌਜੀ ਝਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਵੋ । ਗੱਲ ਸੁਣੇ ਨ ਸੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਵੋ ਅਸੀਂ ਖੜੇ ਬੇਲੇ ਦੇ ਦੁਆਰ ਵੋ । ਜਿਹੜੇ ਖੇਡੇ ਝਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋ, ਸਾਡੇ ਦੀਨ ਮਜ਼੍ਹਬ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । ਤੈਂਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਰੂਹ ਦੇ ਸੂਰਜ ਵੇਚੀਂ ਨ ਜੀਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੋ । ਮੁੱਦਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵਾਵਾਂ ਨੇ ਵਗੀਆਂ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾਵਨ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੋ । ਕੇਡੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਕਰੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਵੋ ਸਾਡਾ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੋ ! (ਮਈ 1965)

ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਤਪ ਤਪ ਜਾਂਦੇ, ਡਾਚੀਆਂ ਵਾਲੇ ਫੇਰਾ ਨ ਪਾਂਦੇ । ਇਕ ਜਨਮ ਵਿਚ ਫੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਲੱਖ ਜਨਮ ਵਿਚ ਕੌਲ ਨਿਭਾਂਦੇ । ਮਾਣ ਲੋਕ-ਪਰਲੋਕ ਦਾ ਦੇ ਕੇ ਹਸ਼ਰਾਂ ਤੀਕਣ ਜਾਨ ਤਪਾਂਦੇ । ਸੱਤ ਅਸਮਾਨਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਅਸਾਡਾ ਇਕ ਕਣੀ ਲਈ ਮਨ ਤਰਸਾਂਦੇ । ਪਿਰ-ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਹੋ ਕਰਜ਼ਾਈ ਰੋਜ਼ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨ ਪਾਂਦੇ । ਰੂਹ ਡਾਰਾਂ ਦੇ ਬਣ ਹਮਜੋਲੀ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਤੀਰ ਛੁਪਾਂਦੇ । ਪੀ ਕੇ ਡੂੰਘੇ ਸਾਗਰ ਪਾਣੀ ਜ਼ਹਿਰ ਬੂੰਦ ਦੀ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦੇ । ਹਿਜਰ ਦੀ ਖੇਡ ਖਿਡਾਵਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦਰ ਕਰਮ ਝੁਕਾਂਦੇ । ਸੂਰਜ ਆਪਣਾ ਪੰਧ ਮੁਕਾਂਦੇ, ਤੰਬੂ ਪੁੱਟ ਸੌਦਾਗਰ ਜਾਂਦੇ । ਘਾਇਲ ਰੱਤ ਦੀ ਕੂਕ ਵਿੰਨ੍ਹਕੇ, ਸ਼ਬਨਮ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਚੜ੍ਹਾਂਦੇ । ਤੰਬੂਆਂ ਵਾਂਗ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਪੈਂਡੇ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲਗੀਰ ਬਣਾਂਦੇ । ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਤਪ ਤਪ ਜਾਂਦੇ, ਡਾਚੀਆਂ ਵਾਲੇ ਫੇਰਾ ਨ ਪਾਂਦੇ । (ਜੂਨ 1965)

ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਕਿੱਥੇ ? ਅੱਖਾਂ ਡੁਲ੍ਹਦੀਆਂ ਬੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜਕੇ, ਪਿਆ ਰੋਣ ਆਵੇ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ । ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਲੁੱਟੇ ਗਏ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਮਿੱਟਿਆ; ਸਾਡੇ ਰਾਂਝਣ ਦੀ ਵਾਜ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੇ ਖੜਸੁੱਕ ਨਾਅਰਿਆਂ । ਹਾਂ, ਕੁੱਛ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਮੱਲਿਆ, ਠੀਕ, ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਤਾਰਾਂ ਨੇ ਪਹੁੰਚੀਆਂ, ਪਰ ਨਸ਼ਾ ਉਹ ਟੁਟਿਆ । ਤਖ਼ਤ ਉਲਟਿਆ ਮੌਜੀ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦੀ ਦਾ-- ਸੌਂ ਗਿਆ ਵਜਦ ਦਾ ਕੂਕਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ, ਚਲਾ ਗਿਆ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾ' ਰੁੱਸ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਜੋ ਘਸਮਾਨ ਸੀ ਪੈਂਦਾ-- ਵੱਡੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡਾ ਅਸਮਾਨ ਉਹ ਕੱਚ ਵਾਂਗ ਤਿੜਕਿਆ-- ! ਵਾਹਗੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਦੇਸ ਨੂੰ ਪਾਕ ਦੀਨ ਦੀ ਅਜਬ ਬੇਚੈਨ ਤੋਂੜ ਲੱਗੀ, ਇਕ ਧੁਖਧੁਖੀ ਕੌੜੀ ਪਿਆਸ ਵਿਚ ਦੇਸ ਉਹ ਊਂਘੇ । ਏਧਰ ਵੀ ਹਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੰਦਾ, ਹੌਲ ਦੇ ਕੱਪਰਾਂ ਦਾ ਨ੍ਹੇਰਾ ਖੁਦੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਮਾਨ ਨੂੰ ਪੀ ਗਿਆ । ਆਪਣੀ ਰੱਤ ਨਾਲ ਖੇਡ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੂਨ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲਣੇ ਲੱਦ ਗਏ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਊਠਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇਖਣ ਦੇ ਵੇਲੇ । -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ਪੂਰਨ ਦੇ ਨੈਣ ਤੱਕਦੇ ਮੁਲਖ ਵੀਰਾਨ ਹੋਇਆ ! ੳ ਮੇਰੇ ਯਾਰੋ ! ਕਿਨ੍ਹ ਪੁੱਟਿਆ ਪੂਰਨ ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ? ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਮਿਰਗ ਕਿੱਥੇ ? ਕੇਸੂਆਂ ਦਾ ਤਪਦਾ ਅਸਮਾਨ ਕਿੱਥੇ ਗੁਆਚਿਆ ? ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਗਲ ਲਗ ਪੂਰਨ ਰੋਂਵਦਾ ! ਕਿੱਥੇ ਗਈਆਂ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ? ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਪੰਜ ਪਾਣੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ! ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਹਿਜਰ ਦੇ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਗੌਣ ਵਾਲੇ ! ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰਾਂ 'ਚ ਢੱਠਾ ਪੰਜਾਬ ਸਾਰਾ -- ਨਾਂਹ ਉਹ ਹਾਣੀ, ਨਾਂਹ ਉਹ ਪਾਣੀ ਨਾਹ ਉਹ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੀ ਵਾ ਵਿਚ ਗੌਣ ਵਾਲੇ ! (ਅਗਸਤ 1965)

ਊਧਮ ਤੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭ ਬਾਗ ਉਦਾਸੇ, ਅਣਖ ਦੇ ਸੂਰਜ ਛਿਪੇ ਨੂੰ, ਬੀਤ ਗਏ ਚੁਮਾਸੇ- ਬੁਰਜ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇਖਦੇ, ਵਡ ਬਲੀ ਨਿਰਾਸੇ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਪਿਆਸੇ ॥੧॥ ਤੇਰੀ ਰੱਤ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਨ ਤੇਰੀ, ਚੁਕ ਸੂਰਜ ਫ਼ਤਹਿ ਦੇ ਪਾਈ ਨ, ਕੁਈ ਫ਼ਜਰਾਂ ਫੇਰੀ- ਤੇਗ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਵੇ, ਸੁਣ ਅਰਜ਼ ਇਹ ਮੇਰੀ, ਹੋਈ ਬੁਰਜ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ, ਸਜਦੇ ਨੂੰ ਦੇਰੀ ॥੨॥ ਤੈਂ ਬਾਗ ਚ ਸੂਰਜ ਛਿਪੇ ਜੋ, ਕਿਸ ਅਗਨੀ ਲੇਟੇ? ਕਿਸ ਅੰਬਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੂਕਦੇ, ਤੇਗ਼ਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ? ਅੱਗ ਦੇ ਪਰਬਤ ਤੋੜਦਾ, ਜੋ ਖਾ ਪਲਸੇਟੇ, ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਵਾਣ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਜੋ ਮੌਤਾਂ ਮੇਟੇ ॥੩॥ ਊਧਮ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ, ਲੱਖ ਮੌਤਾਂ ਲੜੀਆਂ, ਮੈਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗਾਨਾ ਲਹੂ ਦਾ, ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਵਰੀਆਂ, ਸੂਰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਡਕੇ, ਉਹ ਪੌਣਾਂ ਪਰੀਆਂ, ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਮੇਰੇ ਬਾਗ਼ ਨੂੰ, ਵਡ ਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸੜੀਆਂ; ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਉੱਠੀਆਂ, ਕਲਵਲ ਵਿਸੁ-ਭਰੀਆਂ, ਕਪਟੀ ਸ਼ਾਹ ਕਬੇਰ ਦੇ, ਸੀਨੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਪੱਥਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸੌਂ ਰਹੇ, ਅਸਮਾਨ ਲੈ ਖੜੀਆਂ, ਮੁੜ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫ਼ਜਰ ਨੇ, ਤਨ ਤੇਗ਼ਾਂ ਜਰੀਆਂ- ਮੇਲ ਵਿਛੋੜੇ ਵਾਲੀਆਂ, ਦੋ ਸੱਚੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਤਰਕੇ ਸਾਗਰ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ, ਬਸ ਅੱਖੀਆਂ ਭਰੀਆਂ- ਧਰਤ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਚੁੰਮ ਕੇ, ਕਰ ਰੁੱਤਾਂ ਹਰੀਆਂ ਆਇਆ ਘੋੜਾ ਪੀੜ ਮੈਂ, ਕਿਸ ਵਾਗਾਂ ਫੜੀਆਂ ? ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਪੰਜ ਨਦੀਆਂ ਤਰੀਆਂ ॥੪॥

ਮੈਂ ਫੇਰ ਆਇਆ ਹਾਂ ਉਮਰ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ; ਅਗਨੀ ਦਾ ਬੁੱਤ ਮੇਰਾ ਅਨਿਕ ਹਿੰਸਕ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਖਲੋਤਾ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਤ੍ਰਬਕਦੀ, ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ, ਮੈਂ ਕੰਬਦਾ ਗ਼ਰੀਬ ਮਸਕੀਨ ਬੰਦਾ; ਪਰ ਮੈਂ ਜਾਗਦਾ ਚੰਘਿਆੜ ਕੇ ਤੇ ਦੂਰ ਤਕ ਨਿਗਾਹ ਦੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀਆਂ 'ਚ ਫਿਰਦਾ, ਉੱਡਦਾ ਉਡਾਰੂ ਬਾਜ਼ ਲਾਸਾਨੀ !! ਮੈਂ ਵਡ-ਵਿਸਮਾਦ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਦਾਸ ਜਿਸ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਉਦਾਸ ਉਮਰ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਪਲ੍ਹਮਦੇ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਸੋਚਦਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕਰਮ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ? ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਮੇਰੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਸੂਰਜ ? ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਮੇਰੇ ਬੇ-ਮਿਸਾਲ ਤਰਸ ਦਾ ਜਲਵਾ ? ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਮੇਰੀਆਂ ਸੌਗਾਤਾਂ ਦੇ ਹੀਰੇ ਜੋ ਮੈਂ ਲੁਟਾਏ ਸਨ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਖੇਲ੍ਹਦੇ ? ਉਸਦਾ ਗ਼ਰੀਬ ਜਿਹਾ ਚਿਹਰਾ ਅਨੰਤ ਵੀਰਾਨੀ 'ਚ ਤਰਸ ਭਰਦਾ, ਜਿਸ ਰਾਹ ਤੇ ਵੱਗੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਕਿਣਕੇ ਤੜਪਦੇ, ਜਿਸ ਰਾਹ ਤੋਂ ਨੀਲ ਬਨਵਾਰੀ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਆਗਾਸ ਚਮਕੇ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਐਪਰ ਗੁਆਚ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਰਾਹਾਂ 'ਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸਦੇ ਨੈਣਾਂ ਦਾ ਚੰਚਲ ਨੂਰ ਤੁਰ ਗਿਆ ਕਿਧਰੇ ! ਕੀ ਖੁਰ ਗਿਆ ਪਾਣੀਆਂ ਅੰਦਰ, ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਚਮਕਦਾ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ? ਉਹ ਵੇਖਦੀ ਦੂਰ ਤਕ ਚੁੱਪ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੰਘਦੇ ਬੇ-ਮੁਹਾਰੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਜਿਸ ਚੁੱਪ ਨੇ ਰੋਕਿਆ ! ਉਸਦਾ ਹੰਝੂ ਲਾਸ ਮਾਰਦਾ ਸਾਰੀ ਵੀਰਾਨੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ! ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਉੱਠ ਗਏ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੀਦ ਨੂੰ ਸਿੱਕਦੀ ਨੈਣ ਭਰ ਆਏ ਉਹ ਸੁੰਦਰੀ। (ਮਾਰਚ, 1965)

(ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਆਏ ਪਿਆਰਿਆਂ ਅੱਗੇ ਸੁਆਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਪਿਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੇਦਨ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਵਿੱਚ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।) 'ਚਿਰਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਆਏ ਕੀ ਹਾਲ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ?' 'ਸਾਨੂੰ ਲਗਨ ਅਪੁੱਠੜੀ ਲੱਗੀ ਸ਼ੌਕ ਬੇਗਾਨੇ ਦੇਸਾਂ ਦਾ।' 'ਵਿਸਰ ਗਿਆ ਭੁਲਦੇ ਹੋ ਕਾਹਨੂੰ ਅੱਪਣਾ ਮੁਲਕ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਾ?' 'ਕਦੇ ਵਸਦਿਆਂ ਏਥੇ ਕੀਤਾ ਗਰਬ ਕਾਲਿਆਂ ਕੇਸਾਂ ਦਾ।' 'ਸਿਰ ਤੇ ਮਾਲ ਜਾਨ ਹੈ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀ ਇਤਬਾਰ ਵਰੇਸਾਂ ਦਾ?' 'ਬਖਸ਼ ਦਿਓ ਜੇ ਕੌਲ ਅਸਾਡਾ ਅੱਥਰੂ ਦਰਦ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਦਾ।' 'ਹਸ਼ਰਾਂ ਤਕ ਉਮਰ ਦੇ ਪੱਤਣ ਇਹ ਕੀ ਰੋਸ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਾ?' 'ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਰੋਣਾ ਦੋਸ਼ ਕੇਹਾ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ।' 'ਕੀ ਇਤਬਾਰ ਸਬਰ ਕਿਉਂ ਡੋਲੇ ਪਿਆਰ ਦਿਆਂ ਦੋ ਭੇਸਾਂ ਦਾ?' 'ਜਦੋਂ ਮੁਰੀਦ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਹੋਏ ਖਤ ਮਿਲਿਆ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਦਾ।' (ਮਈ 1965)

ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਕੰਢੜੇ ਬਹਿਣਾ, ਰੋਣਾ ਨ ਹੋ । ਦੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਡਿਆਂ ਰਾਠਾਂ ਪੈਰ ਹਿਜਰ ਦੇ ਧੋਣਾ ਨ ਹੋ । ਹੱਸਣਾ ਆਪਣੇ ਮੋਇਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮੇ ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪਰ ਚੋਣਾ ਨ ਹੋ । ਦੇਸ ਬੇਗਾਨੇ ਦੀ ਮੰਨ ਸਰਦਾਰੀ ਬਾਰ ਪਰਾਏ 'ਚ ਹੋਣਾ ਨ ਹੋ । ਹੀਰ ਦੇ ਦੇਸ ਮਜੂਰੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਮਹੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਹਲ ਜੋਣਾ ਨ ਹੋ । ਧੀਆਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸੀ ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਚੱਕੀਆਂ ਨੂੰ ਝੋਣਾ ਨ ਹੋ । (ਮਈ, 1965)

ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਾਏ, ਆਪਣੇ ਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਏ । ਵੱਡੀਆਂ ਮਿਲਖਾਂ ਦੇ ਰਾਠ ਸੁਣੀਂਦੇ ਅਰਜ਼ਾਂ ਨਿਮਾਣੀਆਂ ਲਿਆਏ । ਵਿਛੜੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ਜੱਫ਼ੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਤੱਕਣੇ ਨੂੰ ਪੰਛੀ ਆਏ । ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਕੰਢੜੇ ਰੂਹ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮਨ ਤਿਰਹਾਏ । ਆਏ ਪੁਰੇ ਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨਾਗਾਂ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਏ । ਦਿਲਾਂ ਦਿਆਂ ਜਾਨੀਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ-ਧੀਆਂ ਹਰਿਆਂ ਬਾਗ਼ਾਂ 'ਚ ਲਿਆਏ । ਲੰਮੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੋਂ ਕੀ ਮੰਗਣ ਆਏ ? (ਮਈ, 1965)

(ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ) ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਨੇ ਚੁੰਮ੍ਹਿਆ ਦਾਮਨ ਫ਼ਜਰਾਂ 'ਚ ਵਗਦਾ ਸੁਹਾਂ । ਕੋਇਲ ਕੂਕਦੀ ਅੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚ ਨਦੀਆਂ ਰਹਿਣ ਰਵਾਂ । ਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਊਸ਼ਾ ਦਾ ਚੱਕਰ ਫੜੇ ਯੁਗਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ । ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੰਛੀ ਚੁਗਦਾ ਪੀਂਦਾ ਨੀਰ ਸੁਹਾਂ । ਜਿੰਦ ਨਿਮਾਣੀ ਤੇ ਅਰਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀ ਭਰੀ ਕਹਿਰ ਦੀ ਛਾਂ । ਪੀਤਾ ਹੀਰ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰ-ਪਿਆਲਾ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ । (1965)

ਗੀਤ ਅੱਲਾ ਦੇ ਰਿੰਮ ਝਿੰਮ ਸੁੱਤੇ ਦੂਰ ਨਦੀ ਦੇ ਤੀਰ । ਮੋਨ ਖਲੋਤਾ ਸਬਰ ਦਾ ਜੋਗੀ ਝਿੰਮ ਝਿੰਮ ਰੈਣ ਗੰਭੀਰ । ਕਵਨ ਦੇਸ ਬਉਰਾਣੇ ਚੱਲੀ ਹੋਈ ਰੈਣ ਫ਼ਕੀਰ ? ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਕਲਵਲ ਕਲਵਲ ਕਿਸ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪੀੜ ? ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀ ਸੱਥਰੀਂ ਸੁੱਤੇ ਡੂੰਘੇ ਮਨ ਦਿਲਗੀਰ- ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਤੇ ਨੀਂਦਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਬਲਦੀ ਰਹੇ ਅਖ਼ੀਰ । (ਜੂਨ, 1965)

ਤੱਕਣਾ ਅੱਪਣੇ ਵਤਨ ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰ ਪਿਆਰੀ ਰੋਂਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਹੈ, ਅੱਜ ਜ਼ਾਰੋ ਜ਼ਾਰੀ— ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਦਿਸੇ ਨ, ਸਰਦਾਰ ਅਟਾਰੀ ਸਤਲੁਜ ਕੰਢੇ ਉੱਤਰੇ, ਅੱਜ ਚੋਰ ਬਾਜ਼ਾਰੀ ਜਿਸ ਤੋੜੇ ਕੋਟ ਪਸ਼ੌਰ ਦੇ, ਰਣ ਤੇਗ ਜੁਝਾਰੀ, ਤੁਰ ਗਿਆ ਪੈਂਡੇ ਮੌਤ ਦੇ, ਛੱਡ ਖੇਡ ਖਿਲਾਰੀ— ਕਦੇ ਫੇਰਾ ਪਾਉਣਾ ਵਤਨ ਵਲ, ਸਰਕਾਰ ਹਮਾਰੀ।੧। ਰਣ ਸਭਰਾਉਂ ਲੜੇ ਸੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੇਟੇ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਲਰਜ਼ਕੇ, ਅਸਮਾਨ ਸਮੇਟੇ, ਮਾਖੇ ਖਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਨੇ, ਫੜ ਸੂਰਜ ਮੇਟੇ— ਸਤਲੁਜ ਸਾਹ ਗਰਜਕੇ, ਰਣਯੋਧੇ ਲੇਟੇ— ਸੌਂ ਗਏ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੇਟੇ ਛਿਪਦੇ ਸੂਰਜ ਦੇਖਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਅਟਾਰੀ, ਕਦੇ ਫੇਰਾ ਪਾਉਣਾ ਵਤਨ ਵਲ, ਸਰਕਾਰ ਹਮਾਰੀ।੨। ਚੇਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜੂਝਦਾ, ਪੰਜਾਬ ਨ ਹਾਰੇ, ਤੇਗੀਂ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ, ਅਸਮਾਨ-ਵੰਗਾਰੇ, ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆ ਦਾ ਰੋਹ ਹੈ, ਕੀ ਕਰਨ ਕਿਨਾਰੇ ? ਨੇਜ਼ਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਅਰਸ਼ ਦਾ, ਕੁਈ ਕੁਫਰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਕਦੇ ਨ, ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਹਾਰੇ— ਮੁਰਸ਼ਦ ਸਾਹਮੇ ਸਿਦਕ ਦੀ, ਅਸਾਂ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰੀ ਤੱਕਣਾ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰ ਪਿਆਰੀ।੩। ਲੈ ਕੇ ਥਲਾਂ ਦੀ ਸੁੰਞ ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਣੀ, ਕੂੰਜਾਂ ਵਾਲੇ ਹਾਲ ਵਿਚ, ਗਏ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ, ਤੁਰ ਗਏ ਵਾਂਗ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ, ਛੱਡ ਤੇਗ ਅਲਾਣੀ, ਆਏ ਕਿਹੜੀ ਜੂਹ ਵਿਚ, ਚੁੰਮ ਸੰਞ ਸੁਹਾਣੀ ? ਵਾਂਗ ਕਰਬਲਾ ਤੜਫਦੇ, ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਹਾਣੀ। ਰੋਹੀਆਂ ਵਿਚ ਦਲੀਪ ਨੇ, ਇਕ ਵਾਜ ਸੀ ਮਾਰੀ ਕਦੇ ਫੇਰਾ ਪਾਉਣਾ ਵਤਨ ਵਲ, ਸਰਕਾਰ ਹਮਾਰੀ।੪। ਬੰਨ੍ਹੇ ਗਾਨੇ ਮੌਤ ਦੇ, ਦਸ਼ਮੇਸ਼-ਮੁਰੀਦਾਂ, ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ, ਮੁੜ ਹੋਈਆਂ ਈਦਾਂ- ਕੜਕਿਆ ਬੱਜ ਬੱਜ ਘਾਟ ਤੇ, ਕੁਈ ਰਾਜ਼ ਸ਼ਹੀਦਾਂ- ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਅੱਗ 'ਚ ਛੇੜੀਆਂ, ਅਸਮਾਨ ਉਮੀਦਾਂ- ਅੱਖੀਂ ਲਹੂ ਨੂੰ ਭੱਖਿਆ, ਦਸ਼ਮੇਸ਼-ਮੁਰੀਦਾਂ- ਮੰਗੀ ਅਸਾਂ ਹਜ਼ੂਰ ਤੋਂ, ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਉਧਾਰੀ ਕਦੇ ਫੇਰਾ ਪਾਉਣਾ ਵਤਨ ਵਲ, ਸਰਕਾਰ ਹਮਾਰੀ।੫। ਲੰਮੇ ਦੇਸ ਝਨਾਂ ਵਿਚ, ਕੁਈ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰੇ, ਭੁੱਲੇ ਅੱਜ ਹਜ਼ੂਰ ਨੂੰ, ਪੰਜਾਬ ਦੁਲਾਰੇ, ਜਿਨ੍ਹ ਸਿਰ ਤੇਰਾ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕੌਣ ਵਿਚਾਰੇ ? ਆਉਂਦੇ ਗਾਜ਼ੀ ਗਾਂਵਦੇ, ਤੈਂ ਵਲ ਪਿਆਰੇ ਜਿਸ ਤੇ ਤੇਰਾ ਰਹਿਮ ਹੈ, ਅਸਮਾਨ ਨ ਮਾਰੇ ! ਰੋਹੀਆਂ ਵਿਚ ਦਲੀਪ ਨੇ, ਇਕ ਵਾਜ ਹੈ ਮਾਰੀ : ਤਕਣਾ ਅੱਪਣੇ ਵਤਨ ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰ ਪਿਆਰੀ।੬। (1965)

[ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ] ਵਣ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਬੈਠੀ ਖੇਡਾਂ ਮੈਂ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੀਲਿਆਂ ਪੱਤਾਂ ਦੀ ਲਾ ਕੇ ਮਗਰੀ ਲੰਘ ਗਏ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲ- ਠੰਢੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਛਿਪਿਆ ਉੱਡਦਾ ਹੀ ਉੱਡਦਾ ਹੁਨਾਲ, ਲੰਮਿਆਂ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈਏ ਜੋਬਨ 'ਚ ਉੱਠਿਆ ਉਬਾਲ- ਹੱਠ ਬਨਬਾਸੀ ਦਾ ਜੋਬਨ ਵਾਂਗੂੰ ਤਕਦਾ ਨ ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਹਾਲ- ਰੱਜਨੀ ਉਹ ਅੱਥਰੂ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਛਿਪਿਆ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨਾਲ- ਖ਼ਾਕਾਂ ਦਾ ਓਢਣ ਏ ਸੂਰਜ ਹੁੰਦਿਆਂ ? ਸੁਣਿਆਂ ਨ ਸਮਿਆਂ ਸੁਆਲ- ਪੌਣੋ ਜਗਾਵੋ ਨੀ ਵਣ ਵਿਚ ਸੁੱਤੜਾ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹਾਲ। ਮਸਤਕ ਤੇ ਦਗਦੀ ਬਿੱਜਲੀ ਦੇ ਚਾਨਣ ਕੁੱਖਾਂ 'ਚ ਦੇਵੇ ਉਹ ਬਾਲ। (ਮਾਰਚ, 1964)

[ਬਾਰ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ] ਜਾਗੋ ਨੀ ਕੂੰਬਲੋ ਸੂਰਜ ਵੇਖੋ ਪੌਣਾਂ ਨਵੇਲੀਆਂ ਛੋਹ, ਪੰਖੀ ਦੇ ਪਰ ਨੂੰ ਵਾਵਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਕਿੰਨਿਆਂ ਹੀ ਦੇਸਾਂ ਚੋਂ ਹੋ। ਕੌਣ ਨੀ ਦੇਸ਼ ਓਸ ਵਿਚ ਆਇਆ ਨਾਗਾਂ ਨੇ ਚੁੰਮਿਆ ਜੋ ? ਕਲੀਓ ਨ ਦੇਸ਼ ਬੇਗਾਨੇ ਕਰਿਓ ਫ਼ਜਰਾਂ ਨਾ’ ਐਨਾ ਮੋਹ। ਉੱਚਿਆਂ 'ਸਮਾਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਟੁੱਟਣਾ ਸਿਤਾਰੇ ਦਾ ਰੋਹ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਬਾਤ ਜੋ ਵਿਸਰੀ ਕਹਿਰਾਂ ਦਾ ਸੂਰਜ ਉਹ। (ਮਾਰਚ, 1964)

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ ਕੀਤਾ ਬਿੱਜਲੀਆਂ ਕੜਕ ਕੇ, ਚੁੰਧਿਆਂਦੇ ਨੂਰ ਦੀ ਵਰਸ਼ਾ ਝਿੰਮ ਝਿੰਮ ਉਤਰਦੀ, ਐਪਰ ਮਦਹੋਸ਼ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰ ਨ। ਕੁਝ ਗਾਂਵਦੇ, ਝਮਕਦੇ ਅਰਸ਼ ਤੋਂ ਆਂਵਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਿਆ ਸੌਂ ਰਹੇ— ਏਸ ਮਹਾਂ ਮਦਹੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਚੀਰ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਵਾਂਗ ਉੱਡਿਆ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਗੀਤ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ ਨੱਚਦਾ ! ਲੱਖ ਰਤਨਾਂ, ਹੀਰੇ ਜਵਾਹਰਾਂ ਦੇ ਪਰਬਤ ਵਜਦ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚੰਘਿਆੜਕੇ ਮਹਾਂ ਨਿਵਾਸ਼ ਵਿਚ ਢੱਠੇ; ਏਸ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਮੰਥਨ ਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਨਮਿਆ। ਯਾਦ ਆਂਵਦੇ ਮੈਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੇਲੇ- ਪਈ ਯਾਦ ਆਵੇ ਫਾਂਸੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦੇ ਬਲੀ ਦੀ। ਪਿਆ ਯਾਦ ਆਵੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਓਸ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜੁਆਬ। ਪਿਆ ਯਾਦ ਆਵੇ ਓਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਨਾਦ- ਯਾਦ ਆਵਣ ਓਸਦੀ ਅਣਖ਼ ਦੇ ਬੋਲ ! ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਵਲ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਗਾਂਵਦਾ ਆਵੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾਡਲਾ- ਮੌਤ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਿਆ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ— ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਵਲ ਹੁਸਨ ਨੱਚਦਾ ਆਇਆ ਆਉਂਦੇ ਜੱਲਾਦ ਗਾਂਵਦੇ ਨਾਲ ਹੀ। ਤੇਗ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ? ਸਭ ਜੱਲਾਦ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਵੇਖਦੇ !! - - - - - - - - - - - - - - - - ਆ ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਆ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ- ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਬਾਦ ਕਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬ ਧਰਤੀ ਤੇ— ਸੁਰਖ ਭਖਦੇ ਲੋਹੇ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਅੱਥਰੂ ਬਖ਼ਸ਼ ਖਾਂ ਇਸ ਬਦਨਸੀਬ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ। ਜ਼ਰਾ ਚਮਕ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਪਰਲੋਂ ਦੀ ਪੀਂਘ ਪਾ ਖਾਂ ਸਾਡੀ ਰੱਤ ਵਿਚ। ਰਾਂਗਲੀ ਨਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਚੋਂ ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦੀਆਂ ਬਿੱਜਲੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਪੀਂਘਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਨਿਕਲ ਖਾਂ। ਆ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਜ਼ਰਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਾਂਗ ਤਪਦਾ, ਆਪਣੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਗਾ ਕੇ ਆਬ ਮੇਟ ਦੇ ਸਾਰੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ- ਫ਼ਤਿਹ ਦਾ ਗੀਤ ਮੁੜ ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸੇ ਜੱਲਾਦ ਖਸਿਆਣਾ ਹੋ ਵੇਖੋ ਜ਼ਿਮੀਂ ਵਲ। ਗੀਤ ਦੀ ਜ਼ੰਜਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾੜ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਨਾਦ ਦਾ ਸੀਨਾ ! ਲਹੂ ਹੀ ਲਹੂ ਕਰਦੇ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ, ਲਹੂ ਹੀ ਲਹੂ ਕਰਦੇ ਕਾਇਨਾਤ ਨੂੰ !! ਸਮੇਂ ਵੀਰਾਨ ਕੀਤੇ ਹਰ ਨਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਹੱਲਿਆ ਦਾ ਪੱਥਰ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਦੀ ਤਿੜਕੀ ਖੋਪਰੀ— ਇਹ ਸਭ ਪੜਦੇ ਪਾੜ ਕੇ ਖ਼ੂਨਖਾਰ ਲਹੂ ਦੀ ਅੱਗ ਉਛਾਲ ਖਾਂ। ਉਦਾਸ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਂਝਾਂ ਦੀ ਤਮੀਜ਼ ਨੂੰ ਭੁੱਲੇ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਕਦੇ ਪੋਠੋਹਾਰ ਅੰਦਰ ਪੱਥਰ ਹੋਏ ਅਖਾੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਤੂੰ ਜ਼ਰਾ ਝੁੱਲਦਾ ਆ ਖਾਂ ਵੀਰਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦੀਆਂ ਝੜੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ। ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਪਾਉਂਦਾ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ' ਦੇ ਝੱਖੜਾਂ ਅੰਦਰ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਰੋਲਦਾ, ਆ ਖਾਂ ਕਹਿਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ। ਪਾਕ ਦੀਨ ਦੀ ਹਉਂ ਨੂੰ ਮੇਟ ਕੇ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੇ ਐਬ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜ਼ਰਾ ਚਮਕਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਾਂਗ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਚੰਘਿਆੜਦਾ- ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦਾ ਭਰਿਆ ਪਿਆਲਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾ' ਲਾ ਦੇ। ਉਹ ਸੁਆਦ ਜੋ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦਿਆਂ ਚੱਖਿਆ ਉਸ ਤਲਖ ਉਡਦੇ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬੇਲਿਆਂ 'ਚ ਫਿਰਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤੜਪਾ ਦੇ; ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਗੀਤ ਜੋ ਗਾਇਆ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਚੁੰਝ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਉਹ ਲਾ ਦੇ। (ਅਗਸਤ, 1965)

[ਬਾਰ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ] ਅਸਾਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਝੱਲੀਆਂ ਵੋ, ਡੂੰਘੇ ਪੈਂਡੇ ਤੇ ਜਿੰਦਾ ਇਕੱਲੀਆਂ ਵੋ- ਭੁੱਲ ਭੁੱਲ ਥੱਕੇ ਭੁਲ ਨ ਸਕੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਯਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਗੱਲੀਆਂ ਵੋ। ਸ਼ਹੂ-ਨੈਣਾਂ ਦੀਆਂ ਅਥਰੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਅਸਾਂ ਜ਼ੋਰ-ਜਬਰ ਨਾਲ ਮੱਲੀਆਂ ਵੋ। ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਹਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਪੈਂਡੇ ਸੁਵੱਲੇ ਟਣਕਣ ਊਠਾਂ ਦੀ ਟੱਲੀਆਂ ਵੋ। ਪਰ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਟਿੱਲਿਆਂ 'ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਧੁੰਮੀਆਂ ਸ਼ਹੁ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਅਵੱਲੀਆਂ ਵੋ। ਹਿਜਰ ਦਰੇਡਿਉਂ ਤੱਕਣੇ ਆਏ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਵੱਲੀਆਂ ਵੋ। ਅਸਾਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਝੱਲੀਆਂ ਵੋ ਡੂੰਘੇ ਪੈਂਡੇ ਤੇ ਜਿੰਦਾ ਇਕੱਲੀਆਂ ਵੋ। (ਅਪਰੈਲ, 1965)

[ਬਾਰ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ] ਸ਼ਹੁ ਦੂਰ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੋ, ਅੱਖੀਂ ਦੇਸ ਬੇਗਾਨੇ ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਵੋ। ਅਸਾਂ ਇਲਮ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਤੇ ਵਫ਼ਾ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ 'ਚ ਛੱਡੀਆਂ ਵੋ। ਸਾਂਦਲ ਬਾਰੇ ਨੀ ਨੱਢੀਆਂ ਵੋ ਉਂਞ ਹਾਣ ਦੀਆਂ ਉਂਞ ਵੱਡੀਆਂ ਵੋ। ਅਸਾਂ ਹੰਝੂ ਨਹੀਂ, ਰੂਹਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੇ ਦਿਲ-ਦਰਿਆਵਾਂ 'ਚ ਛੱਡੀਆਂ ਵੋ। ਤੈਂ ਜੋਬਨੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ ਪਾਈ ਜਦ ਰਿਜ਼ਕ ਨੇ ਫਸਲਾਂ ਵੱਢੀਆਂ ਵੋ। ਸ਼ਹੁ ਦੂਰ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੋ ਅੱਖੀਂ ਦੇਸ ਬੇਗਾਨੇ ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਵੋ। (ਅਪਰੈਲ, 1965)

ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਨੇ, ਛੱਡ ਪਿੰਡ ਅਟਾਰੀ ਤੱਕਿਆ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ, ਫਿਰ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ, ਚਿੱਟੇ ਘੋੜੇ ਬੈਠ ਕੇ, ਹੱਸ ਫ਼ਤਿਹ ਗੁੰਜਾਰੀ ਨ ਤੱਕ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਹੋਇਆ, ਜਲ ਅੱਖੀਉਂ ਜਾਰੀ॥੧॥ ਸੂਰਜ ਛਿਪਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਪਿਆਰੀ ਸੁੱਟ ਕੇ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਤੇ, ਚੁੱਕ ਤੇਗ ਦੁਧਾਰੀ ਮਹਾਂ ਬਲੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ, ਰਣ ਯੋਧਾ ਭਾਰੀ ਚੱਲਿਆ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ, ਵੱਡ ਤੇਗ ਜੁਝਾਰੀ॥੨॥ ਮੈਂ ਦੱਰੇ ਖ਼ੈਬਰ ਤੀਕਰਾਂ, ਪਿਆ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਾਂ ਸਾਡੀ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾਈ ਮੰਨਣੀ, ਅੱਜ ਅੰਤਮ ਵਾਰਾਂ ਖੜ੍ਹ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨੂੰ, ਇਕ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰਾਂ : ਤੁਸਾਂ ਲਾਜ ਤੇਗ ਦੀ ਰੱਖਣੀ, ਮੰਨ ਵੀਰ ਪਿਆਰਾਂ, ਦਿੱਤਾ ਖ਼ੂਨ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ, ਲੱਖ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਮੌਤ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਲੜੇ ਨੇ, ਘਮਸਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਮੈਂ ਸਤਲੁਜ ਕੰਢੇ ਜਿੰਦੜੀ, ਸੌ ਵਾਰੀ ਵਾਰਾਂ ਉਸ ਬਾਜਾਂ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਦਾ, ਜਦ ਨਾਮ ਚਿਤਾਰਾਂ॥੩॥ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗੂੰ ਚਮਕਦਾ, ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੱਰੇ ਖ਼ੈਬਰ ਤੀਕਰਾਂ, ਕਰ ਲੱਖ ਉਮੀਦਾਂ ਤੁਰਿਆ ਬਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਲੈ ਮੁਲਖੀਂ ਦੀਦਾਂ- ਤੇਗਾਂ ਰੋ ਕੇ ਚੁੰਮੀਆਂ, ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਮੁਰੀਦਾਂ ਖੈਰਾਂ ਮੰਗ ਕੇ ਚੱਲਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ॥੪॥ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਗਾਨਾ ਮੌਤ ਦਾ, ਸਰਦਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਖੀਂ ਤੇਗ ਦਾ ਚਮਕਿਆ, ਮਦ ਖ਼ੂਨ ਉਨਾਬੀ ਪੰਜੇ ਉਂਗਲਾਂ ਕੜਕਿਆ, ਚੜ ਜ਼ੋਰ ਉਕਾਬੀ ਰਗ ਰਗ ਅੰਦਰ ਧਾੜਿਆ, ਰਣ-ਖ਼ੂਨ ਅਜ਼ਾਬੀ॥੫॥ ਤੱਕਿਆ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ, ਉਸ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ— ਧੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਆਣ ਕੇ, ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਪਿਆਰੀ ਧਾਹ ਲੱਗੀ ਗਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਸਾਰੀ— ਘੋੜੇ ਉੱਤੋਂ ਉਤਰਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਜੁਝਾਰੀ ਤੇਗ ਦੀ ਨੋਕ ਤੇ ਤੋਲ ਕੇ, ਕੋ ਹੰਝੂ ਭਾਰੀ ਮਸਤਕ ਧਰ ਤੇ ਰੱਖਿਆ, ਰਣ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰੀ॥੬॥ (ਮਈ, 1965)

ਮੈਨੂੰ ਸਲਾਮ ਉਹ ਭੁੱਲਦਾ ਨ ਵਾਹਗੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦਾ। ਹੰਝੂਆਂ 'ਚ ਜਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਕਹਿਰ ਦਾ— ਤਲੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੇ ਅੱਗ ਬਾਲੀ— ਆਸਮਾਨਾਂ 'ਚ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋਈਆਂ ਮੋਈ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨ ਵੇਖ ਕੇ। ਸਲਾਮ ਮੂਕ ਸੀ ਅੱਥਰੂ ਵਾਂਗੂੰ ਐਪਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਫ਼ਰਿਆਦ ਦੇ ਉਹਲੇ ਉਹ ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋ ਦੌੜਦੀ ਅਜ਼ਲ ਤੋਂ ਵਿਛੜੇ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਪਿੱਛੇ। ਸਲਾਮ ਦਾ ਅੱਥਰੂ ਡਲ੍ਹਕਦਾ ਜਿਸਦਾ ਪਰਦਾ ਤਾਣਕੇ ਸੀਨਾ ਇਉਂ ਲੁੱਛਦਾ ਜਿਵੇਂ ਅਜ਼ਰਾ ਪਿਆਸੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਦੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹਫ ਹਫ ਡਿੱਗ ਕੇ ਇਕ ਘੁੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਢੂੰਡਦੀ। (ਸਤੰਬਰ, 1965)

ਤਾਰਾ ਚਮਕਦਾ ਧ੍ਰੁਵਾਂ ਦਾ ! ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਲਾਲ ਸੂਹੀ ਜੀਭ ਚਮਕਦੀ, ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਮਲਬੇ ਦੇ ਹੇਠੋਂ; ਤਿਣਕਿਆਂ ਦਾ ਜਾਲ ਕੰਬਦਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਜਿਸਮ ਤੇ; ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਚਰਖੜੀ ਘੁੰਮਦੀ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਨਾਭ ਦੇ ਅੰਦਰ; ਕਹਿਰ ਦੇ ਸਿੰਧ ਦਾ ਇਕ ਬਿੰਦੂ ਹੀ ਲਾਲ ਨੋਕ ਚੀਖਦੀ ਡਾਢੇ ਵਾਣ ਦੀ, ਦਸਦੀ ਸ਼ਾਨ ਲੁਕੇ ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਦੀ— ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅੱਗ ਹੈ ਅੰਨ੍ਹੇ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਦਾ ਜਿਸਮ ਵੀ, ਜਿਸਨੇ ਗੁਪਤਵਾਸ ਕੀਤਾ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਜਾਲ ਵਿਚ— ਕਦੇ ਕਦੇ ਧੁੰਮਦਾ ! ਧ੍ਰੁਵ ਤਾਰੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦਾ। (ਅਗਸਤ, 1965)

ਉਹ ਦੀਨ ਦੁਨੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ, ਇਕ ਅਰਜ਼ ਅਸਾਡੀ ਹੋਏ ਜੇ ਅਰਸ਼ਾਂ ਵਾਲੜੇ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਤੁਸਾਡੀ ਭਰ ਅੱਥਰੂ ਤੈਂ ਵਲ ਵੇਖਦੀ, ਕੋਈ ਧਰਤ ਦੁਰਾਡੀ ਮਾਰੀ ਉੱਡਦੀ ਕੂੰਜ ਨੇ, ਧਾਹ ਅੰਬਰ ਡਾਢੀ ॥੧॥ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਬੈਠਿਆ, ਇਹ ਅਰਜ਼ ਹੈ ਮੇਰੀ ਰਾਵੀ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ, ਤੂੰ ਜਾਂਦੀ ਵੇਰੀ ਜੋ ਅੱਥਰੂ ਅਸਾਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ, ਵਿਚ ਰਮਜ਼ ਡੂੰਘੇਰੀ ਉਸ ਅੱਥਰੂ ਨੂੰ ਪਈ ਵਿਲਕਦੀ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਤੇਰੀ ॥੨॥ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਗਾਂਦਿਆ, ਇਹ ਅਰਜ਼ ਹਮਾਰੀ ਹੱਸ ਖ਼ੂਨੀ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ, ਜਦ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਦੇ ਵੇਂਹਦਿਆਂ, ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਾਰੀ ਤੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਦੁਖੀ ਮੁਰੀਦ ਨੂੰ, ਵੱਥ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ : ਸਬਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਡੋਬ ਕੇ, ਇਕ ਤੇਗ ਦੁਧਾਰੀ- ਉਸ ਤੇਗ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ, ਅਸਾਂ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ॥੩॥ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਬੈਠਿਆ, ਸੁਣ ਅਰਜ਼ ਨਿਮਾਣੀ ਦੇ ਵਾਜਾਂ ਵਗੇ ਨੇ ਰਾਵੀਉਂ, ਮੇਰੀ ਅਰਜ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤਿਰੀ ਰਾਵੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵਗੇ ਨੇ, ਲਖ ਸਾਗਰ ਜਾਣੀ ਤੇਰੇ ਛਾਲੇ ਚੁੰਮ੍ਹ ਬਉਰਾਣੜੇ, ਮੇਰੇ ਦਰਦ ਦੇ ਪਾਣੀ ॥੪॥ ਤੱਕ ਮਸਕੀਨੜੇ ਅੱਥਰੂ, ਕਰ ਨਜ਼ਰ ਪਿਆਰੀ ਜਦ ਰਮਜ਼ ਇਲਾਹੀ ਨਾਲ ਚੁੱਕ, ਇਕ ਸਾਗਰ ਭਾਰੀ ਕੀਤਾ ਨਜ਼ਰ ਅਸਾਡੜੀ, ਤੂੰ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਚੌਦਾਂ ਤਬਕਾਂ ਅੰਦਰਾਂ, ਸੱਦ ਸਿਦਕ ਨੇ ਮਾਰੀ, ਖੈਰ ਲਈ ਅੱਡੇ ਹੱਥ ਸੀ, ਜੋ ਨਾਲ ਲਾਚਾਰੀ ਉਹ ਬਿਜਲੀ ਬਿਜਲੀ ਹੋ ਗਏ, ਪੀ ਸਬਰ ਜੁਝਾਰੀ ਹੱਥ ਉਹ ਚੁੰਮ੍ਹਨ ਵਾਸਤੇ, ਅਸਾਂ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ॥੫॥ (ਜੂਨ, 1965)

ਇਸ ਚਰਖ਼-ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿਉ। ਮੈਨੂੰ ਖੇਡਣ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਦਿਉ। ਨ ਜਾਣ ਸਕੀ ਨ ਮਾਣ ਸਕੀ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੀਂ ਲੱਖ-ਕਰੋੜ ਦਿਉ। ਇਹ ਕੁਫਰ ਅੱਲਾ ਦਾ ਸਿਰ ਤੋੜੂ ਇਹ ਕੂਕ ਅੰਬਰ ਤੋਂ ਮੋੜ ਦਿਉ। ਇਹ ਸਬਕ ਰਜ਼ਾ ਦਾ ਛੋੜ ਦਿਉ, ਇਹ ਘੜਾ ਸਬਰ ਦਾ ਫੋੜ ਦਿਉ। ਦੋ ਜਗ ਦੀ ਮੱਦ ਮੈਂ ਪੀ ਬੈਠਾ ਜ਼ਰਾ ਨਾਲ ਸੂਲੀਆਂ ਜੋੜ ਦਿਉ। ਔਹ ਪਾਕ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਅੱਲਾ ਹੈ, ਉਸ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਸਿਰ ਫੋੜ ਦਿਉ। ਇਸ ਥਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਨੂੰਨ ਰਿਹਾ ਜ਼ਰਾ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਦਿਉ। ਇਹਦੇ ਨਾਜ਼ ਰਹੇ ਨ ਅੱਥਰੇ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਚੋਰ ਦਿਉ। ਔਹ ਖ਼ੂਨ ਮੁਜਾਹਿਦ ਤੂਰ ਭਖੇ ਫੜ ਮੂਸਾ ਦੀ ਗਸ਼ ਤੋੜ ਦਿਉ। ਹਰ ਰਣ ਦੀ ਆਪਣੀ 'ਵਾਜ ਹਈ ਜੋ ਤੁਰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿਉ। (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਹੁੱਲਿਆ! ਸਾਵਨ ਹੁੱਲਿਆ ਹੋ, ਮਿਰੇ ਸੋਹਣੇ ਝਨਾਂ ਦੀ ਮੌਜ ਬੁਰੀ ਲੱਖ ਰੇਤ ਦਾ ਝੱਖੜ ਝੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਇਕ ਕਣੀ ਤੋਂ ਜਿੰਦੜੀ ਵਾਰ ਦੇਈਏ ਰਹੇ ਹਸ਼ਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਜ਼ਰਾ ਹੋਸ਼ ਸੰਭਲ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਹੇ ਰਾਹ ਯਾਰ ਜਿਗਰ ਦਾ ਭੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਚੁੱਕ ਬਿਜਲੀਆਂ ਅਰਸ਼ੀਂ ਗਾ ਉੱਡੀਆਂ ਜਿਸ ਪੱਤ 'ਤੇ ਸਾਗਰ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆ ਹੋ। ਰਹੇ ਖ਼ੂਨ ਤੇਗ ਦਾ ਵਿੱਚ ਪਲਕਾਂ ਰਹੇ ਝੱਖੜੀਂ ਸੂਰਜ ਰੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਰਣ ਭਖਿਆ ਸਿਖਰ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਚੁੱਕ ਦੀਵਾ ਸਾਜਨ ਜੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਨ ਖ਼ੁਦੀ ਬੇ-ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਰੰਗ ਰਹੇ ਪੀ ਲਾਲ ਜ਼ਾਰ ਵਣ ਫੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਉਸ ਰਣ ਕਹਿਰਾਂ ਦਾ ਤਾਪ ਪਿਆ ਨ ਖ਼ੂਨ ਖ਼ੇਜਰ ਤੇ ਤੁੱਲਿਆ ਹੋ। ਵਣ ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਂਗ ਸੁੱਤੇ, ਝੁੱਲ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੇ ਬੁੱਲ੍ਹਿਆ ਹੋ। ਹੁੱਲਿਆ! ਸਾਵਨ ਹੁੱਲਿਆ ਹੋ, ਇਸ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਭਾਲ ਰਹੇ ਆ ਅੱਧ-ਵਿਚਕਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਹੋ। (ਮਈ, 1965)

ਹੀਰ ਚਾਨਣ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਬਲਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਚੱਪੂ ਮਾਰਦੀ ਕੰਬਦੇ ਝਨਾਂ ਵਿਚ— ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਚੋਂ ਛਲਾਂ ਮਾਰਦੇ ਕੱਪਰ ਜਲਾਲ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਡੁੱਬਦੇ– ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਤਕ ਜ਼ਹਿਰੀ ਜਲਾਲ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ ਹੀਰ ਦਾ ਲਹੂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਇਆ ਹੁਸਨ ਹੈ; ਲਾਲ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਯਾਰ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ, ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਏ ਇਸ ਲਹੂ ਦੀ ਅੱਗ ਸੂਲੀਆਂ ਵੱਲ ਉੱਡਦੀ- ਜੱਲਾਦਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ। ਹੀਰ ਦਾ ਜਿਸਮ ਤੀਰ ਬਣ ਭੱਖਦਾ ! ਤੁੰਦ ਸ਼ੀਂਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਅੱਥਰੂ ਜਲਿਆ ਨਾਗਾਂ ਦੀ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿਛੜਿਆ ਦਰਿਆ ਮਿਲਿਆ, ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਏ, ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਦੇ ਲਹੂ ਦਾ ਲੂੰਬਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਵੱਜਿਆ ਸਾਰੀ ਧਰਤ ਤੇ— ਬ੍ਰਿਛਾਂ 'ਚ ਧਸ ਗਿਆ ਸੂਹਾ ਲਹੂ। ਸੂਹੀ ਗਲਵੱਕੜੀ ਦੀ ਮਦ ਪੀਕੇ ਮੱਝੀਆਂ ਛਲਕਦੇ ਝਨਾਂ ਵਲ ਵੇਖਣ, ਜਨਮ-ਕਰਮ ਦੇ ਚੱਕਰ ਟੁੱਟ ਗਏ ਸਭੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਰਿਆ ਵਿਛਿਆ ਹੀਰ ਦੇ ਬੁੱਤ ਦਾ। ਝਨਾਂ ਦੀ ਤਿਪ ਤਿਪ ਜਲਦੀ, ਭਸਮ ਹੁੰਦੀ, ਭਸਮ ਹੋਈ ਕਾਲੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲਾਲ ਸੂਹੀ ਜੀਭ ਨਾਲ ਨਿਗਲਦੀ। ਇਉਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਲੀਆਂ 'ਚ ਹੀਰ ਦਾ ਜਿਸਮ ਉੱਡਦਾ, ਪਰ ਹੀਰ ਝਨਾਂ ਬਿਨ ਜੀਏ ਨਾ। (ਜੂਨ, 1965)

ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਦੀਆਂ ਸੰਗ ਖੇਲ੍ਹੀ, ਓ ਯਾਰ ? ਇਹ ਕੀ ਉਮਰ ਮੇਰੀ ਅਲਬੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ ? ਮੈਂ ਜੰਗਲ ਬੇਲੇ ਢੂੰਡ ਰਹੀ, ਮੇਰੇ ਹਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਨ ਬੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ। ਮੈਂ ਬੇ-ਲੱਜ, ਅੰਮੀ ਵਰਜ ਰਹੀ, ਨਸ ਬੇੜੀ ਝਨਾਂ ਵਿਚ ਠੇਲ੍ਹੀ, ਓ ਯਾਰ। ਅਸਾਂ ਰਾਹੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤਪਾ ਮਾਰੀ ਆ ਡਾਢੇ ਜਾਨ ਝਮੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ। ਟੁੱਟ ਝੱਖੜ ਅਰਸ਼ਾਂ ਵਖਤ ਪਏ, ਕਿਸ ਡੋਬੇ ਸਿੰਧ ਹਥੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ ! ਜਦ ਵਸਲ ਕੂਕਦੇ ਥਲ ਤੋੜੇ, ਤਦ ਕੋਈ ਰਿਹਾ ਨ ਬੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ। ਉਹ ਰੰਗਪੁਰ ਆਏ ਜਾਲ ਜਫ਼ਰ, ਅਸਾਂ ਕਿਹਾ : ਜਿੰਦ ਨ ਵਿਹਲੀ, ਓ ਯਾਰ। ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਦੀਆਂ ਸੰਗ ਖੇਲ੍ਹੀ, ਓ ਯਾਰ ? ਇਹ ਕੀ ਉਮਰ ਮੇਰੀ ਅਲਬੇਲੀ, ਓ ਯਾਰ ? (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ, ਪਿਆ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਕਾਈ ਲੋੜ ਲੋੜ ਨ ਸਾਨੂੰ ਤਬੀਬਾ ਵੇ ਸਾਂਭ ਗ਼ੈਬ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਬੀਬਾ ਵੇ ਮੁੱਖ ਤੱਕਨੇ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹਬੀਬਾ ਵੇ, ਕੁੱਝ ਰੱਖ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਹੋਇਆ ਨਦੀ ਤੇ ਬੇਲਾ ਬੇਹਾਲ ਵੇ ਰਵੀ-ਚੰਨ ਨ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇ ਚੜ੍ਹੀ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਚਰਖੜੀ ਲਾਲ ਵੇ, ਪਿਆ ਬੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭੁਚਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਚੜ੍ਹੀ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਚਮਕਦੀ ਛੱਲ ਵੇ ਟੁੱਟੇ ਤੇਗ ਵਿਚ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਝੱਲ ਵੇ ਸੁੱਟੀ ਹੱਸ ਕੇ ਯਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਵੇ, ਸਾਡੇ ਨਾਜ਼ ਦੀ ਅੱਥਰੀ ਚਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਸਾਨੂੰ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਲ ਵੇ ਸਾਥੋਂ ਸਾਡੀ ਨ ਝੱਲੀ ਜਾਏ ਝਾਲ ਵੇ ਹੋਇਆ ਹੱਸਦਿਆਂ ਅੱਥਰੂ ਲਾਲ ਵੇ, ਜ਼ਰਾ ਸੁੱਟ ਹੁਸਨਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਜ਼ਰਾ ਹੋ ਨਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਚੋਰ ਵੇ ਜ਼ਰਾ ਫੜ ਤੇਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਵੇ ਨ ਵਾਗ-ਰਕਾਬ ਦੀ ਲੋੜ ਵੇ ਸਾਨੂੰ ਹਸ਼ਰ ਦਾ ਦੱਸ ਹਵਾਲ, ਓ ਯਾਰ— ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ ਸੁੱਟ ਥਲਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਤੇ ਅੱਗ ਵੇ ਰਗ ਖਿੱਚ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਵੱਗ ਵੇ ਝੱਲੇ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਖ ਝੱਗੋ-ਝੱਗ ਵੇ, ਦੀਨ-ਮਜ਼੍ਹਬ ਦਾ ਰਿਹਾ ਨ ਖ਼ਿਆਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਤੇਰੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਏ ਯਾਰ ਵੇ, ਤੇਰਾ ਹੁਸਨ, ਤੂੰਹੀਉਂ ਕਰ ਪਾਰ ਵੇ, ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਏ, ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਵੇ, ਜ਼ਰਾ ਆਪਣਾ ਲੁੱਟ ਕਮਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਰੁਲੇ ਹਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵੇ ਬੀਬਾ ਤੀਰ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਖਿੱਚ ਵੇ, ਕਿੱਥੇ ਕਰਮ ਤੇ ਸਿਤਮ ਦੀ ਵਿੱਥ ਵੇ ? ਤੇਰੇ ਸਿਤਮ ਕੋਲ ਮਿਹਰ ਦਾ ਮਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਵੱਡੇ ਕੋਟਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਦੀਵਾਰ ਵੇ ਲੁੱਟੇ ਸੂਰਜਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਗੁਬਾਰ ਵੇ ਅੱਗ ਰਾਤਾਂ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਵੇ– ਚੜ੍ਹਿਆ ਤਾਰਿਆਂ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਸਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਗਏ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਸਬਰ ਨਿਖੁੱਟ ਵੇ ਪਈ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੁਫ਼ਰ ਦੀ ਲੁੱਟ ਵੇ ਖ਼ੂਨੀ ਅੱਡੀਆਂ ਦੇ ਤਾਲ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟ ਵੇ, ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਾਲਿਆ ਸਾਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਸਾਡਾ ਕੁਫ਼ਰ ਨ ਸਾਡੜੇ ਵੱਸ ਵੇ ਪਿਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਕੱਸ ਵੇ ਝਾਲ ਝੱਲੀ ਨ ਜਾਏ, ਏਥੋਂ ਨੱਸ ਵੇ, ਅਸੀਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਨੈਣਾਂ ਵਾਲਿਆ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਨ ਘੁੰਡ ਚੁੱਕਿਆ ਰਿਹਾ ਕੁਈ ਧਰਮ ਨ ਬੱਝਾ ਜ਼ਰਾ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਵੀ ਕਰਮ ਨ, ਵਿਰਦ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਡਾਢੀ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਵੇ ਛੁੱਟੀ ਹੰਝੂ 'ਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਛੱਲ ਵੇ ਜੀਵੇਂ ਤਕ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇ ਰੋਂਦੇ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਜਦੋਂ ਪਈ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਛੱਲ ਵੇ ਡੁੱਬੇ ਗ਼ਸ਼ ਖਾ ਥਲਾਂ ਦੇ ਥਲ ਵੇ ਉੱਠੇ ਖ਼ੂਨੀ ਸਮੁੰਦਾਂ ਚੋਂ ਬਲ ਵੇ, ਪੀਣ ਛਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਗੁਲਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। ਜੀਵੇਂ ਪਾ ਨ ਕਤੇਬਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਵੇ ਸ਼ੁਤਰ ਬੇਮੁਹਾਰਾਂ ਤੇ ਨੱਸ ਵੇ ਖ਼ਤ ਦੇਣੇ ਜਾ ਯਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੱਤ ਦੇ, ਦੇਣਾ ਕੌਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਪਾਲ ਓ ਯਾਰ- ਥੱਈਆ ਥੱਈਆ ਪੈਂਦੀ ਧਮਾਲ ਓ ਯਾਰ। (ਜੂਨ, 1965)

ਧੁੱਪ ਡਿੱਗਦੀ ਵਿਚ ਅਖਾੜਿਆਂ, ਗਾਮਾ ਆ ਗਿਆ ਨਾਲ ਪਿਆਰਿਆਂ- ਕਿਹੜੇ ਯਾਰ ਦੀ ਤੋਰ ਲਟਕੰਦੜੀ ? ਦੂਰੋਂ ਦੇਖਿਆ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਿਆਂ। ਸੂਰਜ ਥਲੋ ਥਲ ਹੋਇਆ ਹੌਂਕ ਕੇ ਤੀਰ ਖ਼ੂਨ ਕਰ ਲਏ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ। ਮਾਰੀ ਚਾਂਗ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਸਿਰ ਚੁੱਕਿਆ ਯਾਰ ਦੇ ਮਾਰਿਆਂ। ਯੁੱਗ ਬੀਤ ਗਏ ਨੇ ਗਾਮਾ ਸੋਚਦਾ ਚੌਦਾਂ ਤਬਕਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਨੂੰ ਪਾੜਿਆਂ। ਕਿਹੜੀ ਧਰਤ ਦਾ ਸੀਨਾ ਗਰਜਦਾ ? ਹੇਠਾਂ ਦੇਖਿਆ ਆਕੀ ਮੀਨਾਰਿਆਂ। ਕਿਹੜਾ ਗਜ਼ਬ ਜੋ ਬਾਜ਼ ਨ ਆਂਵਦਾ ਨਜ਼ਰ ਚੁੱਕ ਲਈ ਜ਼ਰਾ ਹੰਕਾਰਿਆਂ। ‘ਬੇਮੁਹਾਰ ਨੇ ਚਿਹਨ ਅਸਮਾਨ ਦੇ' ਹੱਸ ਆਖਿਆ ਬਲੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ। ਧੁੱਪ ਡਿੱਗਦੀ ਵਿਚ ਅਖਾੜਿਆਂ ਗਾਮਾ ਆ ਗਿਆ ਨਾਲ ਪਿਆਰਿਆਂ। (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਗਾਮੇ ਦੀ ਤੋਰ ਲਟਕੰਦੜੀ ਨਾਲ ਖੇਲ੍ਹਦੇ ਪਾਪ ਤੇ ਪੁੰਨ ਬਟਕਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ- ਗਾਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ, ਧਰਤ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਦੇ ਵਾਂਗ ਉਛਲਦੀ, ਝੱਗੋ ਝੱਗ ਅਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਬਸ ! ਗਾਮਾ ਮੁਸਕਰਾ ਦੇਵੇ ਚੜ੍ਹੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ। ਗਾਮੇ ਦੇ ਹੱਥ ਮਿਹਰ ਵਿਚ ਫੈਲਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂ-ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੈਨ ਮਿਲਦੀ— ਗਾਮੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਉੱਡੇ ਕਾਫ਼ਰ ਦੀ ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ- ਗਾਮਾ ਮੁਸਕਰਾਂਦਾ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ- ਗਾਮਾ ਖੇਡਦਾ ਆਵੇ ਨਾਦਾਨ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ, ‘ਐਲੀ ਐਲੀ’ ਦਾ ਗ਼ਜ਼ਬ ਢਾਉਂਦਾ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਵਾਟ ਥੱਕੀ ਚਰਖ਼ ਤੇ, ਗਾਮੇ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿਚ ਗਹਿਰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਅੱਗ ਦੀ, ਜੋ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਹਾਰੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਡੋਬ ਦੇਵੇ ਕਿਸੇ ਲਾਲ ਤੰਬੂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ— ਜਿਸਮ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਗਾਮੇ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਤੇ ਬੇ-ਬਸ ਕੀਤਾ ਹੁਕਮ ਜੱਲਾਦ ਦਾ। ਕੋਈ ਘਮਸਾਨ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਤੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦਾ ਉੱਡਦਾ ਹੀ ਉੱਡਦਾ, ਨ ਠਹਿਰਦਾ ਜਿਸਮ ਤੇ- ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰ ਤੇ ਗਾਮੇ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰਦ ਨੂੰ— ਸੀਨੇ ਤੇ ਬਾਜ਼ੀ ਪੈਂਦੀ ਬੇਖ਼ੁਦੀਆਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਅਸਮਾਨ ਦੀ। ਧੁੱਪ ਫੁੱਟਦੀ ਗਾਮੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਚੋਂ। ਅੱਗ ਦੀ ਸੂਲੀ ਤੇ ਟੰਗੀਆਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ, ਗਾਮੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਬੇ-ਰਹਿਮ ਸੂਰਜ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਕਰਦੇ, ਭਰ ਰਹੇ ਕਹਿਰ ਨਾਲ ਗਾਮੇ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਪਿਆਲਾ। ‘ਅਨਲਹੱਕ’ ਮਨਸੂਰ ਦਾ ਗਾ ਰਿਹਾ ਗਾਮੇ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿਚ- ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਇਸਦੀ ਸਾਰ ਨ ਐਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਸੋਹਣੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਨੂੰ— ਓਸਦਾ ਖ਼ੂਨ ਤਾਂ ਗਾਂਵਦਾ ਗਾਂਵਦਾ ‘ਅਨਲਹੱਕ’ ਲਿਖ ਆਵੇ ਸੂਲੀਆਂ ਉੱਤੇ। ਅਸਮਾਨ ਡੁੱਬਦਾ ਗਾਮੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਵਿਚ ! ਦਰਵੇਸ਼ ਹੈਰਾਨ ਹੈ : “ਕਿਉਂ ਨਸਦੀਆਂ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸ਼ਾਲਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ! ਕਿਉਂ ਨਬੀਆਂ ਦਾ ਨੂਰ ਨੂਰ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਧਾਂਵਦਾ ! ਕਿਉਂ ਦਹਿਲਕੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਸਦੀ ਹਿੱਕ ਵਲ, ਤੇ ਬਿੱਜਲੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਛੁੱਟਦੇ ਬਾਜ਼ ਨੇ!!” (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਯਾਰ ਝੁੱਲਿਆ ਵਾਂਗ ਹਨੇਰੀਆਂ। ਅਰਜ਼ਾਂ ਸੁਣੇ ਨ ਅਰਸ਼ ਵੇ ਤੇਰੀਆਂ। ਜਾਂ ਇਹ ਜ਼ਿਮੀਂ ਜਾਂ ਇਹ ਅਸਮਾਨ ਹੈ, ਰਮਜ਼ਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ! ਕਿਸਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਪੈਣ ਚੜ੍ਹ ਸੂਲੀਆਂ, ਜਾਂ ਇਹ ਤੇਰੀਆਂ, ਜਾਂ ਇਹ ਮੇਰੀਆਂ ? ਜਾਂ ਲੁੱਟ ਲਏ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹ ਹਾਂ, ਮੰਜ਼ਲ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਜਾਂ ਨੇ ਦੇਰੀਆਂ ! ਮੋਮਨ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਅਜ਼ਮਾ ਰਿਹਾ, ਕਾਫ਼ਰ ਪਾ ਗਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੇਰੀਆਂ ? (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਝੱਖੜ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੀ ਟਹਿਣ ਤੇ ਝੁੱਲਿਆ, ਕੇਸਰ ਚੜ੍ਹੇ ਦਰਿਆ ਜਿਉਂ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਕਿਵੇਂ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਲਟਕੰਦੜਾ ਆਇਆ ਸ਼ਹਿਰ ਪਟਿਆਲੇ ਤੂੰ ਬੁੱਲ੍ਹਿਆ ? ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਿਰਦ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਤੂੰ ਤਾਂ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁੱਲਿਆ ! ਕੇਸਰ ਸਾਈਂ ਦੇ ਗਜ਼ਬ 'ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਡਾਢੇ ਜ਼ਿਮੀਂ-ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਭੁੱਲਿਆ। ਆਦਮ ਕੂਕਦਾ : “ਤੈਂਡੀ ਤਕਸੀਰ ਅੱਲਾ, ਤੈਂਡਾ ਰੋਹ ਇਸ ਖ਼ਾਕ ਵਿਚ ਰੁੱਲਿਆ।” ਬਾਜ਼ ਆ ਜਾ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਮਾਲਕਾ ਤੈਥੋਂ ਰਾਜ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਭੁੱਲਿਆ। ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇਖਿਆ 'ਚਾਨਚਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਰੁੱਲਿਆ। (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਸਾਡਾ ਇਕ ਉਲਾਂਭੜਾ ਯਾਰ ਵੇ, ਤੇਰਾ ਗ਼ੈਬ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਵੇ। ਨੂਰ ਪਾਲਣਾ ਇਲਮ ਦੀ ਬੁੱਕਲੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਲੈਣੀ ਨ ਸਾਰ ਵੇ। ਜੁਗਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਤੱਕਣਾ ਸੂਰਜਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰ ਵੇ। ਤੱਕ ਹਿਜਰ-ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਹੱਸਣਾ ਪਾਉਣੀ ਵਸਲ ਦੀ ਰਾਤ ਪੁਕਾਰ ਵੇ। ਸਹਿਣਾ ਦੁੱਖੜਾ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਪਾਉਣਾ ਵਾਸਤਾ ਕਦੇ ਨ ਹਾਰ ਵੇ। ਸਾਡਾ ਇਕ ਉਲਾਂਭੜਾ ਯਾਰ ਵੇ, ਤੇਰਾ ਗ਼ੈਬ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਵੇ। (ਅਪਰੈਲ, 1965)

ਖੁੱਲ੍ਹ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਦੀ ਗਈ ਪਰਵਾਜ਼ ਵੇ, ਮੈਂ ਨ ਝੱਲਣੇ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਵੇ । ਆਖ਼ਰ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਹਿਰ ਹੈ, ਲਹਿੰਦੇ ਲਹਿ ਗਏ ਧਰਤ ਦੇ ਬਾਜ਼ ਵੇ । ਕੀਤੀ ਅੰਗ ਅੰਗ ਧਾੜਵੀ ਸੂਰਜਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਰਹਿ ਗਈ ਨਿਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੇ । ਸਾਜ਼ ਜਿਸਮ ਦਾ ਜਾਣਿਆਂ ਮੋਨ ਹੈਸੀ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਜ਼ਬ ਘਮਸਾਨ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਵੇ । ਭਰੇ ਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਚੁੱਪ-ਗੰਭੀਰ ਸੁੱਤੀ, ਤੋੜ ਘੱਤਿਆ ਜ਼ਾਲਿਮਾਂ ਸਾਜ਼ ਵੇ । ਖੁੱਲ੍ਹ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਦੀ ਗਈ ਪਰਵਾਜ਼ ਵੇ, ਮੈਂ ਨ ਝੱਲਣੇ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਵੇ । (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਰਾਤ ਵਿਚ, ਚੁੱਪ ਦੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਬੰਸੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਚ, ਡੁੱਬਿਆ, ਤੁਰਦਾ ਉਹ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਚੋਗ ਚੁਗਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਕਰੁਣਾ ਵਿਚ ਰੰਗਿਆ- ਖੋਇਆ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਾਂਗ ਅਡੋਲ ਯੋਗੀ ਦੇ ਵਾਂਗ, ਪੱਥਰ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ ਤਕਦਾ ਹਰ ਮੋਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ, ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਕੌੜੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਰੂਪ ਸਾਜਦਾ— ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਰਗਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਨਸਦੀ ਵੇਖਦਾ ਪੰਖੀਆਂ ਦੇ ਖੰਭ ਅੱਪਣੀ ਤੱਕਨੀ ਤੇ ਤੋਲਦਾ। ਚੋਭਦਾ ਕੰਡਾ ਦੂਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿਚ, ਧਿਆਨ ਮਾਸੂਮ ਕਰਦਾ ਜਾਂਵਦਾ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਕਾਲ ਉੱਡ ਉੱਡ ਕੇ ਮੋਏ, ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ। ਪੁੱਛਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨ ਪੁੱਛਦਾ; ਹਰ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਯੋਗ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਕੇ ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਜਾਂ ਨ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀ ਨਾ' ਰੱਜਿਆ। ਉਹ ਰੱਜਿਆ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹੀਆਂ ਖ਼ੁਦਾਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਲੜਦਾ ਖ਼ੁਦਾਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਡੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਡੁੱਬ ਇਕ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਕੰਵਲ-ਅਹਿੰਸਾ ਨੂੰ। ਇਕ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਹਿੰਮ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। (ਫ਼ਰਵਰੀ, 1965)

(ਸ਼ਰੀਫ਼ ਕੁੰਜਾਹੀ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ) ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ ਵੋ, ਦੁੱਖ ਦੱਸੀਏ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । ਤੈਂਡੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਨੇ ਰਾਹ ਨਾ ਦਿੱਤੇ, ਮੈਂਡੇ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । ਸਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਹਸ਼ਰਾਂ ਦੇ ਲੜ ਲਾਇਆ, ਘੜੀਆਂ-ਪਹਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । ਪੱਤਣਾਂ ਤੇ ਖੜੇ ਨੇ ਧਾੜਵੀ ਡੂੰਘੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । ਤੈਨੂੰ ਦੇਸਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਨਾ ਥਿਆਵੇ ਮੈਂਡੇ ਕੌਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰ ਵੋ । ਬੀਬਾ ਵਣ ਤੇ ਮੱਝੀਆਂ ਚਾਰ ਵੋ । ਵਾਜ ਮਾਰੇ ਬੇਲੇ ਦੀ ਨਾਰ ਵੋ । ਪੁੱਲਾਂ ਤੇ ਪੱਤਣਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਨਾ ਪੁੱਛਣੀ ਲੰਮੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਵੋ । (ਮਈ, 1965)

ਵਾਹ! ਤੇਗਾਂ ਛਾਵੇਂ ਖੇਡਕੇ, ਤੂੰ ਸ਼ੇਰ ਜਵਾਨਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਘੋੜੀ ਮੌਤ ਦੀ, ਬੰਨ੍ਹ ਲਹੂ ਦਾ ਗਾਨਾ। ਜਾਣੋ ਪਲ ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ, ਮਾਂ ਦੇਸ ਬਿਗਾਨਾ ਹੱਸ ਗਾਇਆ ਅੱਥਰੂ ਵਾਲੜੇ, ਕੋਈ ਮੌਤ-ਤਰਾਨਾ।੧। ਕੀ ਤੱਕਦਾ ਤੱਕਣ ਵਾਲੜਾ, ਸਰਦਾਰ ਨ ਜਾਣਾ ! ਸੂਰਜਾਂ ਉੱਤੇ ਚਮਕਦਾ, ਪੰਜਾਬ ਪੁਰਾਣਾ, ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕੂਕਦਾ, ਰੱਤ-ਤੀਰ ਰੱਤਾਣਾ, ਉਸ ਮੌਤ ਦੀ ਜੂਹ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਕੇ, ਇਕ ਦੀਪ ਜਗਾਣਾ, ਉਸ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਆਣ ਕੇ, ਇਕ ਅਰਸ਼ ਜਲਾਣਾ, ਉਸ ਡੁੱਬਿਆ ਅੱਥਰੂ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਛਡ ਦੇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਾ, ਪਰ ਅੱਥਰੂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਇਕ ਸੂਰ ਤਪਾਣਾ : ਰਾਵੀ ਸਤਲੁਜ ਵਾਲੜਾ, ਉਹ ਦੇਸ ਸੁਹਾਣਾ ਜਿਹਲਮ ਬਿਆਸ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਜਿਸ ਪਾਇਆ ਬਾਣਾ।੨। ਤੇਗਾਂ ਛਾਵੇਂ ਖੇਡਿਆ, ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਵੀਰਾ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜਿਹੇ ਬਲੀ ਤੇ, ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਵੀਰਾ। ਮਹਾਂਬਲੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀਰਾ। ਕਲਗ਼ੀ ਵਾਲੇ ਨਿਹਕਲੰਕ, ਅਵਤਾਰ ਦਾ ਹੀਰਾ।੩। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੇਖਿਆ, ਇਕ ਬਾਜ਼ ਨਿਰਾਸਾ, ਥਲ ਥਲ ਸਿਸਕਣ ਵੇਖ ਕੇ, ਕੋ ਪੀਰ ਉਦਾਸਾ, ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਣਾਂ ਵਿਚ, ਜੋ ਮਿਲਿਆ ਪਿਆਸਾ, ਜੋ ਤੇਗਾਂ ਛਾਵੇਂ ਦੇਂਵਦਾ, ਭਰ ਨੈਣ ਦਿਲਾਸਾ।੪। ਸ਼ਾਲਾ ਵਗਦੇ ਰਹਿਣ ਇਹ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਰਹੇ, ਜੋ ਸਦਾ ਤੋਂ ਹਾਣੀ ਸੂਰ-ਸਿੰਧ ਰੱਤ ਰਿੜਕ ਕੇ, ਇਕ ਹੰਝ ਬਣਾਨੀ ਖੜ੍ਹ ਪੰਜ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਫਿਰ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾਣੀ ਸੂਰਜ ਜੁਗ ਜੁਗ ਚਾੜ੍ਹਣੇ, ਪਰ ਬਾਤ ਪੁਰਾਣੀ ਤਾਰਿਆਂ ਛਾਵੇਂ ਚੱਲ ਕੇ, ਛਾਂ ਤੇਗ ਜਗਾਣੀ ਤੇਗਾਂ ਛਾਵੇਂ ਗਾਵਣੀ, ਕੋਈ ਖੇਡ-ਕਹਾਣੀ ਅੰਬਰ ਤਾਰਾ ਚਾੜਕੇ, ਗਲ ਧਰਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ।੫। ਗਾਇਆ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ, ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਰੋਈਆਂ ਕੂੰਜਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਤੜਪ ਕੇ, ਜਾ ਰਣਾਂ 'ਚ ਰੋਈਆਂ ਭਰ ਅੱਥਰੂ ਰੱਤ ਦੇ ਚੁੰਮ੍ਹੀਆਂ, ਜੋ ਰੂਹਾਂ ਮੋਈਆਂ ਸਜਦੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗੀਆਂ, ਆ ਤਾਰਿਆਂ ਛੋਹੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਉੱਚੇ ਬੱਦਲ ਉੱਡੀਆਂ, ਰੋ ਬਿਜਲੀ ਹੋਈਆਂ ਜਿਸ ਦੇਸ ਸ਼ਹੀਦ ਨੇ ਵੱਸਦੇ, ਉਸ ਦੇਸ 'ਚ ਖੋਈਆਂ।੬। (ਜੂਨ, 1965)

"ਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹਸ਼ਰ ਅਜ਼ਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ ।" ਸਦਾ ਤੋਂ ਵਗਦਾ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਲੁੱਟਿਆ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦੇ ਤੇਰੇ ਚਨਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਲਹੂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸਿਸਕਦਾ ਕਦੋਂ ਦਾ ਹਾਇ ! ਜਲਵਾ ਉਸ ਬੇ-ਨਕਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਤੇਰੀ ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਸਜਦਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜ਼ਰਾ ਹਾਲ ਤਕ ਅਦਬ-ਅਦਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਤੇਰਾ ਨੂਰ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਬੇਹੋਸ਼ੀਏਂ ਮਾਰਦਾ ਉਹ ਕਟਕ ਕਿੱਥੇ ਬੇ-ਹਿਸਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਕੁਫ਼ਰ ਨੇ ਜਲਵਾ ਇਲਾਹੀ ਤੋੜਿਆ ਸਾਰਾ, ਕੌਣ ਕਾਤਿਬ ਹੁਸਨ ਦੇ ਬਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ ? ਸਿਰ ਤੇ ਖੜਾ ਮੁਰਸ਼ਦ ਅਮਲ ਦੀ ਦਾਸਤਾਂ ਪੁੱਛੇ ਬਹੁੜੀ ਕਰ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਜਵਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਸਾਡੇ ਹੀ ਅਮਲ ਥਲ ਬਣ ਸਾੜਿਆ ਸਾਨੂੰ ਤਬੀਬ ਨਾ ਬਹੁੜਿਆ ਸਾਡੇ ਖ਼ਾਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । ਆ ਵੀ ਪਾਉਂਦਾ ਧਮਾਲ ਤੂੰ ਸੱਖਣੇ ਆਂਗਣੇ ਕੀ ਇਤਬਾਰ ਉਮਰ ਦੀ ਆਬ ਦਾ ਵੇ ਅੜਿਆ । (ਜੂਨ, 1965)

[1947 ਦੀ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ] ਅਸੀਂ ਮਾਹੀ ਦਾ ਦੇਸ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਅਸੀਂ ਦਰਵੇਸ਼ ਚੱਲੇ ਦੇਸ ਬੇਗਾਨਿਆਂ। ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰੋ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਾਗ ਸੰਭਾਲਣੀ ! ਬਿਰਖ ਬੂਟਿਆਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਬਲੀ ਪੰਜੇ ਦਾ ਅਸੀਂ ਧਰਵਾਸ ਛੱਡ ਚੱਲੇ । ਅੰਤਮ ਵਾਰ ਦੇਖ ਚੱਲੇ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਖੋਭਿਆ ਲਹੂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿਚ ਬਲਦਾ ਸਾਡੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਕੋਟ ਅਸਮਾਨੀ। ਅਸੀਂ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਬਲਦੀ ਆਪਣੇ ਸੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸੰਜੋਅ ਨੂੰ; ਅਸੀਂ ਨਲੂਏ ਦੀ ਧਾਂਕ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਸੁੱਤੀ ਜਮਰੋਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ; ਅਸੀਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਛੱਡ ਚੱਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ। ਧ੍ਰੁਵ ਤਾਰੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀ ਵੀਰ ਅਕਾਲੀ ਦੇ ਨੇਜ਼ੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਲ ਚੱਲੇ, ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਕੇ। ਦਿੱਲੀ-ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਕਹਿਰ ਵਿਚ ਸੁੱਟਦਾ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਸਾਈਂ ਦਾ ਰੱਬੀ ਬਚਨ ਛੱਡ ਚੱਲੇ। ਅਸੀਂ ਵੇਦਨਾ ਦੀ ਸੰਞ ਪਾ ਚੱਲੇ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਮਿਹਰ ਦੇ ਸਾਈਂ ਦੇ ਰਹਿਮ ਦੇ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪੱਤਣੀਂ, ਬਿਨ-ਮੰਗਿਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਜੋ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਆਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਤਾਜ ਲੈ ਵਰ੍ਹਦਾ। ਦੱਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੀਕਣ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਭਖ਼ੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦੇ ਸਾਹਮੇ ਬਾਜ਼ ਵਾਂਗ ਹਿੱਕ-ਉਡਾਰੀਆ ਭਰਦੇ, ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਮਰਦੰਗ ਤੇ ਹਸ਼ਰ ਦਾ ਡੱਗਾ ਮਾਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਕੰਬਾ ਚੱਲੇ। ਰੋਹ-ਰਹਾਣੀਆਂ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦੇ ਅਸੀਂ ਗੁਜ਼ਰ ਚੱਲੇ ਸੋਹਣੇ ਚਨਾਬ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ; ਅਸੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਧੁੰਮ ਪਾ ਚੱਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਧਮਾਲ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ। ਦਹਿਸ਼ਤਾਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਤਰਬਾਂ ਦੀਆਂ ਧ੍ਰੁਵ ਤਾਰੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਵਿਚ ਤੇਗ ਵਾਂਗ ਵੱਜਣ । ਹਾਂ ! ਅਸੀਂ; ਦੱਰੇ ਖ਼ੈਬਰਾਂ ਦੀ ਟੀਸੀ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗੂੰਜ ਨੂੰ ਚੱਲੇ, ਅਸੀਂ ਆਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਚੱਲੇ। ਅਸੀਂ ਮੋੜ ਚੱਲੇ ਅਟਕ ਦੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਵਣਾਂ ਵਾਂਗ ਝੁੱਲਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਚੱਲੇ ਖ਼ੂਨਖਾਰ ਕਾਂਗਾਂ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਧਾੜਾਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਅਟਕ ਦੀ ਹਿੱਕ ਤੇ ਝੱਗੋ ਝੱਗ ਦੁਧਾਰੀਆਂ ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ। ਯੋਗੀ ਦੇ ਧਿਆਨ ਜਿਉਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤ ਦੇ ਸਬਰ ਵਿਚ ਵੱਸੀਆਂ ਦੱਰੇ ਖ਼ੈਬਰ ਵਲ ਉੱਡਦੇ ਘੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਟਾਪਾਂ, ਤੇ ਚੀਕਾਂ ਢਹਿੰਦੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕੋਟਾਂ ਦੀਆਂ, ਤੇ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦੇ ਮਸਤਕ ਦੀ ਹੌਲਨਾਕ ਸੰਜੋਅ ਚੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਰਣਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ, ਡਿਗਦੀਆਂ ਸਰਦਾਰ ਅਟਾਰੀ ਦੀ ਤੇਗ ਤੋਂ ਸਭਰਾਉਂ ਦੇ ਰਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਨ-ਕੰਨਸੋਆਂ। ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਾਂਗ ਇਸ ਸਬਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਵਗ ਰਹੇ ਸਤਲੁਜ ਚਨਾਬ ਤੇ ਰਾਵੀ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਦਕ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੀ ਸੌਂਪ ਚੱਲੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਬਰ ਦੀ ਧਨੁਖ ਨੂੰ। ਸਾਂਭਣਾ ਜਾਨ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣਾ ਓਸ ਦੇ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ। ਲੰਘੀਆਂ ਪਤਝੜਾਂ ਤੇ ਜ਼ਰਦ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ ਸੀਨੇ ਨਾ' ਲਾਈ ਸੌਂ ਰਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ— ਹਿੱਕ ਵਿਚ ਛੁਪੀ ਬਹਾਰ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕੋਲ ਦਰਮਾਂਦੇ ਸਿਆਲ ਦੇ ਯਖ ਤੇ ਆਸਮਾਨਾਂ ਦੀ ਕੜਕ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦਾ ਜਪੁਜੀ ਦਾ ਮਹਾਂ ਕਪਾਟ— ਸਿਦਕ ਦੇ ਕੁਫ਼ਰ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈਂਦਾ ਚਰਖ-ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ, ਕਟਕਦਾ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਦੇ ਜਾਪੁ ਦਾ ਤਪਿਆ ਦੁਪਹਿਰਾ। ਅਸੀਂ ਛੱਡ ਚੱਲੋ ਕੁਫ਼ਰ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ ਜੋ ਗਾਂਵਦਾ ਬੇ-ਮੁਹਾਰਾ ਚਰਖੜੀ ਉੱਤੇ ਜੋ ਬੇ-ਲੱਜ ਹਸਦਾ ਜੱਲਾਦ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ। ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੱਤ ਨਾਲ ਸੂਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਲਿਖ ਚੱਲੋ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਦਾ। ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਦਕ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਡੋਬ ਲੈਣਾ ਅੱਲਾ ਦੇ ਸਜਦੇ 'ਚ ਗ਼ਾਜ਼ੀਓ, ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਰੰਗ ਕੇ ਖ਼ੂਨ ਨੂੰ ਰਹਿਮ ਦੇ ਤਾਰੇ ਤਕ ਸਜਦੇ ਦੀ ਚਮਕ ਲੈ ਜਾਣੀ। ਅੱਲਾ ਦੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀਓ, ਅਸੀਂ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਦੇ ਬੇਟੇ, ਜੱਲਾਦ ਦੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਦਕ ਸਿਖਾ ਚੱਲੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ। ਅਸੀਂ ਦਰਵੇਸ਼ ਚੱਲੇ ਦੇਸ਼ ਬੇਗਾਨਿਆਂ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰੋ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਾਗ ਸੰਭਾਲਣੀ (ਅਕਤੂਬਰ, 1965)

ਜੀਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਅਨਾਇਤ ਦਾ ਮਾਰ ਨਾਂਹ, ਕਿਤੇ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਗਰ ਦਾ ਯਾਰ ਨਾਂਹ । ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬਦ-ਦੁਆ ਭੈੜੀ, ਸਿਰ ਸਿਖਰ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਪਾੜ ਨਾਂਹ । ਰਣ-ਸੀਸ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਲਾਵੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਰਣ ਦਾ ਸ਼ਾਹ-ਸਵਾਰ ਨਾਂਹ । ਗਾਜ਼ੀ ਆਂਵਦੇ ਰਣਾਂ ਵਿਚ ਗਾਂਵਦੇ, ਰੱਬੀ ਰਹਿਮ ਦਾ ਗੀਤ ਵੰਗਾਰ ਨਾਂਹ । ਆਖੇ ਦੂਤੀਆਂ ਲੱਗ ਨ ਯਾਰ ਵੇ, ਲੰਮੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਜਿੰਦੜੀ ਵਾਰ ਨਾਂਹ । ਗ਼ਜ਼ਬ ਲੱਖ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਤੋੜਦਾ ਤੂੰ, ਦਿਲ ਦੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਨੂੰ ਕਰੀਂ ਤੂੰ ਪਾਰ ਨਾਂਹ । ਏਸ ਖ਼ਾਕ ਵਿਚ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਕੋਟ ਤੇਰੇ, ਦੂਤੀ ਜਾਣਦੇ ਸਿਦਕ ਦੀ ਵਾਰ ਨਾਂਹ ।

ਤਪੇ ਕਹਿਰ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਵੇ । ਜੀਵੇਂ ਲਾਜ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਰੱਖ ਵੇ । ਨਹੀਂ ਮੁਲਕ ਤਕਦੀਰ ਦੇ ਸ਼ਾਨ ਐਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਣ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਲੱਖ ਵੇ । ਸ਼ਾਲਾ ਰਹੇ ਇਨਾਇਤ ਦਾ ਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬਿਜਲੀ ਚੁੰਮ੍ਹਕੇ ਚਮਕਿਆ ਕੱਖ ਵੇ । ਐਵੇਂ ਕਰੀਂ ਨ ਜ਼ੋਰ ਧਿਗਾਣੜਾ ਤੈਂਡੀ ਮਿਹਰ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਨ ਵੱਖ ਵੇ । ਜੀਵੇਂ ਰੱਤ ਦੇ ਮੋਹ ਦੀ ਕਾਂਗ ਡੱਕੀਂ ਤੀਰ ਨਿਕਲਿਆ ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਚੱਖ ਵੇ । ਕੌਣ ਤੜਪਿਆ ਲਹੂ ਵਿਚ ਧਾਹ ਮਾਰਣ ਕਬਰਾਂ ਉੱਠ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਂ ਤੋਂ ਲੱਖ ਵੇ । ਤਪੇ ਕਹਿਰ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਵੇ । ਜੀਵੇਂ ਲਾਜ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਰੱਖ ਵੇ ।

ਖ਼ੂਨੀ ਬੇ-ਦਰੇਗ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਫੇਰ ਨਾਂਹ ? ਹੁਸਨ ਦੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਦੀਦ ਹੈ ਕਿੱਥੇ ? ਤੀਰਾਂ 'ਚ ਬਾਜ਼, ਤੇਗਾਂ 'ਚ ਸ਼ੇਰ ਨਾਂਹ । ਹੁੰਦਿਆਂ ਸੂਰਜਾਂ ਸ਼ਬਨਮ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿਚ, ਕਿਉਂ ਇਕ ਵੀ ਕਤਰਾ ਸਵੇਰ ਨਾਂਹ ? ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਝਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿੱਕਦੇ, ਹੀਰ ਨੇ ਆਵਣਾ ਦੂਸਰੀ ਵੇਰ ਨਾਂਹ । ਕਦੇ ਤਾਂ ਆਵੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਲਸ਼ਕਰ, ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਪੀਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਾਂਹ ।

ਸੁਣ ਨੀ ਨਾਰ ਕੁਆਰੀਏ, ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਣਾਵਾਂ ਤੇਰੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਮੈਂ ਵਿਚ ਹਵਾਵਾਂ ਕਰ ਕਰ ਗਏ ਤੈਂ ਸਿਰਾਂ ਤੇ, ਸੈ ਬੇਲੇ ਛਾਵਾਂ ਪੌਣਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮੇਲ੍ਹਦੀ, ਤੂੰ ਕੋਲ ਝਨਾਵਾਂ ॥੧॥ ਤੇਰਾ ਕਹਿਰ ਦਾ ਬੁੱਤ ਕੀ, ਬਸ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਕਾਲਾ ਸ਼ਾਹ ਵਣ ਝੁੱਲਦਾ, ਜਿਉਂ ਸ਼ੂਕਰ ਨਾਗਾਂ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਰਾਂਝਣੇ, ਜਾਂ ਆਈਆਂ ਜਾਗਾਂ ਤੇਰੀ ਰੱਤ ਥਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ, ਦਰਿਆ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਮਾਰੀ ਰੋਹ ਘਮਸਾਨ ਵਿਚ, ਜਲ ਜਲ ਕੇ ਨਾਗਾਂ ਖੰਜਰ ਸਿਖਰ-ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ, ਥਲ ਥਲ ਕੇ ਰਾਗਾਂ ॥੨॥ ਸੁਣ ਨੀ ਨਾਰ ਕੁਆਰੀਏ, ਕੀ ਆਜਜ਼-ਜੋਰੀ ? ਆ ਜਾ ਬੇਲੇ ਝੰਗ ਦੇ, ਤੂੰ ਖੇਡਣ ਹੋਰੀ ਤੇਰਾ ਵਗਦਾ ਰਹੇ ਝਨਾਂ ਨੀ, ਸੈ ਹਸ਼ਰਾਂ ਤੋੜੀ ਤੇਰੇ ਰਾਂਝਣ ਸ਼ਾਹ-ਸਵਾਰ ਦੀ, ਕਿਸੇ ਵਾਗ ਨਾਂਹ ਮੋੜੀ ॥੩॥ ਸਾਥੋਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਮੋੜਿਆ, ਰੋ ਅਉਧ ਵਿਹਾਣੀ ਨੈਣਾਂ ਵਾਲੀਏ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਅਸੀਂ ਮਾਰੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਹਾਣੀ ਦੇ ਜਾ ਰਹਿਮ ਦੀ ਕਣੀ ਨੀ, ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਤਾਣੀ; ਹਾਰੇ ਪੁੱਤਰ ਸਿਦਕ ਦੇ, ਅਸੀਂ ਪਾਪ-ਕਹਾਣੀ ਤੂੰ ਘੁੰਡ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵਾਰਦੇ, ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ॥੪॥ (1965)

ਸੁਣੀ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਗੱਲ ਵੇ, ਡਾਢੀ ਰਮਜ਼ ਦਾ ਤਪਿਆ ਥੱਲ ਵੇ। ਅੱਖੀਂ ਰੁੰਨੀਆਂ ਹਿਜਰ ਦੇ ਮਾਲਕਾ ਪਾਵੀਂ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਵੇ। ਸਾਡੀ ਖੇਡ ਦੀ ਉਮਰੇ ਰਾਵਲਾ ਕਿਸ ਸੂਰਜ ਪਾਇਆ ਝੱਲ ਵੇ। ਡਾਢੇ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜੇ ਮਾਰਦੇ ਸ਼ਾਹ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਛੱਲ ਵੇ। ਸੁਣ ਤ੍ਰਿੰਝਣ-ਵਿਹੜੇ ਰਾਵਲਾ ਐਂਵੇਂ ਜੂਹ ਬਿਗਾਨੀ ਨਾਂਹ ਮੱਲ ਵੇ। ਸਾਡਾ ਯਾਰ ਉਮਰ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਇਹ ਕਿਸ ਤਕਸੀਰ ਦਾ ਫੱਲ ਵੇ ? ਆ ਜਾਣ ਹੁਸਨ ਦੇ ਧਾੜਵੀ ਕਿਉਂ ਪੱਤਣ ਬੈਠੇ ਮੱਲ ਵੇ ?॥੧॥ ਨਾਂਹ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਜ਼ੋਰ ਵੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਚੋਰ ਵੇ। ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਸੂਰਜ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦਰਿਆ ਵਗ ਪੈਂਦੇ ਹੋਰ ਵੇ। ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਮਾਣ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਦਿਲ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਤੋੜ ਵੇ। ਚੜ੍ਹ ਖ਼ੂਨ-ਚਰਖੜੀ ਸੌਂਵਦੇ ਬੇ-ਪ੍ਰਬਾਹ ਮੋਹ-ਤੋੜ ਵੇ। ਹਾਇ! ਕੁਫ਼ਰ-ਕਿਆਮਤ ਕਟਕਦੀ ਜਿਸ ਡੱਕੇ ਅੱਥਰੇ ਘੋੜ ਵੇ। ਹੋ ਤੀਲਾ ਤੀਲਾ ਡਿੱਗਦਾ, ਚਰਖ਼ ਕਹਿਰ ਦਾ ਘੋਰ ਵੇ। ਟੁੱਟ ਜਾਸੀ ਸਿਦਕ ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਇਹ ਬਾਜ਼ ਕਹਿਰ ਦੇ ਮੋੜ ਵੇ॥੨॥ ਨਾਂਹ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਬੱਸ ਵੇ, ਜ਼ਰਾ ਵਾਗ ਕਹਿਰ ਦੀ ਕੱਸ ਵੇ। ਸੰਗਲ ਭੰਨ ਰਾਤ ਦੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਸੂਰਜ ਉੱਠਿਆ ਨੱਸ ਵੇ। ਕੋਟਾਂ ਦੇ ਦਰ ਸਿਖਰਾਂ ਖੌਰੂ ਪਈ ਤਾਰਿਆਂ ਗਸ਼ ਵੇ । ਨਾਗ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦਿੰਦੇ ਡੀਕ ਧਰਤ ਦੇ ਰੱਸ ਵੇ। ਅੱਖੀਂ ਰੁੰਨੀਆਂ ਹਿਜਰ ਦੇ ਮਹਿਰਮਾ ਨਾਂਹ ਮਨ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਵੱਸ ਵੇ॥੩॥ ਸੁਣੀ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਬੋਲ ਵੇ, ਡਾਢੇ ਤੁਰ ਗਏ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਰੋਲ ਵੇ। ਬੇਪ੍ਰਵਾਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਉੱਠ ਗਏ ਕਾਸੇ ਸੱਖਣੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਕੋਲ ਵੇ। ਤੁਰਿਆ ਕਾਫ਼ਲਾ ਡੋਬ ਕੇ ਅੰਤ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਿਖਰ ਕਿਆਮਤਾਂ ਬੋਲ ਵੇ। ਕੀਤਾ ਯਾਦ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਹਸ਼ਰ ਵਿਚ ਡੱਗਾ ਵੱਜਿਆ ਚੀਕਿਆ ਢੋਲ ਵੇ। ਕਿੱਥੇ ਅੱਜ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਕੌਲ ਵੇ ? ਪਿਆ ਧਰਤ ਦੇ ਚੱਕ ਤੇ ਹੌਲ ਵੇ॥੪॥ ਆਵੀਂ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਚੱਲ ਵੇ, ਯਾਰ ਮੋਏ ਦਾ ਉਮਰ ਨੂੰ ਸੱਲ੍ਹ ਵੇ। ਰੁੱਠ ਇੰਞ ਨ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਜਾਨੀਆਂ ਮੋਏ ਫੇਰ ਨ ਸੁਣਨਗੇ ਗੱਲ ਵੇ। ਜਦੋਂ ਹੀਰ ਨੂੰ ਕਹਿਰ ਦਾ ਤਾਪ ਪੈਣਾ ਪਛੋਤਾਵਸੇਂ ਫੇਰ ਤੂੰ ਮੱਲ ਵੇ। ਕੇਸ ਕਾਲੜੇ, ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਭੇਹਰ ਵੱਜੀ ਯਾਰ ਬਹੁੜ ਤੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਥੱਲ ਵੇ। ਡੋਲੇ ਪੁਲ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦਾ ਲਹੂ-ਪੀਣਾ ਸ਼ੀਂਹ ਸੁੱਟਦੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦੀ ਛੱਲ ਵੇ। ਖ਼ਾਲੀ ਦਰਾਂ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨਜ਼ਰ ਸੁੱਟੀ ਯੋਗੀ ਤੁਰ ਗਿਆ ਝੱਖੜਾਂ ਵਲ ਵੇ॥੫॥ ਖੁੱਲੀ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ ਜਾਗ ਵੇ ! ਬੇਲਾ ਮੱਚਿਆ, ਸ਼ੂਕਿਆ ਨਾਗ ਵੇ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਵਾਂਗ ਤੇ ਫੜਕਿਆ ਬਾਜ਼ ਵੇ। ਸੂਰਜ ਪਾ ਗਿਆ ਅਰਸ਼ ਤੇ ਦਾਗ਼ ਵੇ। ਕਤਰਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੇ ਝੰਬਿਆ, ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵੇ ! ਖੰਜਰ ਪੀ ਗਈ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਨੂੰ ਮੋਇਆ ਮੰਗਸੀ ਕਦੋਂ ਹਿਸਾਬ ਵੇ ? ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਗਿਆ ਜੋ ਕੌਣ ਹੈ ? ਸਿੰਧ ਸਾਡੇ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਝਾਗ ਵੇ॥੬॥ (1965)

ਤੇਰੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਭਰੀਆਂ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਰੋ । ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਰਾਹਾਂ 'ਚ ਤੂੰ ਵੀ ਮਿਟਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਸਾਡਾ ਸੀ ਮੋਹ। ਦੇਸ ਪਰਾਏ ਖ਼ਾਕ ਦਾ ਓਢਣ ਦਿਸਦਾ ਦੇਸ ਨ ਕੋ! ਮੋਇਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਰੁਲਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਮਿਠੜੀ ਲੋਅ। ਦੋ ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਵਾਰੇ ਪੰ ਜ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਹ। ਸ਼ਾਹ ਹਨੇਰਾਂ 'ਚ ਤਾਰਿਆਂ ਸਾਹਮੇ ਵੱਡ ਕਬੇਰਾਂ ਦੇ ਧ੍ਰੋਹ। ਸੁੱਤਿਆਂ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਨੱਸਦੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਢੋ। ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਦੇ ਭੈਅ ਰਾਹੀਂ ਰਹੇ ਖਲੋ। ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪੱਤਣੋਂ ਉੱਠੀ ਕਹਿਰਵਾਨ ਕੰਨਸੋਅ। (1965)

ਉੱਜੜ ਗਿਆ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਉਹ ਮੁਲਕ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇਰੀ ਤਬਾ ਦੇ ਰੰਗ ਦਾ, ਗਿਆ ਬਾਗ਼ ਸੁਹਾਣਾ ਵੰਝਲੀ ਵਾਲਾ ਰਾਂਝਣਾ, ਪਿਆ ਰੱਤ-ਰੱਤਾਣਾ ਡੂੰਘੀ ਸੰਞ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਗਿਆ ਗੁਜ਼ਰ ਜ਼ਮਾਨਾ॥੧॥ ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ ਮੌਤ ਦੇ, ਸੈ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਛਾਵਾਂ ਤੁਰ ਤੁਰ ਗਈਆਂ ਛੱਡ ਕੇ, ਸਰ ਰਹਿਮ ਦੇ ਮਾਵਾਂ ਲੱਥੀਆਂ ਪੀਲੇ ਪੱਤਰਾਂ, ਤੇ ਅਰਸ਼ੀ ਵਾਵਾਂ ਇਹ ਨਿੱਕੀ ਅਰਜ਼ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ, ਆ ਫੜ ਲੈ ਬਾਹਵਾਂ ॥੨॥ ਡੁੱਬਿਆ ਬੁੱਤ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਜੋ ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਲੱਗਿਆ, ਮੱਚ ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ਜੋ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਪੀਂਵਦਾ, ਝੁੱਲ ਕੱਪਰ ਰੈਣਾਂ ਉਹ ਰੁਲਿਆ ਬੁੱਤ ਪੰਜਾਬ ਦਾ, ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਵੈਣਾਂ ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ ਸੰਞ ਦੇ, ਹਾਇ ਦਰਦਾਂ ਪੈਣਾ ਅੰਗ ਗੁਲਾਬਾਂ ਲੱਗ ਕੇ, ਵਿਸੁ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸੈਣਾ॥੩॥ ਡੂੰਘੇ ਪੈਂਡੇ ਛਿਪ ਗਿਆ, ਬੁੱਤ ਹੀਰ ਦਾ ਲੰਮਾ ਭੁੱਲਿਆ ਦੀਦ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਵਿਚ ਉਮਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਛੱਡਿਆ ਕਾਲੇ ਹਰਨ ਨੇ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬੰਨਾ ਟੂਣੇਹਾਰ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ, ਨਾਂਹ ਦਿੱਸਣ ਰੰਨਾਂ॥੪॥ ਰੋਲਿਆ ਹੀਰ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ, ਅਸਾਂ ਕੋਲ ਝਨਾਵਾਂ ਅਰਜ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵੱਗਦੇ, ਰਹੇ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਇਕ ਨ ਮੰਨੀ ਪਾਣੀਆਂ, ਦੀ ਅਰਜ਼ ਭਰਾਵਾਂ ਅਸੀਂ ਚਿਣੀਆਂ ਨੀਂਹਾਂ ਅੰਦਰਾਂ, ਮਾਸੂਮ ਅਦਾਵਾਂ ਅਸੀਂ ਤੇਗਾਂ ਛਾਵੇਂ ਤੋੜੀਆਂ, ਵੱਡ ਬਲੀ ਭੁਜਾਵਾਂ ਨੇੜੇ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਦਿਸੀਆਂ ਮਾਵਾਂ॥੫॥ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਝਨਾਂ ਦੇ, ਉਹ ਸਾਂਵਰ ਬੇਟੇ ? ਛਾਤੀਏਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ੂਨ ਦੇ, ਕਈ ਸਾਗਰ ਲੇਟੇ, ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਜ਼ਹਿਰੀ ਅੱਖ ਨੇ, ਜੋ ਨਾਗ ਲਪੇਟੇ ਉਹ ਹੁਸਨਾਂ ਦੇ ਦਰ ਚੁੰਮ੍ਹਦੇ, ਬਣ ਵਾਣ ਅਮੇਟੇ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਚੋਂ, ਖਾ ਕੇ ਪਲਸੇਟੇ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਝਨਾਂ ਦੇ, ਉਹ ਸਾਂਵਰ ਬੇਟੇ॥੬॥ (1965)

ਫੇਰ ਨ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਆਵਣਾ, ਗੀਤ ਨ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਗਾਵਣ । ਮੌਤ ਦੇ ਚੜ੍ਹੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਫੇਰ ਨਾ, ਰਹਿਮ ਦੀ ਵਾਗ ਪਾ ਕਿਸੇ ਅਟਕਾਵਣਾ । ਕਦੇ ਵੀ ਲੰਮੇ ਪੰਧ ਤੇ ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਫੇਰ ਨ ਗ਼ਾਜ਼ੀ ਰਣਾਂ ਵੱਲ ਜਾਵਣਾ । ਫੇਰ ਨ ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਪੁਲਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਗਾਵਣਾ । ਹੌਲ ਸੀਨੇ ਸਾਰਾ ਅਸਮਾਨ ਮੱਚਦਾ ਫੇਰ ਨ ਥਲਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਥਿਆਵਣਾ । ਜਸ਼ਨੇ-ਫ਼ਨਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਪਾ ਕਿਸੇ ਨ ਕਾਲੜੇ ਕੇਸ ਸੁਕਾਵਣਾ । ਲਹੂ ਦੇ ਕਤਰੇ 'ਚ ਰਾਜ਼ ਲੈ ਕੋਈ ਕਰੇਗੀ ਨਜ਼ਰ ਨ ਅਰਸ਼ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ । ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸਿਖਰ ਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਅੱਖ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਅਜ਼ਾਨ ਉਹ ਵਖ਼ਤ ਨ ਪਾਵਣਾ । ਤੇਗ਼ ਦੇ ਚੀਖਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਤੋਂ ਲੰਘਕੇ ਪਵੇਗਾ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜਾਵਣਾ । (1965)

[ਬਾਰ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ] ਦੇਸਾਂ ਦਾ ਵੇਸ ਵਟਾ ਕੇ ਜੋਗੀ ਕਰਦੇ ਕੀ ਖੇਡ ਵਿਡਾਣੀ ! ਸੰਝਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਕਦਾ ਅੱਥਰੂ ਡੁੱਬਿਆ ਮੰਝ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਜਲ ਥਲ ਉਤਰੇ ਆ ਕੇ ਅਗਨੀ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿਹਾਣੀ। ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਛਲ ਜੋ ਕੀਤਾ ਜਾਣੇ ਨ ਉਮਰ ਨਿਆਣੀ। ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਜਲ ਥਲ ਉਤਰੀ ਡੂੰਘੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ। ਵਣਜਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਸੁੱਤਿਆਂ ਛੱਡ ਗਏ ਜਿਹੜੇ ਸੀ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਹਾਣੀ। (ਜੂਨ, 1961)

[ਬਾਰ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ] ਤੂੰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨੀਰ ਨੀ, ਓਹਲੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਖੜ੍ਹ ਮੈਂ ਮਾਰਾਂ ਸਾਂਵਲ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਤੀਰ ਨੀ। ਬੇਲੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੁਲ੍ਹਿਆ ਨੀ ਵਾਏ, ਸੰਝਾਂ ਦੀ ਲੱਦ ਗਈ ਵਹੀਰ ਨੀ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਧਾੜਵੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਪਿਆਰਾ ਰੁੰਨਿਆਂ ਕਿਉਂ ਵਾਣ ਸ਼ਮੀਰ ਨੀ। ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ ਬੇਗਾਨਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੱਦ ਗਏ ਵੀਰ ਨੀ। (ਜੂਨ, 1964)

ਲਟਕਦਾ ਮਿਰਾ ਹੰਝੂ ਸੱਤ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤੇਗ ਤੇ, ਆਓ ਘਾਇਲ ਕਰੋ ਸੀਨੇ ਵਿਛੜੇ ਪੰਜਾਬੀਓ! ਸਵੇਰਿਆਂ ਦੇ ਵਾਰਸੋ ! ਅਜ਼ਾਨ ਮੈਂ ਦਿੰਦਾ ਦੂਰ ਦੇ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਤੀਕਣ ਤੇਗਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਹਾਂ ਉਲਾਰ ਕੇ । ਆਵੋ ! ਆਵੋ !! ਤੁਸਾਂ ਬਨਬਾਸ ਵਿਚ ਪੀਤੀ ਹਲਾਹਲ ਵਣਾਂ ਦੀ, ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੇਸ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਤਾਪ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਅੰਬਰਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਵਿਛਿਆ ਰੋਹ ਦੀ ਨੀਂਦ ਦਾ ਆਸਨ, ਭੁੱਖ ਭੁੱਖ ਚਮਕਿਆ ਪਰਬਤਾਂ ਸਿੰਧਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ। ਸਵੇਰਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕੋ ਕਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅੱਖ 'ਚੋਂ ਕੜਕਦੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਦੀ ਅਗਨੀ ਸਬਰ-ਵਿਰਦ ਨੇ ਚੁੰਮ੍ਹੀ। ਸੂਰਜਾਂ ਵਰਗੇ ਮੁੱਖ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੇ ਮਿੱਟੀ 'ਚ, ਡੁਸਕਦੇ ਵੀਰੋ ? ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਸੁਆ ਕੇ ਘਮਸਾਨ ਲੱਖ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਲੰਮੀਆਂ ਸੰਞਾਂ ਤਾਣ ਕੇ ਸੁੱਤਿਓ, ਵਗਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਸਿਰਾਂ ਵਿਚ ਡੱਕ ਕਿਉਂ ਰੱਖੇ ? ਰੱਤ ਭਰੇ ਹੰਝੂ ਲੈ ਆਵੋ ਰੋਸ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ 'ਚ ਡੁੱਬਿਉ ਭਰੇ ਪੀਤਿਓ ਸ਼ੇਰੋ ! ਕਾਸਦਾਂ ਵਾਂਗ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ 'ਚ ਚੁੰਮੇ ਲੁਕ ਲੁਕ ਰੋਸਾਂ ਦੇ ਮਾਰਿਓ ? ਕਿਉਂ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ ਭਖ ਭਖ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਡੁੱਬਦੇ ਰਹੇ ਸਬਰ ਦੇ ਕਹਿਰ ਵਿਚ ਸੁੱਤਿਓ ! ਲੱਖ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਜ਼ੂਆਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤਾ ਰੁੱਠੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਇਹ ਕਹਿਰ-ਕਲੂਰ ਦਾ ਰੋਸਾ। ਨੱਸ ਨੱਸ ਚੁੰਮ੍ਹਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸੀਨੇ ਨਾ' ਘੁਟਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਇਹ ਕਹਿਰ-ਕਲੂਰ ਦਾ ਰੋਸਾ ਵਗ ਵਗ ਬੇਹਾਲੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ। ਆਵੋ ਆਵੋ ਮਿਰੇ ਹੱਥ ਚੁੰਮ੍ਹੋ ਓ ਬੀਆਬਾਨਾਂ ਦੇ ਕੰਠ ਵਿਚ ਕੂਕਦੇ ਸੂਰਜੋ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਸਬਰ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਪਦੇ ਵੀਰਾਨਿਉਂ ! ਚੁੱਕ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਆਵੋ ਦੋਜ਼ਖ਼ਾਂ ਵਾਲੀ— ਖ਼ੂਨੀ ਨਹੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੱਤ ਅਸਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਾਂਹ ਭਖੋ ਵਣਾਂ ਦੇ ਜਗਰਾਤਿਓ ! ਆਵੋ ਆਵੋ, ਵਾਜ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ- ਆਵੋ ਆਵੋ, ਸਵੇਰਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕੋ- ਆਵੋ ਆਵੋ, ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਚੁੰਮੋ (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1965)

ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਬੋਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੜ ਕਦੇ ਖੇਡਣ ਜੁਆਨੀਆਂ। ਮੁੜ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਸੀਨੇ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸੀਂ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸੁਣੀਏਂ ਆਪਣੇ ਨਬੀਆਂ ਦਾ। ਮਹਾਂ ਰਣਾਂ ਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਵਣ ਸ਼ੀਂਹ ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਵੱਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਸੀਨੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਜਨੂੰਨ ਸੁੱਤੇ। ਮੁੜ ਭਾਰੀ ਭੁਜਾਨ ਦੇ ਬਲ 'ਚੋਂ ਨੂਰਾਂ ਦੀ ਗਰਜ ਨਿਕਲੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਕਫ਼ਨ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ। ਆਪਣੇ ਨਬੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਮੁੜ ਚੁੰਮਕੇ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਕੋਟੀ ਤੋਂ ਤੋੜਕੇ ਸੁੱਟੀਏ ਹੁਕਮ ਦੀਆਂ ਇਲਾਹੀ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਨੂੰ। ਹਾਂ, ਇਕ ਦਿਨ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਆਵਣਾ ਵਾਂਗ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਭਾਲਦੇ ਆਪਣੀ ਅਸੰਖ ਬਰਸਾਂ ਦੀ ਵਾਜ ਨੂੰ, ਬਲੀ ਕਰਮ ਸਾਡਾ ਧੁਰਾਂ ਦਾ ਵੇਖ ਜੋ ਧਿਆਨ-ਕੰਠ ਦੇ ਸਿੰਧਾਂ 'ਚ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ। ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਰਣਾਂ ਚੋਂ ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਪੈ ਰਹੇ ਯੁਗਾਂ ਤੇ ਸਾਏ, ਜ਼ਰਾ ਉਹ ਕਾਰਵਾਂ ਜਗਾ ਕੇ ਬੇ-ਪ੍ਰਵਾਹੀਆਂ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਵਿਚ ਘੁੱਟੀਏ। ਨਗਨ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਲਿਪਟ ਜਾਣ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾ' ਸਹਿਮ ਕੇ। ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੀ ਅਗਨੀ 'ਚ ਬਰਸ ਗਏ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਦ ਅਸੰਖਾਂ ਕੋਟ ਬਰਸਾਂ ਤੋਂ ਵਗ ਰਹੇ ਪਾਣੀ, ਜ਼ਰਾ ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀਏ, ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਲੀਏ। ਮੁੜ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਣ ਉੱਠਣ ਧੂਹਣ ਲਈ ਜਿਸਮਾਂ ਦੀ ਨਗਨਤਾ ਉੱਤੋਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਹੁਸਨਾਂ ਦੀ ਛਾਇਆ। ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਯੁਗ ਨਗਨ ਸੁੱਤੇ ਲਹੂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਦੇ ਉੱਤੇ, ਮੁੜ ਚੀਰ ਹਰਨ ਕਰਦੇ ਵਗਣ ਵਗਣ ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਲਬੇਲੇ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1964)

ਧੂੰਏ ਪਸਰੇ ਅਰਸ਼ ਤੇ, ਦਮ ਘੁੱਟਦੀ ਰੈਣ ਸਤਲੁੱਜ-ਲਹਿਰਾਂ ਉਠਦੀਆਂ, ਜਿਉਂ ਹਿਚਕੀ-ਬਦਲੇ ਵੈਣ। ਜਾਣ ਵਗਦਿਆਂ ਪਾਣੀਆਂ, ਲਹਿਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਹੋ ਜਿਉਂ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ, ਕੁਈ ਤੁਰਦੀ ਜਾਏ ਖਲੋ। ਸੂਰਜ ਪੱਛਮੀ ਬਿਸਤਰੇ, ਤੇ ਸੀ ਸੁੱਤਾ ਜਾ ਖ਼ਾਬ ਉਹਦੇ ਦਾ ਰੂਪ ਸੀ, ਰਾਤ ਇਹ ਕਾਲੀ ਸ਼ਾਹ। ਸੱਪਾਂ ਲਾਈਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ, ਘਾਹਵਾਂ ਤੇ ਰਹੇ ਰੀਂਘ ਡਰ ਨਾ' ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਵੀ, ਚੜ੍ਹੀ ਨਾਂਹ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ। ਮੇਲਾ ਲਾਇਆ ਤਾਰਿਆਂ, ਆ ਨਾਂਹ ਸਕਿਆ ਚੰਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਰਾਤ ਨੇ, ਗੁਫ਼ਾ 'ਚ ਸੁੱਟਿਆ ਬੰਨ੍ਹ। ਕੰਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪਈ ਸੀ, ਦੋ ਮੁੱਠੀਆਂ ਬਸ ਰਾਖ਼ ਜਿਸ ਤੇ ਚੌੜੇ ਅਰਸ਼ ਰਹੇ, ਚੁਪ ਚੁਪੀਤੇ ਝਾਕ। ਸੜ ਗਈ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨਾ', ਸੋਹਣੀ ਜਹੀ ਉਮੰਗ ਹਰਾ-ਭਰਾ ਕੋਈ ਬ੍ਰਿਛ ਜਿਉਂ, ਸੜਦਾ ਪੰਛੀ ਸੰਗ। ਅੱਜ ਅਕਾਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ, ਖਾਰੇ ਗਏ ਨੇ ਹੋ ਮੰਗਣ ਕਲੀਆਂ ਨਾਜ਼ਕਾਂ, ਫ਼ੌਲਾਦ ਪੰਘਰਿਆ ਰੋ। ਕਿਵੇਂ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਦਿਲਾਂ ਦਾ, ਪੰਘਰ ਕੇ ਬਣਿਆਂ ਨੀਰ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਸੀ ਅਰਸ਼ ਵਿਚ, ਨਾਜ਼ਕ ਜਹੀ ਸਮੀਰ ? - - - - - - - - - - - - ਕਫ਼ਨ ਧਰ ਤੇ ਪਸਰਿਆ, ਤਾਰੇ ਗਏ ਕੁਮਲਾ। ਲੰਙ ਮਾਰਦਾ ਅਰਸ਼ ਵਿਚ, ਚੰਨਾ ਵੀ ਗਿਆ ਆ। ਤੱਕਣ ਲਈ ਮਹਿਬੂਬ ਨੂੰ, ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ ਅੱਖ ਰਾਖ਼ ਵੇਖਕੇ ਚੰਨ ਨੂੰ, ਕਿਵੇਂ ਆਵੇਗਾ ਸੱਚ ? (ਮਾਰਚ, 1955)

ਠਰੀ ਪੌਣ ਪੋਹ ਦੀ ਵੇ ਮਿੱਤਰਾ ਝਨਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿਚ ਧੱਸਦੀ। ਖਿੱਚ ਖਿੱਚ ਬਾਹਵਾਂ ਕਮਲੀਆਂ ਆਸ਼ਕ ਦੀ ਜੁਆਨੀ ਕੱਸਦੀ। ਤੈਂਡੀ ਚਾਨਣੀ ਤੇ ਮੱਸਿਆ ਜਹੀ ਚੁੰਨੜੀ ਪੌਣਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਂਗਾਂ ਤੇ ਮੇਲ੍ਹਦੀ ਹਿੱਕਾਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟਾਂ ਢੋਲਣਾ ਅੰਗਿਆਰਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਵਸਦੀ— ਨਿੱਘਾ ਹੋਇਆ ਝਨਾਂ ਵੇ ਮੁੰਡਿਆ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕੜੀ ਲੱਸਦੀ। ਵੇ ਜਾਂਗਲੀ ਛੈਲ ਛਬੀਲਿਆ। ਮਾਘ ਦਾ ਠੱਕਾ ਵਗਦਾ ! ਝਨਾਂ ਦੇ ਤੁਪਕੇ ਤੁਪਕੇ ਤੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦਾ ਤੀਰ ਵੱਜਦਾ- ਭੁਆਟਣੀਆਂ ਖਾ ਖਾ ਅੰਬਰ ਤੋਂ ਠੱਕਾ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਡਿੱਗਦਾ। ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਰੋਮ ਰੋਮ ਇਸ ਉੱਡਣੇ ਸੱਪ ਦਾ ਵਾਣ ਜੱਟ ਦਾ ਗੱਜਦਾ ! ਪੌਣ ਵੀ ਚੁੱਪ, ਬੋਲੀ ਵੀ ਚੁੱਪ ! ਹੀਣੀ ਰਾਖ਼ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਦੂਲਿਆ, ਸੌਂ ਗਿਆ ਤੀਰਾਂ 'ਚ ਵੱਗਦਾ ਚੰਘਿਆੜਦਾ ਦਰਿਆ ਅੱਗ ਦਾ। ਆਇਆ ਵੇ ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾ ਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਘੋੜਾ ਭੱਜਦਾ। ਵੇ ਜਾਂਗਲੀ ਛੈਲ ਛਬੀਲਿਆ। (ਨਵੰਬਰ, 1955)

ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਤੱਕ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ, ਕਿੰਝ ਝੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਆਵੀਂ ਆਵੀਂ ਝਨਾਂ ਦੇ ਚੋਰ ਵੇ ਗੱਲ ਧੁੰਮੀ ਕੰਢੜੇ ਹੋਰ ਵੇ ਮੈਂ ਗੁੰਮੀਂ ਜੱਗ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵੇ- ਸਭ ਤਾਰਾਂ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਹੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਮੈਂ ਝੱਖੜਾਂ ਝੁਲਦੀ ਨਾਰ ਵੇ ਮੈਂ ਲੁੱਟੇ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰ ਵੇ ਜਾ ਤੋੜੇ ਥਲਾਂ ਦੇ ਬਾਰ ਵੇ, ਕਿਨ੍ਹ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਠੱਲ੍ਹੀਆਂ ਓ ਯਾਰ ? ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਲੱਖ ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਾਂ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਵੇ ਜਿਨੂ ਤੱਕ ਨਾ ਸੱਕਣ ਬਾਜ਼ ਵੇ ਮੈਂ ਜਾਲਾਂ ਵੱਡ-ਪਰਵਾਜ਼ ਵੇ, ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਖੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ- ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਮੈਂ ਰਹਿਮ ਨੂੰ ਬੁੱਕ ਬੁੱਕ ਪੀਂਵਦੀ ਮੈਂ ਲਹੂ ਲਹੂ ਹੋ ਜੀਂਵਦੀ ਮੈਂ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਥੀਂਵਦੀ, ਅੱਜ ਥਲਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ ਲਾ ਖੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ- ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਜਦ ਵਿਰਦ ਯਾਰ ਦਾ ਪਾਲਦੀ ਫੜ ਤਪਦੇ ਸੂਰਜ ਜਾਲਦੀ ਜਾ ਰਣਾਂ 'ਚ ਦੀਵੇ ਬਾਲਦੀ- ਮੈਂ ਤੇਗਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਹੋ ਚੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਂਹ ਵਸਨਾ ਵੇ ਛੱਡ ਸ਼ੌਹ ਦੀ ਬਾਹੀਂ ਨਸਨਾ ਵੇ ਲਾ ਜਾਲ ਹੁਸਨ ਦਾ ਫਸਨਾ ਵੇ- ਮੈਂ ਡਾਚੀ ਤੈਂਡੀ ਦੀ ਟੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਉਸ ਮਿਹਰ-ਸਿਤਮ ਦੇ ਮੋੜ ਵਲ ਮੈਂ ਨਸਦੀ ਜਾਵਾਂ ਹੋਰ ਵਲ ਅਵੇ ਬਾਂਕੇ ਅੱਥਰੇ ਘੋੜ ਵਲ, ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਝੱਲ-ਵਲੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ- ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਜੋ ਹੈ, ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਬ ਦਾ ਕੋਟ ਰਹੇ ਇਹ ਬਿਰਖੀਂ ਜੀਂਦਾ ਬੋਟ ਰਹੇ, ਮੈਂ ਹਾਲ ਪਵੇ, ਨਾਂਹ ਤੋਟ ਰਹੇ, ਇਹ ਜੂਹਾਂ ਨਾਂਹ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ- ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਇਹ ਮੋਰ ਝਨਾਂ ਦੀ ਕਾਂਗ ਵੇ ਇਹ ਫ਼ਜਰ-ਸਿਦਕ ਦੀ ਬਾਂਗ ਵੇ ਰੋਹ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਵੇ, ਮੈਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਝੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ- ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਜੇ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਅਸਮਾਨ ਰਹੇ ਲੈ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਉਡਦੀ ਜਾਨ ਰਹੇ ਇਸ ਚੜ੍ਹੇ ਝਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਰਹੇ— ਸ਼ਾਲਾ ਜੀਣ ਤੇਰੇ ਸੰਗ ਗੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਚੜ੍ਹ ਬੱਕੀ ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਚੋਰ ਵੇ ਮੈਂ ਕਾਂਗ ਚੜ੍ਹੀ ਤੂੰ ਮੋੜ ਵੇ ਗੱਲ ਸ਼ੌਕ ਥਲਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਵੇ– ਇਹ ਮੌਜਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਵੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਜਦ ਜੱਗ ਦੇ ਰੋਹ ਦਾ ਕਹਿਰ ਪਿਆ ਤੂੰ ਸਫ਼ਰ ਗਜ਼ਬ ਦਾ ਤੈਰ ਗਿਆ ਹੋ ਉੱਡਣਾ ਨਾਗ ਦੁਪਹਿਰ ਗਿਆ- ਤੈਨੂੰ ਖ਼ੈਰਾਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨੇ ਘੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਕਿਉਂ ਢੋਕ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸਨਾ ਵੇ ਬੀਬਾ ਵਾਗ ਨਾਂਹ ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਕਸਨਾ ਵੇ ਆਪੂੰ ਚੋਰ ਝਨਾਂ ਦਾ ਦਸਨਾ ਵੇ- ਆ ਕੇ ਜੂਹਾਂ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਇਹ ਤਾਂ ਥਲ ਹੀ ਤਪਦਾ ਹੋਰ ਵੇ ਇਹਦੀ ਰਗ ਦਾ ਅੱਪਣਾ ਸ਼ੋਰ ਵੇ ਲੋਹ ਸਬਰ ਦੇ ਪੰਜੇ ਜ਼ੋਰ ਵੇ - ਇਹੋ ਬਾਗ਼ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਪੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਗੱਲਾਂ ਮੁਲਖ਼ ਬਿਗਾਨੇ 'ਚ ਚੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਜੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵੇ ਭੰਨ ਨੱਸੇ ਬੂਹੇ-ਬਾਰ ਵੇ ਜ਼ਰਾ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰਾ ਹਾਰ ਵੇ- ਮੈਂ ਨਾਜ਼ਕ ਸੀਨੇ ਸੱਲ੍ਹੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਬੇਟ ਵੇ ਚੜ੍ਹ ਤਪੇ ਮਹੀਨਾ ਜੇਠ ਵੇ ਉਸ ਸੁੰਞੇ ਜੰਡ ਦੇ ਹੇਠ ਵੇ- ਤੈਨੂੰ ਨੀਂਦਾਂ ਪੈਣ ਸੁਵੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਔਹ ਗਿਆ ਝਨਾਂ ਦਾ ਚੋਰ ਵੇ ਵਿਚ ਕਣਕਾਂ ਨਸਦਾ ਮੋਰ ਵੇ ਉਹ ਖੜਦਾ ਨਸਦਾ ਜ਼ੋਰ ਵੇ ਲੱਖ ਬਦਲੇ ਉਸ ਨੇ ਘੋੜ ਵੇ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਅੱਪਣਾ ਲੋਰ ਵੇ ਉਹਦੇ ਭੱਥੇ ਪੈਂਦਾ ਸ਼ੋਰ ਵੇ- ਸੋਹਣੇ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਨੇ ਛਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ ਜ਼ਰਾ ਫੜ ਬਾਹੀਂ ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਹੱਸ ਦੇਸ ਮਾਹੀ ਦੇ ਚੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ ਰੋ ਪੈਣ ਬਾਬਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਸੁਣ ਨੀਂਦਾਂ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਵੇ ਉਸ ਤਪਦੇ ਜੰਡ ਦੇ ਯਾਰ ਵੇ ਸੁਣ ਬਾਬਲ ਮਿਰੇ ਦੇ ਬਾਰ ਵੇ- ਰੋ ਪੈਣ ਖੂਹੇ ਤੇ ਬੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਖਿੜ ਪੈਣ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਕੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਤੈਂ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵੇ ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਘਮਸਾਨ ਵੇ ਵਾਹ! ਤਕਦੀਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵੇ- ਡੱਕ ਕਾਫ਼ਲੇ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਖੱਲ੍ਹੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਗਾਨੇ ਬੰਨ੍ਹ ਹੁਸਨਾਂ ਦੇ ਰੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਚਾੜ੍ਹ ਹਿਜਰ ਦੇ ਤੀਰ ਨੂੰ ਸਾਣ ਵੇ ਬਾਜ਼ ਵਸਲ ਦਾ ਪੀਂਦਾ ਜਾਨ ਵੇ ਚੜ੍ਹੀ ਅੱਗ ਅਸਮਾਨ ਅਜ਼ਾਨ ਵੇ- ਬਣ ਗੀਤ ਤਕਦੀਰਾਂ ਦਾ ਚੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਕਿੱਡਾ ਸਿਤਮ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਖੱਲ੍ਹੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਤੂੰ ਥਲਾਂ ਥਲਾਂ ਦੀ ਬਾਂਗ ਵੋ ਮੈਂ ਬਾਹੀਂ ਉਠਦੀ ਚਾਂਗ ਵੋ ਨਾਂਹ ਲਹੂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਸਾਂਗ ਵੋ ! ਪਿਛਲੇ ਰੈਣ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਨਾਂਹ ਟੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ ਬੈਠਾ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਦੇਵੇਂ ਤਸੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ; ਝੂਠੇ ਕੌਲਾਂ ਨੇ ਅਕਲਾਂ ਮੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ ਸਾਨੂੰ ਦਿਸੀਆਂ ਹੋਰ ਤਜੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਹਾਂ! ਹਸ਼ਰ ਦੀ ਵਗਦੀ ਪੌਣ ਵੇ ਹਾਂ ! ਮੌਤ ਦਾ ਹੋਇਆ ਔਣ ਵੇ, ਜਦ ਝੁੱਲਦਾ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਸੌਣ ਵੇ, ਮੈਂ-ਤੈਂ ਬਿਨ ਤੁਰਦਾ ਕੌਣ ਵੇ-? ਲੈ ਦੀਵਾ ਤਕਦੀਰਾਂ ਦਾ ਖੱਲ੍ਹੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ੌਕ ਉਥੇ ਹੀ ਚੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਇਹ ਰਹਿਮਤ ਦਾ ਅਸਮਾਨ ਵੇ ਜਿੱਥੇ ਸਹਿਮਣ ਸੂਰ ਮਹਾਨ ਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਕਰਕੇ ਸਫ਼ਰ ਅਜ਼ਾਨ ਵੇ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇ ਨੀਂਦ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵੇ, ਕੋਈ ਕਰ ਜਾਵੇ ਘਮਸਾਨ ਵੇ ! ਫਿਰ ਪਹੁੰਚੇ ਦਿਲ ਦਾ ਹਾਣ ਵੇ- ਕੋਈ ਦੇਂਦਾ ਜਾਵੇ ਤਸੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਫਿਰ ਪਾ ਜਾਵੇ ਤਰਥੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ। ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਰਾਜ ਵੇ ! ਜ਼ਰਾ ਠੱਲ੍ਹ ਅਸਵਾਰਾ ਵਾਗ ਵੇ, ਦਿਹੁੰ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਜਾਗ ਵੇ- ਤੈਂ ਨੈਣਾਂ 'ਚ ਨੀਂਦਾਂ ਅਵੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ, ਮੈਂ ਕੱਲੀ ਆਂ ਓ ਯਾਰ, ਜ਼ਰਾ ਤਕ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ, ਕਿੰਞ ਝੱਲੀਆਂ ਓ ਯਾਰ !! (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਤੈਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਾਂ ਮੈਂ, ਖੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਜੇ ਆ ਜਾਵੇ, ਘੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਗੱਲ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਜਾਂ ਫ਼ਜਰ ਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਜਾਂ ਅੰਬਰ ਸਾਰੇ ਦੀ ਬੀਬਾ ਬਾਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ, ਬੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਗੱਲ ਆਖਣ ਵਾਲੀ ਨਾਂਹ, ਖਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਰੋ ਪੂਰਨ ਖੂਹੇ ਤੇ ਸੌਂ ਖੰਜਰ ਸੂਹੇ ਤੇ ਬਹਿ ਸੱਖਣੇ ਬੂਹੇ ਤੇ ਮੈਂ ਸਿੱਕ ਸਿੱਕ ਤੈਨੂੰ ਵੇ, ਮਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਫੜ ਜਲੇ ਕਲੇਜੇ ਨੂੰ, ਖੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਇਕ ਕਤਰਾ ਖ਼ੂਨੀ ਵੇ ਖਾ ਗਸ਼ਾਂ ਜਨੂੰਨੀ ਵੇ ਪਿਆ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਜੂੰਨੀ ਵੇ ਇਹ ਨਦੀ ਗੁਮਾਨੀ ਵੋ, ਭਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਵਾ ਕਹਿਰ ਦੀ ਸੂਰਜ ਤੱਕ, ਚੜ੍ਹੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਜੋ ਸਹਿਮ ਕਲੇਜੇ ਵੇ ਸੌਂ ਸੂਰਜ ਸੇਜੇ ਵੇ ਅੱਗ ਪੌਣਾਂ ਭੇਜੇ ਵੇ ਅੱਖ ਥਲਾਂ ਜਿਉਂ ਬਲੇ ਪਈ, ਲੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਸਾਨੂੰ ਘੋਲ ਪਿਲਾ ਬੀਬਾ, ਜੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਸੁਣ ਗੀਤ ਮੁਜਾਹਦਾਂ ਦੇ ਰਣ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹਦਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਦੇ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਮੈਂ ਆਂਗਣ ਤੇਰੇ ਵੇ, ਵਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਕਿੰਞ ਸੂਰਜ ਵੇਖ ਸਕੇ, ਪਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ! ਜਿੰਦ ਕਤਰਾ ਸਹਿਮ ਬਣੇ ਤਿਰਾ ਚਾਨਣ ਵਹਿਮ ਬਣੇ ਸਭ ਸੂਰਜ ਰਹਿਮ ਬਣੇ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਝਨਾਂ ਬੀਬਾ, ਤਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਅੱਗ ਅੱਥਰੂ 'ਚ ਸਿਦਕਾਂ ਦੀ, ਜਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਗਾ ਸਾਲ ਮਹੀਨੇ ਵੇ ਚੁੰਮ ਲਾ ਲਾ ਸੀਨੇ ਵੇ ਅਸਾਂ ਤੂਰ ਜਬੀਨੇ ਵੇ ਤੈਂ ਬਾਤ ਅਣੋਖੀ ਜੋ, ਜੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਅਸਾਂ ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਡੱਕ ਰੱਖੀ, ਘੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। ਰੂਹ ਸਾਂਦਲ ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਹਣਿਆਂ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਯਾਦ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ, ਹਰੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ, ਬੀਬਾ ਠੱਲ੍ਹਿਆਂ ਠੱਲ੍ਹਦੀ ਨਹੀਂ, ਝੜੀ ਹਸ਼ਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ। (ਜਨਵਰੀ, 1966)

(ੳ) ਸੰਞ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ, ਲੱਖ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਅੱਥਰੂ ਭਰ ਕੇ ਚੱਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹਵਾਵਾਂ। ਨੈਣ ਮਮੋਲੇ ਸੂਰਜ ਹੋਏ ਭਖਿਆ ਖ਼ੂਨ-ਨਜ਼ਾਰਾ, ਡੁੱਬਿਆ ਜਦੋਂ ਖਿਜ਼ਰ ਦੇ ਸੀਨੇ ਟੁੱਟ ਫ਼ਜਰਾਂ ਤੋਂ ਤਾਰਾ। ਰੇਤ ਤੇ ਹੌਕੇ ਥਰਕ ਰਹੇ ਨੇ ਵਗੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਨਦੀਆਂ; ਸ਼ੀਂਹ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਹੌਲ ਕੰਬਾਵੇ ਖ਼ੂਨ 'ਚੋਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਵਗੀਆਂ। ਦਗਦਾ ਪਿਆ ਫ਼ਜਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਸਹਿਮ ਦਾ ਅੰਬਰ ਝਿਮ ਝਿਮ ਥਰਕੇ ਵੱਡ-ਸੂਰਜ ਪਰਵਾਜ਼ੇ । ਕਾਲੇ ਸ਼ਾਹ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਪੱਤਣ ਬੇ-ਅਟਕ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਕਿਸੇ ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਜੋਬਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ਦਿੱਤੀਆਂ ਰੰਗ ਹਵਾਵਾਂ। (ਅ) ਉਤਰੇ ਫ਼ਜਰ ਦੇ ਪਤਣਾਂ ਉੱਤੇ ਜਦ ਕਦ ਸਿਦਕ ਸ਼ਹੀਦਾਂ, ਲੰਮੀ ਕਿਸੇ ਅਜ਼ਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੱਸਿਆ ਦੁੱਖ ਮੁਰੀਦਾਂ। ਸਿਆਹ ਨਕਾਬ ਦੇ ਥਲਾਂ 'ਚ ਆ ਕੇ ਨੂਰਾਂ ਦਾ ਦਲ ਕੋਈ। ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਗਹਿਰ 'ਚ ਹਫਦਾ ਹਫਦਾ ਅੱਖ ਸੂਰਜ ਦੀ ਹੋਈ। ਵਿਰਦ ਦੇ ਮੂਰਛ ਸਾਜ਼ ਦੇ ਵੱਲੇ ਜਦ ਸੀ ਤੁਰਿਆ ਗਾਜ਼ੀ, ਕੀਤਾ ਦੀਦ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਆ ਕੇ ਚੁੰਮ ਚੁੰਮ੍ਹ ਗੀਤ ਨਮਾਜ਼ੀ। (ੲ) ਸਬਰ-ਸਰਾਂ ਦੀ ਅਗਨੀ ਚਮਕੀ ਹੱਲੇ ਨਗਰ ਉਦਾਸੀ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੀ ਜੋ ਭੇਹਰ ਸੁਣੀਂਦੀ ਸੋਈ ਉਮਰ ਵਿਗਾਸੀ। ਦੂਰੋਂ ਗੀਤ ਨਦਰ ਦਾ ਸੱਦੇ ਕੋਇਲ ਵਣਾਂ ਦੀ ਜੀਵਾਂ, ਵ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਹੇ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਸੂਰਜ ਕਦੇ ਨਾਂਹ ਹੋਵੇ ਨੀਵਾਂ। ਜਿੰਦ ਦਾ ਕਹਿਰ ਗਿਆ ਜਦ ਹੁੱਲਦਾ ਭਰਿਆ ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਨਾਜ਼ਾਂ- “ਕਿਤੋਂ ਰਹਿਮ ਦੀ ਕਣੀ ਨੂੰ ਪੀਵਾਂ ਸਾਗਰ ਦਿਵੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ। ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਨੈਣ ਭਖੇ ਜਦ ਤੇਰਾ ਮੈਂ ਕਿਤ ਵੇਸ 'ਚ ਲੰਘਾਂ ? ਸਿਰ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਸੂਰਜ ਚਮਕੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਨੇ ਸੰਝਾਂ ! (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ, ਕਿਤੇ ਸੁਣਦਾ ਝੁੰਮਰ ਦੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਮੈਂ ਹਾਂ ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦਿਸੇ ਕੁਝ ਛਿਪ ਜਾਂਦਾ ਕੁਝ ਕੰਬ ਦਿਸੇ- ਕੁੜੇ ਕਤਰੇ ਵਸਦਾ ਸੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਖੀਂ ਠੰਢਾ ਬੂਰ ਪਿਆ ਕਿਤੇ ਤਪਦਾ ਤੇਜ਼ ਫਤੂਰ ਪਿਆ— ਕਿਤੇ ਸਜਦਾ ਰੁਲੇ ਹਜ਼ੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਲੰਘਦੀ ਛਿਪਦੀ ਨਾਰ ਪਈ ਕਿਤੇ ਧੁਪੜੀ ਕਿਤੇ ਫੁਹਾਰ ਪਈ— “ਵਿਚ ਨਾਚ ਕਿਹਾ ਦਸਤੂਰ ਰਿਹਾ" ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਅਣੀ ਪੌਣ ਧਮਕਦਾ ਵੇਗ ਗਿਆ ਅਣੀ ਲੈ ਕੇ ਸਾਵਨ ਤੇਗ ਗਿਆ— ਕੁੜੇ ਬਾਗ਼ੀਂ ਫੁੱਟਦਾ ਨੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਕੌਣ ਹਸ਼ਰ ਤਕ ਨੂਰ ਗਿਆ ਕੁੜੇ ਵਾਅਦੇ ਸਾਰੇ ਪੂਰ ਗਿਆ ਕੁੜੇ ਮਹਿੰਦੀ ਵਾਂਗ ਸਰੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕਹੂ; ਸੂਰਜ ਨਾਂਹ ਅਸਮਾਨ ਬਲੇ ਜਦ ਯਾਰ ਦਾ ਦੀਵਾ ਆਣ ਬਲੇ; ਕੁੜੇ ਨ੍ਹੇਰੇ ਲੁਕਦਾ ਤੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਅੰਬਰ ਸਾਰਾ ਲੰਘ ਸੁਣੇ ਹੜ-ਤਾਲ ਧਮਕਦੀ ਵੰਗ ਸੁਣੇ- ਕੁਝ ਵਾ ਵਿਚ ਹੁੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਗਿਆ ਮੇਰੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਮੁੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪਿਆ; ਕੁੜੇ ਤੁਰ ਵਣਜਾਰਾ ਦੂਰ ਗਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਢੋਲ ਵੱਜੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਕੁੜੇ ਬਾਜ਼ ਛੁੱਟੇ ਨੇ ਜਾਨ ਦੇ ਕੁੜੇ ਤਪਦਾ ਕਹਿਰ ਕਲੂਰ ਗਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਚੜ੍ਹ ਖੰਭ ਮਾਰ ਮਰਦੰਗ ਗਈ ਅਸਮਾਨ ਲਹੂ ਕਰ ਰੰਗ ਗਈ ਮਰ-ਜੀਂਦੀ ਆਪ ਨੂੰ ਲੰਘ ਗਈ- ਮਨ ਭਰਦਾ, ਲੰਘਦਾ ਪੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਹੋ ਤਬਾ ਮਹੀਨ ਮੈਂ ਵਲ ਖਾਵਾਂ ਕੁਲ ਜ਼ਿਮੀਂ-ਜ਼ਮਾਨ ਦੇ ਛਲ ਪਾਵਾਂ ਬਹਿ ਕੰਢੜੇ ਬੁੱਤ ਦੇ ਜਲ ਜਾਵਾਂ- ਰੰਗ ਮੇਰਾ ਖਿੜਦਾ ਭੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਇਹ ਕਿਉਂ ਝੱਖੜਾਂ ਦਾ ਲੋਰ ਕੁੜੇ ? ਕਿਉਂ ਸਿਤਮ ਹੋਰ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕੁੜੇ ? ਖੋਹ ਸੂਰਜ ਦੇਵਾਂ ਤੋੜ ਕੁੜੇ ! ਤਾਂ ਭਰ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਆਂ ਬੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਬਾਜ਼ੀ ਮੇਰੀ ਹਾਣ ਚੜ੍ਹੀ ਰੂਹ ਤਕਦੀਰਾਂ ਦੀ ਸਾਨ ਚੜ੍ਹੀ ਕੁੜੇ ਕੂਕ ਮਿਰੀ ਸੁੰਨਸਾਨ ਚੜ੍ਹੀ; ਕੋਈ ਤਲਬਾਂ ਕਰੇ ਹਜ਼ੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੋਈ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਤਕਦਾ ਦੂਰ ਗਿਆ ਕਰ ਗੀਤ ਦੇ ਥਲ ਅਬੂਰ ਗਿਆ ਹੋ ਪਲ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਰ-ਜ਼ਹੂਰ ਗਿਆ; ਜੱਗ ਦਸਦਾ ਮਿਰਾ ਕਸੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। ਕੁੜੇ ਸੁੱਤਿਆਂ ਕੌਲ ਹੀ ਪਾਲ ਗਿਆ ਲੱਖ ਅੰਬਰੀਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਲ ਗਿਆ; ਚੁੱਪ-ਕੀਤੇ ਦੀਵੇ ਨੂਰ ਪਿਆ, ਕੁੜੇ ਸ਼ੌਕ ਮਿਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਿਆ। (ਫ਼ਰਵਰੀ, 1966)

ਯਾਰ ! ਚੱਲੀਏ ਵਲ ਝਨਾਂ ਵੋ ਛੱਡ ਚੱਲੀਏ ਸ਼ਹਿਰ-ਗਿਰਾਂ ਵੋ। ਆ ਖਾਂ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹੀਏਂ ਸੋਹਣਿਆ ਤੂਤਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵੋ। ਹੇਕ ਲਾ ਉੱਠੀਏ ਨਦੀ ਜਿਉਂ ਰੱਖੀਏ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੋ। ਕੌਣ ਪਿਆ ਦੀਦ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ? ਕੌਣ ਹੈ ਐਡਾ ਜਵਾਂ ਵੋ ? ਯਾਰ ਆਸਰਾ ਕਦੇ ਨਾਂਹ ਛੱਡੀਏ ਫੜ ਕੇ ਥਲਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਵੋ। ਖ਼ੂਨ ਅਜਾਈਂ ਹੀ ਵਗਣ ਦੇ ਲੱਭੀਏ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਵੋ। ਵਸਲ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਅੱਖ ਕਰ ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਕਰੀਏ ਰਵਾਂ ਵੋ। ਪਾਪ-ਸੀਨੇ ਦਾਰ ਹੋ ਵੱਜੀਏ ਕਰੀਏ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨਾਂ ਵੋ। ਆ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਥਲਾਂ 'ਤੇ ਵੇਖੀਏ ਝੂੰਮਦਾ ਕਿਤੇ ਫਰਵਾਂ ਵੋ। ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਵੇਖੀਏ ਜੋ ਨਾਂਹ ਹੇਠਾਂ-ਉਤਾਂਹ ਵੋ। ਆ ਖਾਂ ਤੇਗ ਨੂੰ ਆਖੀਏ “ਨਜ਼ਰ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ‘ਹਾਂ’ ਵੋ,” ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਨਾਰ ਲਟਕੰਦੜੀ ਜਾਂ ਵੋ । ਢੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਣਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਪੰਖੀ ਲਈ ਜੀਣਾ ਸੁਹਾਂ ਵੋ । (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦਾ, ਉਹ ਸੰਞ ਦੇ ਸਾਈਂ। ਮੇਰੇ ਸੱਖਣੇ ਪਰਾਂ 'ਤੇ, ਕੋਈ ਚੰਨ ਜਗਾਈਂ। ਖਿੱਚਿਆ ਮੇਰੀਆਂ ਰਗਾਂ ਨੂੰ, ਸੈ ਥਲਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਝੰਬਿਆ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਨੂੰ, ਝੁੱਲ ਤੱਤੀਆਂ ਵਾਵਾਂ- ਖਿੜਦਾ ਖਿੜਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿਚ, ਇਕ ਕੌਲ ਨਿਭਾਈਂ, ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦਾ, ਉਹ ਸੰਞ ਦੇ ਸਾਈਂ। ਬੂੰਦ ਬੂੰਦ ਰੱਤ ਉਡਦੀ, ਦਿਲ ਡਾਢਾ ਹੌਲੇ ਮੇਰਾ ਕੁਫ਼ਰ ਹੀ ਜਿੰਦ 'ਤੇ, ਹੋ ਸੂਰਜ ਮੌਲੇ— ਸੰਭਲੇ ਦਿਲ ਦੀ ਤਾਰ ਨਾਂਹ, ਲੈ ਨੂਰ ਅਜਾਈਂ, ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦਾ, ਉਹ ਸੰਞ ਦੇ ਸਾਈਂ। ਕੂੰਦ ਕੂੰਦ ਮਨ ਉਡਦਾ, ਮੈਂ ਨੂਰ ਦਾ ਹਾਣੀ ਥਲਾਂ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਲੱਭਦਾ, ਧਰਵਾਸ ਦਾ ਪਾਣੀ— ਮੈਂ 'ਵਾਜਾਂ ਦੇਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਸਭ ਨਗਰ ਗਿਰਾਈਂ ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦਾ, ਉਹ ਸੰਞ ਦੇ ਸਾਈਂ। ਨਦਰ ਦੀ ਲਾਲੀ ਬਿਨਾਂ ਹੀ, ਮੈਂ ਨੈਣ ਨੇ ਖ਼ੂਨੀ ਚਿੜੀਆਂ ਸਾਹਵੇਂ ਕੂਕਦਾ, ਪੈ ਬਾਜ਼ ਦੀ ਜੂਨੀ— ਬਖ਼ਸ਼ੋ ਮੇਰੇ ਉਡਣ ਲਈ, ਪਰਵਾਜ਼ ਹਵਾਈਂ, ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦਾ, ਉਹ ਸੰਞ ਦੇ ਸਾਈਂ। ਮੇਰੇ ਸੱਖਣੇ ਪਰਾਂ 'ਤੇ, ਕੋਈ ਚੰਨ ਜਗਾਈਂ। (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਸੂਰਜ ਸਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ, ਦਿਲਦਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਬਿਰਖਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਝੂੰਮਦਾ, ਕੁੱਲ ਗਗਨ ਹੀ ਡੋਲੇ ਪੌਣਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਹੁੱਲਦਾ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਕੋਲੇ– ਉਡਦਾ ਤਾਰੂ ਗਗਨ ਦਾ, ਉਹ ਬਾਜ਼ ਕਦੀਮੀ ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆ ਦਾ ਮਾਣ ਹੀ, ਪਿਆ ਝੁਲਦਾ ਆਵੇ ਬੇਲੇ ਖੜੇ ਉਡੀਕਦੇ, ਘੁੱਟ ਭਰਦਾ ਜਾਵੇ - ਉਹ ਖੜਾ ਬੁਲਾਵੇ ਦਰਾਂ 'ਤੇ, ਮੈਂ ਬਾਤ ਨਾਂਹ ਕੀਨੀ ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਤੁਰਦਾ ਮਾਹੀ ਸਾਂਵਰਾ, ਤਕ ਝੂੰਮਣ ਰਾਹਾਂ ਵਤਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂਹ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਪਰਦੇਸੀ ਵਾਵਾਂ- ਸੋਹਣੇ ਯਾਰ ਨੂੰ ਤਕਦੀਆਂ, ਕਰ ਨਜ਼ਰ ਹਲੀਮੀ ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਮੱਝਾਂ ਦਾ ਵਗ ਆਂਵਦਾ, ਹੱਸ ਮਾਹੀ ਖੇਲੇ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ ਸੱਦ ਦੂਰ ਤੋਂ, ਭਰ ਦੇਵੇ ਬੇਲੇ ਪਰਬਤ ਵਲੋਂ ਆਂਵਦੀ, ਕਦੇ ਸਾਲ ਮਹੀਨੀ ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਮੈਂ ਖੜੀ ਉਡੀਕਾਂ ਕੰਢੜੇ, ਕੋਈ ਫੇਰਾ ਪਾਵੇ ਸ਼ਾਹ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਉਹ ਲੰਘਦਾ ਜਾਵੇ- ਮੈਂ ਪੁੱਛਾਂ ਸੋਹਣੇ ਯਾਰ ਤੋਂ, ਕਿਉਂ ਸਾਰ ਨਾਂਹ ਲੀਨੀ— ਤੁਰਦਾ ਆਏ ਲਟਕੰਦੜਾ, ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਕਦੀਮੀ। ਸੂਰਜ ਸਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ, ਦਿਲਦਾਰ ਕਦੀਮੀ। (ਜਨਵਰੀ, 1966)

[ਪਾਉਂਟੇ ਦੇ ਯੁੱਧ ਪਿੱਛੋਂ ਸੱਤ ਸੌ ਮੁਰੀਦ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਕੇ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।] ਦੀਦ ਮੰਗਿਆ ਅਸਾਂ ਦਿਲਦਾਰ ਵੇ। ਖੇਡਾਂ ਖੇਡ ਕੇ ਲੱਖ ਹਜ਼ਾਰ ਵੇ। ਵਿਰਦ-ਰੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਖ ਅਗਨੀਆਂ, ਝਲਦੀਆਂ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਵਾਰ ਵੇ। ਰੱਤ ਪੀ ਸੂਰਜ ਢੂੰਡਦੇ ਦਾਰ ਵੇ, ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਮੇਰਾ ਗਮਖ਼ਾਰ ਵੇ। ਮੁਰਸ਼ਦ ਦਾ ਸਿਦਕ ਹੈ ਬਾਜ਼ੂ 'ਚ ਦੌੜਿਆ, ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗਿਆ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰ ਵੇ। ਬੇਲਾ ਮੱਚਿਆ ਸੂਰਜਾਂ ਵਾਲੜਾ, ਖ਼ੂਨੀ ਤੇਗ ਦੀ ਦਿਸੇ ਨੁਹਾਰ ਵੇ। ਤੇਰੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾਂਹ, ਮੌਤ ਦੇ ਤੰਬੂਆਂ ਸਾਹਵੇਂ ਦੀਦਾਰ ਵੇ। ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦਾ ਕਟਕ ਜਾਂ ਟੁੱਟਿਆ, ਰਣਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਿਆ ਲਹੂ ਦੀ ਧਾਰ ਵੇ। ਮੰਗਿਆ ਜਿਊਂਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੇ ਆਣ ਕੇ, ਕਰਮ ਤੇ ਸਿਤਮ ਦਾ ਬਲਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਵੇ। ਜ਼ਿਕਰ ਸੀ ਸੁਣਿਆ ਇਲਮ ਨੇ ਯਾਰ ਵੇ, ਫ਼ਨਾ ਦੇ ਮੁਲਖੀਂ ਹੋਏ ਦੀਦਾਰ ਵੇ। ਲਹੂ ਦੀ ਕਾਂਗ ਨੂੰ ਚਾੜ੍ਹੀਏ ਸਿਖਰ 'ਤੇ, ਚੱਖੀਏ ਸਬਰ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਦਾਰ ਵੇ। ਤੇਰੇ ਨਾਂਹ ਦੀਦ ਦਾ ਪਾਰਾਵਾਰ ਵੇ, ਮਿਹਰ ਦੇ ਮੁਲਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਰਸ਼ਦ ਪਾਰ ਵੇ ਤੇਰੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਤੇਰੇ ਮੁਰੀਦ ਨੇ, ਜਿੰਦੜੀ ਵਾਗਾਂ ਜਿਉਂ ਖਿੱਚ ਲੈ ਯਾਰ ਵੇ। ਤਲਬ ਦੀ ਲਾਲੀ ਦੇ ਰਹਿਸਨ ਨਜ਼ਾਰੜੇ, ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਜਾਵਸੇਂ ਸ਼ਾਹ ਸਵਾਰ ਵੇ ? (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਤੇਰੇ ਰਾਹ ਕਮਲੀ ਹੋ ਦੇਖਾਂ ਵੇ, ਜਦ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਪੈਣ ਧਰੇਕਾਂ ਵੇ। ਮੈਂ ਖੜੀ ਬਨੇਰੇ ਇਉਂ ਉੱਡਦੀ, ਜਿਉਂ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਵੇ। ਅੱਜ ਲੰਘਿਆ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਰਬਤ ਤੋਂ, ਕੋਈ ਛੋਹ ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੇਖਾਂ ਵੇ। ਮੈਂ ਈਦ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਚੰਨ ਹੋਈ, ਤੱਕ ਤੱਕ ਕੇ ਚੰਨ ਅਨੇਕਾਂ ਵੇ। ਮੱਲ ਟਾਹਲੀਆਂ ਖੁਲ੍ਹੇ ਖੇਤ ਲਏ, ਕਿੰਞ ਲੰਮੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇਖਾਂ ਵੇ ? ਮਿਰਾ ਦੀਵਾ ਰੋਹੀਆਂ ਵਿਚ ਤੱਕਿਆ, ਕੁੱਲ ਪੀਰ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਸੇਖ਼ਾਂ ਵੇ। ਮੈਂ ਉਮਰਾਂ ਤੋਂ ਹਾਂ ਦੇਖ ਰਹੀ, ਇਹ ਰੋਹੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਵੇ। ਲੰਘ ਪੱਕੀਆਂ ਕਣਕਾਂ, ਤਰ ਨਦੀਆਂ, ਮੈਂ ਅੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾ ਟੇਕਾਂ ਵੇ। ਨਾਂਹ ਰੁੱਤ ਅਨਾਰਾਂ ਦੀ ਤੱਕੀ, ਲਾ ਮਹਿੰਦੀ ਤੁਰ ਗਏ ਲੇਖਾਂ ਵੇ। ਵਣ-ਬੇਲਾ ਫੁੱਲਿਆ, ਭੇਦ ਕਿਹਾ, ਖੁਲ੍ਹ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਲੰਮਿਆਂ ਕੇਸਾਂ ਵੇ। ਬਸ ਮਹਿਕ ਦਰਦ ਦੀ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਲੱਖ ਫਲਣ ਸ਼ਤੂਤਾਂ ਡੇਕਾਂ ਵੇ। ਮੈਂ ਕੇਸੂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦਾ, ਧੁੱਪ ਵਣਾਂ ਕਰੀਰਾਂ ਸੇਕਾਂ ਵੇ। ਤੇਰੇ ਸੰਤਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਨਾਂਹ ਕੂਣ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਂ ਵੇ। ਤੇਰੇ ਰਾਹ ਕਮਲੀ ਹੋ ਦੇਖਾਂ ਵੇ, ਜਦ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਪੈਣ ਧਰੇਕਾਂ ਵੇ। (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੇ, ਜਿੰਦੜੀ ਨੂੰ ਵਲ ਘੱਤਿਆ ਤੇਰੀ ਅੱਖੀਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ। ਜਿੰਦ ਵਿਕਦੀ ਝਨਾਵਾਂ ਤੇ, ਜੀਅ ਤਰਸੇਨਾ ਏਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਠੰਢੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ 'ਤੇ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਹਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚੋਂ, ਖੈਰ ਤੇਰੇ ਅੰਬਰਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਲੰਘਣਾ ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚੋਂ। ਤੈਨੂੰ ਸ਼ੌਕ ਧਰੇਕਾਂ ਦਾ! ਘਾਵਾਂ ਤੇ ਨੀਂਦ ਪਈ ਕਿੰਨਾ ਜੋਬਨ ਕੇਸਾਂ ਦਾ। ਰੰਗ ਅੱਖੀਆਂ ਦੀ ਛਾਵਾਂ ਦੇ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਹੇਠ ਖੜੀ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ੌਕ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ। ਵੱਡਾ ਰਾਹ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ, ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਡਦਾ ਕੋਈ ਕੌਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਾ। ਦਰ ਕਾਸਾ ਤੋੜੀਂ ਨਾਂਹ, ਰਾਹ ਪਰਦੇਸਾਂ ਦੇ ਸਾਡੀ ਜਿੰਦੜੀ ਨੂੰ ਮੋੜੀਂ ਨਾਂਹ। ਤੇਰੇ ਬੋਲ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ, ਮਿਰਗਾਂ ਨੇ ਉੱਠ ਜਾਣਾ ਬੇਲੇ ਛੋਡ ਕੇ ਛਾਵਾਂ ਦੇ। ਫੁੱਲ ਲਗਦੇ ਕਰੀਰਾਂ ਨੂੰ, ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ ਪਾਵੀਂ ਖ਼ੈਰ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਨੂੰ। (ਫ਼ਰਵਰੀ, 1966)

ਉਸ ਗੀਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਚਮਕਾਇਆ ਆਕਾਸ਼ ਤੀਕਣ। ਚਮਕਾਰ ਦੇ ਪਰਬਤ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਵਾਂਗ ਦੂਰ ਪਰਬਤਾਂ ਤੱਕ ਲਹਿੰਦੇ— ਹਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਚਮਕਦੇ ਨਿੰਬਲ ਸੁਰਮਈ ਨੀਲ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ; ਕੋਇਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ ਮੰਜਰੀ ਦੀ ਮਧੂ ਕੌੜੱਤਣ 'ਚੋਂ ਉਠਦੀਆਂ– ਤੋਸ਼ਾ ਸੰਭਾਲਦੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਧੂੜ ਤੇ ਲਿਪਟਦਾ ਲੰਮਿਆਂ ਸਫ਼ਰਾਂ 'ਚ ਹੰਭਿਆ ਗੀਤ, ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਦੱਸ ਪਾਉਂਦਾ ਜਿਸ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨਾਲ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਸਭ ਜ਼ਰੇ ਸ਼ਹਿਦ ਜਿਉਂ ਟਪਕੇ। ਉਹ ਸਾਂਵਰੇ ਨੈਣਾ, ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਾਂਵਰੇ ਜੋਬਨ ਤੈਂਡੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਪਰਬਤਾਂ ਸੈਣਾ; ਮੇਘ ਘੁਲਿਆ ਤੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਕ- ਫ਼ਰਿਹਾਦ ਦੇ ਤੇਸੇ ਦੀ ਬਰਫ਼ਾਂ 'ਤੇ ਪਈ ਚਮਕਾਰ ਤੂੰ- ਘੋਲ ਲੈ ਆਪਣੇ ਜੋਬਨੇ ਨਿਮਾਣੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਅਰਜ਼ ਇਹੋ ਉਹ ਸਾਂਵਰੇ ਨੈਣਾ ! (ਮਾਰਚ, 1965)

ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ ਸਨ, ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ ਦਿਨ ਹਨ, ਧਰਮਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੰਮੀ ਸੜਕ ਵਲ ਤੁਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਸਾਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੀ ਧੁੱਪ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚਾਅ ਵਿਚ ਉਮ੍ਹਲਦਾ ਬਾਹਰੋਂ ਚੁੱਪ, ਸੁੰਨ-ਮੂਰਤ ! ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਦਾ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀਆਂ, ਤਾਰੇ-ਮੀਰੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਹੁੱਲਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਕਣਕਾਂ ਨੂੰ 'ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦਾ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਜੁਆਨੀਆਂ !! ਤੱਕਦਾ ਬੇਰੀਆਂ ਬੇਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਵੇਖਦਾ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਨੂਰ ਨੂੰ ਜੋ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਦਾ ਡੁੰਮ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘ ਨੂੰ ਛੇਕਦਾ ਨਸਦਾ ਜ਼ਰੇ ਜ਼ਰੇ 'ਚ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ : ਇਸ ਰੇਤ ਦੇ ਕਿਣਕੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ, ਵੇਖ ਲਵਾਂ ਖਲੋ ਕੇ ਨਸਾ ਲਿਜਾਵਾਂ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮਿਰਗਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਵਾਂਗੂੰ। ਵੇਖਾਂ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਵੇਖਾਂ, ਵੇਖਦਾ ਜਾਵਾਂ, ਰੋਝਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਵਾਂ, ਕੱਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਗਾਂ, ਧਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੌਵਾਂ, ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਡਾਂ। ਮੈਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਨੱਸਾਂ, ਮੈਂ ਹਰ ਵਣ ਲੁੱਕਾਂ, ਮੈਂ ਹਰ ਬੂਰ ਹੁੱਲਾਂ, ਮੈਂ ਹਰ ਪੌਣ ਨੱਚਾਂ, ਮੈਂ ਹਰ ਨਗਰ ਵੱਸਾਂ, ਮੈਂ ਹਰ ਨੂਰ ਲੱਸਾਂ। (ਫ਼ਰਵਰੀ, 1965)

ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਉੱਡ ਉੱਡ ਕੌਣ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ? ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਸੀ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਉੱਡਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਸੀ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ। ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਸੁਣਦੀਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿਉਂ ਝਪਟਦਾ ਅਸਮਾਨ ਉੱਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਅੱਗ 'ਤੇ— ਕਾਲੀਆਂ ਰਾਤਾਂ 'ਚ ਛੁਪਿਆ ਕੁੱਲ ਨਾਦ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਫਟਿਆ। ਸਰਘੀ ਦੇ ਸੂਹੇ ਹੱਥ ਸਨ ਫੈਲੇ ਤੱਕਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਸਬਰ ਸੀ ਏਥੇ ਕੜਕਦਾ ਵਿਗਾਸ ਵੀ ਝੁਲਦਾ ਸੀ ! ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਗਿਆਨ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਇਲਹਾਮ ਹਾਸਿਆਂ ਦੀ ਪਰਲੋਂ ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਜ਼ਮਾਨਿਆਂ ਦਾ ਆਗਮ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵੇਲੇ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ 'ਤੇ ਫੈਲੇ ਸਨ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਹੀ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਆਈ ਸੀ (ਜਨਵਰੀ, 1965)

ਸਭ ਸੁਰ ਪਾਟ ਗਏ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਬੇਹਾਲ ਪਈਆਂ- ਉਹ ਗੀਤ ਕਿੱਥੇ ?, ਜੋ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੱਭੋ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਉੱਤੇ; ਮਾਇਆ ਦੇ ਮਹਾਂ ਪ੍ਰਪੰਚ ਵਿਚ ਵੀ ਜੋ ਸਮਾ ਗਿਆ ਆਪਣਾ ਇਲਾਹੀ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ- ਉਹ ਗੀਤ ਕਿੱਥੇ ? ਜੋ ਹਰ ਪਾਸੇ ਗੁਆਚਿਆ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਗੂੰਜਦਾ ਸਭ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਸੁੰਦਰੀ ਖਿੜ ਖਿੜ ਅਨੇਕਾਂ ਥੱਰਾਟਾਂ 'ਚ ਲਰਜ਼ਦੀ ਜਿਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਗੂੰਜਦਾ ਮੌਤ ਦੀ ਹਰ ਇਕ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿਚ ਜੋ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀ ਨਿਕਲ ਗਈ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਅੱਗੇ, ਜੋ ਲਸ-ਲਸਾਂਦੀ ਹੱਸ ਹੱਸ ਲੋਟ-ਪੋਟ ਬਿਜਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਦੀ, ਜੋ ਥਰ-ਥਰਾਂਦੀ ਤਾੜੀ ਮਾਰਦੀ ਜਿਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਮੌਤ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪੁਲ ਬਣਾਂਦੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਾਦਾਨ ਆਖਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਬੀਜਿਆ; ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਤੇਜ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮਾਂਦੀ ਲੁਕ ਲੁਕ ਕੁੰਡੇ ਮਾਰਦੀ, ਸ਼ਰਮ ਦੀਆਂ ਲਾਲੀਆਂ ਸਾਂਭਦੀ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਧੌਲਰਾਂ। (ਮਾਰਚ, 1965)

ਯਾਰ ਹੱਸਦੇ ਸਨ ਮੌਜਾਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਸਨ ਨਸ਼ੇ ਦੀਆਂ, ਬਿਜਲੀਆਂ ਚਮਕਾਉਂਦੇ ਸਨ ਮੇਰੀ ਉਸ ਗਹਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜੋ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਫੈਲੀ ਜੋ ਉਸ ਫ਼ਜਰ 'ਤੇ ਛਾਈ ਜੋ ਮੇਰੇ ਕਠਨ ਤਪਾਂ ਦਾ ਅੰਜਾਮ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਗਹਿਰ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਛਾਈ ਧੂੜ 'ਤੇ, ਕਿਣਕੇ ਕਿਣਕੇ 'ਤੇ ਜੋ ਵੀਰਾਨਗੀ ਜ਼ਰੇ ਜ਼ਰੇ 'ਤੇ ਜੋ ਦੀਵਾਨਗੀ, ਜੋ ਉਸ ਰੰਗ 'ਤੇ ਜੁਆਨੀਆਂ ਜੋ ਉਸ ਰੰਗ ਦੀ ਬਦਸੂਰਤੀ ਹਰ ਇਕ ਚੀਜ਼ 'ਤੇ ਯਾਰ ਸਨ ਹੱਸਦੇ। ਹੱਸਦੇ ਬਦਸੂਰਤੀ ਦੇ ਹੁਸਨ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਬੇ-ਇਲਮ ਜਹੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਨਾਦਾਨੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ਼ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਮੇਰੇ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਲੁਕਣ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਵਹਿਣ ਦੇ ਰੁਕਣ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਰੰਗ ਦੇ ਛੁਪਣ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੁਕਨ 'ਤੇ...। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਪਵਿੱਤਰ ! ਪਰ ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਜਾਣਾ : ਇਹ ਮੈਲੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲੱਖ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਲੂਲਦਾ ਇਹ ਆਪਣੀ ਮੈਲ ਨਾਲ ਕੁਲ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣਾ ਧੋਂਦਾ। (ਮਾਰਚ, 1965)

ਦਹਿਲਦੇ ਅਸਮਾਨ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ 'ਚੋਂ— ਜਦ ਮੇਰੀ ਚੀਖ ਦੇ ਖੰਭ ਖ਼ੂਨੀ ਫੜਕਦੇ ਗਗਨ ਦੇ ਵਣਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ, ਤਪਦੇ ਥਲਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਜਨੂੰਨੀ ਤੇ, ਕੋਈ ਬਾਜ਼ ਨੋਚਦਾ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਸੀਸ ਨੂੰ; ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਨ ਹੋਈਆਂ ਨੀਂਹਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਚੀਕ ਚੀਕ ਚਿਣਦਾ ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ॥੧॥ ਕਦੇ ਇਕ ਹੌਕੇ ਦੀ ਘੁੱਟ ਵਿਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹ ਪੀ ਜਾਂਦਾ ਸੁਕਾ ਦਿੰਦਾ ਜਾਨ ਦੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਧੜਾ ਧੜ ਡਿਗਦਾ ਮੌਤ ਦੇ ਉੱਤੇ- ਘਾਇਲ ਹੋ ਕੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਜੋ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਸ਼ਾਹ ਨ੍ਹੇਰਾਂ ਦਾ ਘੁੰਗਟ ਸੰਵਾਰਦਾ ਘਾਇਲ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਸਿਕਦੇ ਮੁਰੀਦ ਨੂੰ॥੨॥ ਕਦੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ, ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਦੇ ਦੀਵੇ ਦੇ ਹੇਠ ਤਪੇ ਹੋਏ ਅੱਥਰੂ ਠਾਰਦਾ- ਮੇਰੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦਾ ਤੀਰ ਲਾਸਾਨੀ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਖ਼ੂਨ ਖ਼ੂਨ ਚਮਕ ਚਮਕ ਉੱਠਦਾ। ਮੈਂ ਤੀਰ ਦੀ ਨੋਕ ਵਿਚ ਵਿੰਨ੍ਹੇ ਦੇਖਦਾ ਰਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਦੀਵਾਨੇ ਸਿਦਕ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਨਜ਼ਾਰੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਰੱਤ ਨੂੰ ਘਾਇਲ ਕਰਕੇ ਧਰੁਵਾਂ ਤਕ ਦੇਖਦੇ ਫ਼ਜਰ ਹੀ ਜਾਂਦੇ॥੩॥ ਕਦੇ ਮੈਂ ਸ਼ਾਹਦ ਹੋਂਵਦਾ ਸੋਹਣੇ ਯਾਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦਾ ਤੇ ਸਿਤਮ ਕਰਦਾ ਲੱਭਦਾ ਲਹੂ 'ਚੋਂ ਦੂਰ! ਕਿਤੇ ਵੀ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ- ਦਹਿਲ ਕੇ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਘਾਟ ਤੋਂ ਰਣਾਂ ਦੇ ਜਾਮ ਤੋੜ ਤੋੜ ਸੁੱਟਦਾ- ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਚ ਤੀਰਾਂ 'ਤੇ ਲਹੂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾਂਵਦਾ, ਜਨੂੰ ਕੁਲ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਦਾ ਭੱਥੇ 'ਚੋਂ ਉੱਡਦਾ ਹੀ ਜਾਂਵਦਾ— ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਆਪ ਨਾਂਹ ਥਿਆਂਵਦਾ ਸਗਲ ਗੁਮਨਾਮੀ ਕੰਬਾਂਵਦਾ- ਯਾਰ ਵੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੈਂਡਾ ਚਾਅ ਹੀ ਗਾਂਵਦਾ॥੪॥ ਕਦੇ ਪਤਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਰਸ਼ ਤਕ ‘ਮੈਂ’ ‘ਮੈਂ’ ਦੀ ਅਗਨੀ ਕੂਕਦੀ— ਮੈਂ ਰੇਗਿਸਤਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਮੈਂ ਠੰਢੀ ਕੁੰਜ ਵਿਚ ਸੁੰਦਰ ਨਾਰ ਨੂੰ ਲਿਪਟਿਆ ਮੈਂ ਅਕਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਮੀਂ 'ਤੇ, ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਸੰਗ ਉਤਰਿਆ, ਮੈਂ ਨੀਲ ਗਗਨ ਦੇ ਸਿਤਾਰੇ 'ਚ ਚਮਕਿਆ ਮੈਂ ਅਧਰੈਣੀ 'ਚ ਹਿਮਾਲੀਆ ਤੇ ਲਾਈ ਸਮਾਧੀ— ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆਂ ਮੈਂ, ਸਭ ਰੇਗਿਸਤਾਨਾਂ ਦੌੜ ਮੇਰੀ ਦੇਖੀ, ਸਭ ਕਲਮਾਂ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਲਿਖਿਆ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆਂ ਮੈਂ ਮਹਾਂ ਅਧਿਆਤਮ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੁੱਤਾ, ਮੈਂ ਹਿਰਨਾਂ ਦੇ ਨੈਣ ਤੱਕੇ ਮੈਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਰੁੰਨਾ ਮੈਂ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਘਾਟ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਜਾ ਪੀਤਾ॥੫॥ (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਸਾਡੇ ਸਫ਼ਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦੇ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਦਾ ਗੀਤ ਸੁਣੇ ਪੈ ਰਾਹ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੇ। ਦੁਖ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੇ, ਬਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੀ ਉੱਡਣਾ ਸਾਡੇ ਜਿਗਰੇ ਨੇ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਠੰਢੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੇ, ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਵਾਗ ਫੜੀ ਸੋਹਣੇ ਵਗਦੇ ਝਨਾਵਾਂ ਨੇ। ਉਸ ਸੂਰਜ ਕਿਨਾਰੇ ਵੇ, ਸਿਦਕਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਛਿੜੀ ਅਸੀਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਹਾਰੇ ਵੇ। ਗੱਲ ਆਖੀ ਪੁਰਾਣੀ ਨੇ, ਲੰਮੀਆਂ ਖਜੂਰਾਂ ਨੂੰ ਡੂੰਘੇ ਅਰਬਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੇ। ਗ਼ਮਖ਼ਾਰ ਪਿਆਰੇ ਵੋ, ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਜ ਪਈ ਰੋਂਦੇ ਹਿਜਰਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਵੋ। ਕਿੱਥੇ ਵਸਲ-ਟਿਕਾਣੇ ਨੇ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿਚ ਕਬਰਾਂ ਸਾਡੇ ਭੇਦ ਪੁਰਾਣੇ ਨੇ। ਗੱਲ ਤੋਰ ਬਹਾਰਾਂ ਦੀ, ਇਹ ਕੰਢੜੇ ਸਤਲੁੱਜ ਦੇ ਜਿੰਦ ਸ਼ਾਹ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ। ਲੰਮੇ ਦਾਅਵੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ, ਚੁੰਮ੍ਹ ਦਰਿਆ ਲੰਘਦੇ ਸੋਹਣੇ ਬਾਗ਼ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ। ਵੱਡੇ ਵਖਤ ਅਖੀਰਾਂ ਦੇ, ਗੰਢੜੀ ਗੁਨਾਹਾਂ ਵਾਲੜੀ ਦਰ ਸੁੱਟ ਦੇ ਫਕੀਰਾਂ ਦੇ। (ਜਨਵਰੀ, 1965)

ਖ਼ੂਨ ਨੇ ਤੇਗਾਂ 'ਤੇ ਲਾਉਣੀਆਂ ਬਾਜ਼ੀਆਂ। ਉੱਠਣਾ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ। ਜਗਣਾ ਫੇਰ ਅਸਮਾਨ ਦੀ ਚੀਸ ਨੇ ਕੰਬਣਾ ਫੇਰ ਈਮਾਨ ਤੋਂ ਪਾਜੀਆਂ। “ਆਓ ਵਸਲ ਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਵਿਚ ਰੰਗੀਏ" ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਹਾਜੀਆਂ। ਗਜ਼ਬ ਦੀ ਅੱਗ ਘਿਰ ਰਹਿਮ ਨੂੰ ਮੰਗਣਾ ਖੰਜਰ ਵੀਰਾਨੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਬਾਹ ਹੋ ਨਾਜ਼ੀਆਂ। ਅੱਗ ਦੇ ਕਹਿਰ ਵਿਚ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਹਫਦਿਆਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ। (ਜਨਵਰੀ, 1966)

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੂਰਜ ਛਿਪਨ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਹਾਲੀ ਵੀ ਸੰਞਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰਦੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਨਾਰਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਇਕਰਾਰ ਕੋਈ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਮਾਂਝੀਆਂ ਦਾ ਗੀਤ ਕੋਈ ਹੁਣ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ 'ਚ ਗੂੰਜਦਾ। ਹੁਣ ਵੀ ਸਿਆਹ ਨਕਾਬ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹ ਨੂਰ ਪਿਆ ਵਰ੍ਹਦਾ ਜਿਸ ਦੀ ਧਾਰ 'ਤੇ ਵਗਦੇ ਦਰਿਆ ਘਮਸਾਨ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਰਸਾਂ-ਕਸਾਂ ਨੂੰ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਕਰ ਜਾਂਦੇ; ਜਿਸਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਉਡਣ ਲਈ ਬੇ-ਦਰੇਗ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਝੱਖੜ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਚੋਰਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਦੇ ਰਥ ਨੂੰ ਤੋੜ ਜਾਂਦੇ । ਹੁਣ ਵੀ ਮੂੰਹ-ਜ਼ੋਰ ਰੇਲਾਂ ਉਡਦੀਆਂ ਧੜਾ ਧੜ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰ ਹਰੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਚੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ- ਸੁਣਦੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਕੋਲੇ ਬੇਲਿਆਂ ਦੀ ਸੱਦ ਲੰਮੀ ਚਿਰਾਂ ਦੀ। ਇੰਜਨ ਦਹਾੜਦੇ, ਚੀਖਦੇ ਝੰਗ ਦੀਆਂ ਵਾਵਾਂ ਉਡਦੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ, ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਨੇ ਸਬਜ਼ ਚੋਲੀ 'ਚ ਸੀਤੇ— ਨਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦਿਆਂ ਬੱਦਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ— ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਰਾਂ 'ਤੇ ਕੂੰਜਾਂ ਮਲੂਕ ਸੁੱਤੀਆਂ !! ਹੁਣ ਵੀ ਲੰਘਦੇ ਲੰਘਦੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਕਾਸਿਆਂ ਅੱਗੇ ਗ਼ਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਸਿਰ ਨਿਵਾਂਦੇ, ਦੂਰ ਰਣਾਂ ਦੇ ਪੱਤਣ ਵਲ ਭਰੇ-ਪੀਤੇ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਗਾਂਵਦੇ, ਹਸ਼ਰ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਇਲਮ ਦੇ ਨਾਜ਼-ਗੁਮਾਨ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਝਾਗ ਕੇ, ਹੁਣ ਵੀ ਡਾਚੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਆਣ ਕੇ ਥਲਾਂ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਾਲਦੇ। ਪਿੰਡੀ ਤੇ ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ ਵੱਲੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ, ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰਨ ਦੇ ਖ਼ੂਹ ਤੋਂ, ਸ਼ਹਿਰ ਪਸ਼ੌਰ ਵੱਲੋਂ : ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਵਾਟ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬਲਦੇ ਆਉਂਦੇ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਦੀਵੇ- ਹੁਣ ਵੀ ਧਰਤੀ ਹਲਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਹ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਬਾਂਕੀਆਂ ਨਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਹੁਣ ਵੀ ਹੌਲ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਧੌਂਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਦਹਿਲਦਾ ਉੱਡਦਾ। ਤੇ, ਪੈਲ ਪਾਉਂਦਾ ਨਸ਼ਾ ਖ਼ੂਨੀ ਰਣਾਂ ਵਲ ਉਮ੍ਹਲਦਾ, ਉਛਲਦਾ ਅੱਲਾ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਵੱਸਦਾ ਧਰਤ ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ, ਨੱਸਦਾ ਹੁਣ ਵੀ ਦਰਿਆ ਕੋਈ, ਪਾਉਂਦਾ ਧਮਾਲ, ਹੱਸਦਾ। (ਦਸੰਬਰ, 1965)

ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆ ਜਿੰਦ ਮੁਹਾਲ ਵੇ। ਬੁਰਾ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਾਲ ਵੇ। ਕੀ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜੀਵਣਾ ? ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਨਾਂਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੇ। ਕਿੱਥੇ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਤੋਂ ਡੂੰਘਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਉਹ ਬਜਬਜ ਘਾਟ ਦਾ ਤਾਲ ਵੇ ? ਬਿਨਾਂ ਰਕਾਬ ਤੇ ਵਾਗ ਦੇ ਨੱਸਣਾ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਚਾਲ ਵੇ । ਫ਼ਜਰ ਅਜ਼ਾਨ ਵਿਚ ਲਹੂ ਦੀ ਲਾਟ ਹੋ ਬਿੱਜਲੀਆਂ ਕੁਫ਼ਰ ਵਿਚ ਪਾਉਣੀ ਧਮਾਲ ਵੇ। ਨਸ਼ਾ ਜਹਾਦਾਂ ਦਾ ਫੈਲਣਾ ਸਾਗਰਾਂ ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਵਣਾ ਸਾਗਰ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇ। ਗੀਤ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦੀ ਦਾ ਹਾਲ ਪੈ ਜਾਣਾ ਗਸ਼ਾਂ ਨੇ ਭੰਨਣੀ ਤੇਗਾਂ ਦੀ ਪਾਲ ਵੇ। ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਘਾਟ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਜਾ ਪੀਵਣਾ ਸੁੱਟਣਾ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਬਾਲ ਵੇ। ਨਿਰੀ ਵੀਰਾਨੀ ਅਰਸ਼ ਤੋਂ ਡਿੱਗਦੀ ਫੇਰ ਨਾਂਹ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਾਲ ਵੇ। ਹਾਲ-ਬੇਹਾਲ ਹੋ ਖੁਭੇ ਨਾਂਹ ਸਾਗਰ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਗਜ਼ਬ ਦੇ ਕਤਰੇ ਵਿਚਾਲ ਵੇ। ਚਰਖੜੀ ਉਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੀ ਰੋਂਵਦੇ ਕਦੇ ਤਾਂ ਆਵੇ ਸ਼ੌਕ ਬੇਹਾਲ ਵੇ। ਬਾਜ਼ ਖ਼ੂਨੀ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਗਾਉਂਦੇ ਲੰਘੇ ਨਾਂਹ ਚੁੰਮ੍ਹ ਕੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਡਾਲ ਵੇ। (ਨਵੰਬਰ, 1965)

ਪਈ ਕੋਲ ਬੋਲਿਆਂ ਬੋਲੇ ਵੇ। ਕੋਈ ਰਾਜ਼ ਝਨਾਂ ਦਾ ਡੋਲੇ ਵੇ। ਇਸ ਭਰੇ ਝਨਾਂ ਨੇ ਵਗ ਜਾਣਾ ਕਿਉਂ ਉੱਡਦੇ ਨੈਣ ਮਮੋਲੇ ਵੇ ? ਔਰ ਢੋਕਾਂ ਨੇ ਇਕ 'ਵਾਜ ਸੁਣੀ ਕਿਸ ਕੰਬਦੇ ਸੂਰਜ ਕੋਲੇ ਵੇ ? “ਪਿਆ ਵਗਦਾ ਸਦਾ ਚਨਾਬ ਰਹੇ" ਕੋਈ ਪੰਖੀ ਕੰਢੜੇ ਬੋਲੇ ਵੇ । ਕਿਤੋਂ ਦੂਰ ਵਤਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦੇ ਕੋਈ ਆ ਸੌਦਾਗਰ ਟੋਲੇ ਵੇ । ਇਕ ਸ਼ੇਰ ਘਾਟ 'ਤੇ ਉਤਰ ਰਿਹਾ ਪੱਬ ਚੁੱਕਦਾ ਪੋਲੇ ਪੋਲੇ ਵੇ। ਕੋਈ ਨਾਰ ਬੇਲਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਬਹੁੰ ਕਰੇ ਝਨਾਂ ਨੇ ਓਹਲੇ ਵੇ। ਕੋਈ ਦੂਰ ਗਏ ਵਣਜਾਰੇ ਲਈ ਹੰਝ ਵਗਦੇ ਜਲ ਵਿਚ ਘੋਲੇ ਵੇ। ਕੁੱਝ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਸ਼ਬਨਮ ਪੀ ਸੁੱਤੀ ਸਭ ਚਾਨਣ ਸੂਰਜ ਫੋਲੇ ਵੇ। ਇਕ ਕਤਰਾ ਫ਼ਜਰ ਨੂੰ ਚਮਕੇਗਾ ਪਾ ਖ਼ੂਨੀ ਬਿੱਜਲੀਆਂ ਝੋਲੇ ਵੇ। ਔਹ ਸੂਰਜ ਛਿਪਦਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਤਾਜ ਝਨਾਂ ਦਾ ਰੋਲੇ ਵੇ। (ਦਸੰਬਰ, 1965)

ਕੁੜੇ ਕੇਸ ਤੇਰੇ ਜਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰੁਲ ਜਾਂਦੇ। ਰੰਗ ਪਵੇ ਅੱਲਾ ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤੀਰ ਛੋੜ ਕੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ। ਕੁਲ ਤੋੜ ਯਾਰ ਦੇ ਕੌਲ ਅਸੀਂ ਹੋ ਦਾਮਨ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੁੱਲ ਜਾਂਦੇ। ਤੇਰੇ ਨੈਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਝੁਲ ਜਾਂਦੇ, ਤਪ ਕੀਤੇ ਉਮਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਜਾਂਦੇ। ਸਭ ਰੰਗ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲ ਪੈਂਦੇ ਜਦ ਦਰ ਫੱਕਰਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ। ਤੱਕ ਅੱਥਰੀ ਮੌਜ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਤੇਰੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟ ਪੁਲ ਜਾਂਦੇ। ਠਿਲ੍ਹ ਪੈਣ ਅਸਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖ ਨਦੀਆਂ ਤਿਰੇ ਸ਼ੀਂਹ ਘਾਟਾਂ 'ਤੇ ਰੁਲ ਜਾਂਦੇ। ਤੱਕ ਸ਼ੌਕ ਦੇ ਅੱਥਰੇ ਨੈਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖ ਬਾਜ਼ ਅੰਬਰ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ। ਤੇਰੇ ਫੁੱਲ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਉੱਡ ਪੈਂਦੇ ਸਭ ਨਾਗ ਜ਼ਿਮੀਂ ਵਿਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ। ਕੁੜੇ ਕੇਸ ਤੇਰੇ ਜਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਅਸੀਂ ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰੁਲ ਜਾਂਦੇ। (ਮਾਰਚ, 1966)

ਕੁਲ ਆਲਮ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ੀਰ ਦਿਸੇ। ਛੁਪ ਜਾਵਾਂ ਮੇਰੀ ਤਾਸੀਰ ਦਿਸੇ। ਮੈਂ ਜਲਵਾ ਸਿਤਮ ਦਾ ਐਸਾ ਹਾਂ ਟੁੱਟ ਪਵਾਂ ਮੇਰੀ ਤਸਬੀਰ ਦਿਸੇ। ਡੁੱਬ ਜਾਵਾਂ ਸਾਗਰ ਢੂੰਡ ਲਵੇ ਰੁਕ ਜਾਵਾਂ ਮੇਰਾ ਅਖੀਰ ਦਿਸੇ। ਇਹ ਸਜਦਾ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦਰ ਹੋਵੇ ਔਰ ਟੁੱਟਦਾ ਸਾਗਰ ਤੀਰ ਦਿਸੇ। ਲੁੱਟ ਜਾਵਾਂ ਸ਼ੌਕ ਅਮੀਰ ਦਿਸੇ, ਛਡ ਦੇਵਾਂ ਸਬਰ ਨੂੰ, ਪੀਰ ਦਿਸੇ। ਤੁਰ ਜਾਨਾ ਹੱਸਦੇ ਲੋਕ ਪਏ ਮਿਲ ਪੈਨਾ ਅੱਖੀਏਂ ਨੀਰ ਦਿਸੇ। ਰੋਹ ਚੜ੍ਹਦਾ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕਰਮ ਕਰੇ ਹੱਸ ਪੈਨਾ ਜੱਗ ਦਿਲਗੀਰ ਦਿਸੇ। ਮੈਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕੋਈ ਫ਼ਕੀਰ ਦਿਸੇ, ਧਾਹ ਮਿਲਦਾ ਰਣ 'ਚੋਂ ਵੀਰ ਦਿਸੇ। ਤੈਂ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੂਕ ਮਿਰੀ ਬਣ ਮਿਹਰ ਗਏ, ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਦਿਸੇ। ਕੁਲ ਆਲਮ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ੀਰ ਦਿਸੇ, ਛੁਪ ਜਾਵਾਂ ਮੇਰੀ ਤਾਸੀਰ ਦਿਸੇ। (ਮਾਰਚ, 1966)

ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ, ਇਸ ਰਾਹ ਦਾ ਵਖਰਾ ਨੂਰ ਕੁੜੇ। ਇਸ ਰਾਹ 'ਤੇ ਖ਼ੂਨੀ ਘਾਟ ਖੜੇ ਤੁਰ ਹਸ਼ਰਾਂ ਲੰਮੀ ਵਾਟ ਖੜੇ ਪਏ ਤਕਦੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਖੜੇ ਤੈਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕੁੜੇ ਗਹਿਰ ਲੱਦਿਆ ਹਾੜ੍ਹ ਪਿਆ ਕੋਈ ਚੂਕ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਭਾਰ ਰਿਹਾ ਭੱਖ ਸੂਰ ਵਰਾਛਾਂ ਪਾੜ ਰਿਹਾ, ਹੱਥ ਖ਼ੂਨ ਉਡਾਂਦੇ ਧੂੜ ਕੁੜੇ; ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਭਰ ਪਿਆਲਾ ਹੌਲ ਦਾ ਪਾਟ ਪਿਆ ਕੋਈ ਹਾਲ ਮਚਾਂਦਾ ਵਾਟ ਪਿਆ ਸੁੰਨ-ਖੁਭਿਆ ਪਰਲੋਂ-ਘਾਟ ਪਿਆ, ਨਾਂਹ ਕਦਮ ਤੇਰੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ । ਇਸ ਰਾਹ 'ਤੇ ਭਖ ਕੇ ਸੂਰ ਕੁੜੇ ਬੰਨ੍ਹ ਸਜਦੇ ਵਿਚ ਫਤੂਰ ਕੁੜੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਹੁਸਨ-ਹਜ਼ੂਰ ਕੁੜੇ, ਕਰ ਰੰਗ ਹਮੇਸ਼ ਮਨੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਸਭ ਖ਼ੂਨ 'ਸਮਾਨ ਨਪੀੜ ਲਏ ਇਸ ਰਾਹ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹ ਫ਼ਕੀਰ ਲਏ ਚੜ੍ਹ ਗਹਿਰਾਂ ਡੋਬ ਅਖ਼ੀਰ ਲਏ— ਰੋਹ ਚੜਿਆ ਹੋ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਗਈ ਚੀਕ ਵੀਰਾਨੀ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਏ ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਸੱਥਰ ਹੋ ਪਿਆ ਸਬਰ ਨਿਚੋੜੇ ਝੱਖੜ ਹੋ— ਇਸ ਰਾਹ ਦਾ ਸੁੱਕਿਆ ਬੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਰੋ ਵਿਰਦ ਕਮਾਂਦੇ ਪੀਰ ਗਏ, ਜੋ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰ ਅਮੀਰ ਗਏ ਵਿਚ ਜੂਹ ਦੇ ਹੋ ਦਿਲਗੀਰ ਗਏ- ਚਾ ਰਜ਼ਾ ਦਾ ਤੋਸ਼ਾ ਹੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਲੱਖ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਨੀਂਦਰ ਕੌਲ ਕਰੇ ਵੱਡ ਲਸ਼ਕਰ ਛਾਵਾਂ ਘੇਰ ਖੜੇ ਜੂਹ ਸਬਰ-ਸਵੇਰਾਂ ਸ਼ੇਰ ਵੜੇ— ਕੋਈ ਹਾਣ ਬਲੀ ਦਾ ਨੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ । ਕੁੜੇ ਚੌੜੇ ਥਲਾਂ 'ਚ ਪੌੜ ਪਿਆ ਉਠ ਕਾਬਾ ਸ਼ਰਾ ਦਾ ਦੌੜ ਪਿਆ ਹੋ ਡਾਢਾ ਸਾਈਂ ਚੌੜ ਪਿਆ, ਤੇਰਾ ਵਾਅਦਾ ਹਰਾ ਕਚੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਹਿੱਕ ਭੰਨ ਪਤਾਲਾਂ ਪੌੜ ਵੜੇ ਧੱਸ ਰੋਹੀਆਂ ਬੇਲੇ ਤੌੜ ਚੜੇ ਫੜ ਝੱਖੜ-ਨੇਸਾਂ ਕੌੜ ਕਰੇ- ਤੈਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕਰਨ ਕਸੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕਦੇ ਰੋਹੀ-ਰਗ ਫਰਵਾਂ ਬੋਲੇ ਕਦੇ ਗਜ਼ਬ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਛਾਂ ਬੋਲੇ ਕਦੇ ਦੂਰ ਝਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਬੋਲੇ- ਕਦੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਦੇ ਗਰੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ । ਕਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕਾਂ ਬੋਲੇ ਕਦੇ ਡੂੰਘਾ ਕਦੇ ਉਤਾਂਹ ਬੋਲੇ ਕਦੇ ਪਾਰ-ਉਰਾਰ ਵੀ ਨਾਂਹ ਬੋਲੇ— ਕਦੇ ਸੁੱਟਦਾ ਰੰਗ ਸਰੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕਦੇ ਸੁਬਕ ਤਰਬ ਲੈ ਹੁਕਮ ਬਲੀ ਰੰਗ ਸੁੱਟਦੀ ਸੂਰਜ-ਕੋਟ ਖਲ੍ਹੀ ਸੰਗ ਕਟਕਾਂ ਨੰਨ੍ਹੀ ਜਾਨ ਰਲੀ— ਲੁੱਟ ਖੇੜੇ ਹੋ ਨਾਂਹ ਚੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕਦੇ ਕਿਣਕਾ ਬੇ-ਮੁਹਾਰ ਬਣੇ ਕਦੇ ਪੈਂਡਾ ਉੱਡ ਗੁਬਾਰ ਬਣੇ ਰੰਗ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੂੜ-ਬਜ਼ਾਰ ਬਣੇ— ਸਭ ਰਾਹ ਦੁਸ਼ਵਾਰ ਨੇ ਕੂੜ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕਦੇ ਨਾਮ ਯਾਰ ਬੇ-ਜਾਨ ਹੋਏ ਕਦੇ ਵਸਲ-ਹਿਜਰ ਗੁਮਨਾਮ ਹੋਏ ਕਦੇ ਨਬੀ-ਦੀਦਾਰ ਬੇ-ਨਾਮ ਹੋਏ— ਰਹੀ ਨਦਰ ਸਾਈਂ ਦੀ ਘੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਛੱਡ ਜ਼ਿਕਰ-ਕੂਕ ਅਸਵਾਰ ਗਏ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਲਹੂ ਦੇ ਯਾਰ ਗਏ ਉਹ ਜਿੱਧਰ ਗਏ ਦੀਦਾਰ ਗਏ— ਰਹੇ ਕੋਟ ਸਮੇਂ ਦੇ ਝੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ। ਕੁੜੇ ਨਜ਼ਰ ਤੇਰੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਜਲਾਂ ਉੱਠ ਪੈਂਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਜਲਾਂ-ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਕੂਕਾਂ ਦੇ ਘਮਸਾਨ ਰਲਾਂ— ਵੱਸ ਸੋਹਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਕਸੂਰ ਕੁੜੇ, ਏਥੋਂ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੂਰ ਕੁੜੇ । ਸਾਂਝਾ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਬੋਲ ਸੁਣੇ ਕੁੜੇ ਮਜਲਸ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਕੋਲ ਸੁਣੇ ਸੋਹਣਾ ਘੁੰਡ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦਾ ਖੋਲ੍ਹ ਸੁਣੇ— ਉੱਗ ਪੈਂਦੇ ਖੰਭ ਜ਼ਰੂਰ ਕੁੜੇ, ਇਸ ਰਾਹ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਨੂਰ ਕੁੜੇ। (ਜੁਲਾਈ, 1966)

ਬਹੁੰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ ! ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਬੇਲੇ ਖੌਰੂ ਪਾਉਣਾ ਤੈਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅਪੁੱਠੜੀ ਵਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਸੂਰਜ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਨ ਡਿੱਗਣਾ ਮੇਰੇ ਡਾਢਿਆ ਕਦੇ ਨ ਨਿੱਭਣਾ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਉਹੀਓ ਨੇ ਬੋਲੇ ਪਛਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੧॥ ਹਸ਼ਰਾਂ ਤੀਕਣ ਉਡਦੀਆਂ ਕੂੰਜਾਂ ਘੁੱਟ ਨ ਮੁੱਠੀ ਥਲ ਦੀਆਂ ਗੂੰਜਾਂ ਦੂਰ ਡਾਚੀਆਂ ਜਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਓਵੇਂ ਹੀ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੨॥ ਬੂਹੇ ਖੋਲ੍ਹ ਨ ਐਨੇ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੇ ਬੀਬਾ ਬਹਿ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨ ਕਹਿਰਾਂ ਦੇ ਭਲਾ ਐਨਾ ਕੀ ਜਿੰਦੜੀ ਨੂੰ ਮਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਜੋਗੀ ਨੂੰ ਦੇਸਾਂ ਨ ਜਾਣ ਵੇ ਆੜਿਆ॥੩॥ ਹੜ੍ਹ ਤਪਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਯਾਰ ਵਗੇ ਬੁੱਲਾ ਉੱਠਦਾ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਬਾਰ ਵਗੇ ਵੇਚਾਂ ਤੈਂਡੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚ ਜਾਨ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਉਹੀਓ ਨੇ ਪੱਤਣ ਪਛਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੪॥ ਮੱਝਾਂ ਤੇ ਗਾਈਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ ਬਿਰਖਾਂ ਤੇ ਰਾਹਵਾਂ ਦਾ ਹਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਸ਼ੌਕ ਚੜਿਆ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ ! ਬਹੁੰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਬੇਲੇ ਖੌਰੂ ਪਾਉਣਾ ਤੈਨੂੰ ਪਈ ਅਪੁੱਠੜੀ ਵਾਣ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੫॥ (ਜੁਲਾਈ, 1966)

ਕਿਉਂ ਬਾਗ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਪਿਆ ? ਕਿਉਂ ਦਿਸਦਾ ਮੁੜ ਮੁੜ ਯਾਰ ਪਿਆ ? ਮੇਰਾ ਡਾਢੇ ਨਾਲ ਹਿਸਾਬ ਪਿਆ ਘੁੰਡ ਚੁੱਕਦਾ ਭਰੇ ਬਜ਼ਾਰ ਪਿਆ। ਗੱਲ੍ਹ ਭੱਖਦੀ ਅੰਧ ਗੁਬਾਰਾਂ ਦੀ ਚੰਨ ਚਮਕੇ ਮੇਰੇ ਦੁਆਰ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਕਣਕਾਂ ਸਾਹਮੇ ਰੂਪ ਪਿਆ ਤੇ ਟਾਹਲੀਆਂ ਛਾਵੇਂ ਪਿਆਰ ਪਿਆ। ਕਦੇ ਫੇਰ ਅੰਬਾਂ ਨੂੰ ਬੂਰ ਪਵੇ ਬਿਨ ਤੱਕਿਆਂ ਤੁਰ ਅਸਵਾਰ ਪਿਆ। ਰੋਹ ਭਰੇ ਕੇਸੂਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਰੰਗ ਸੂਰਜ ਲਬਾਂ 'ਤੇ ਚਾੜ੍ਹ ਪਿਆ। ਨ ਕੋਇਲ ਥਲਾਂ ਦੇ ਹਿਜਰ ਸੁਣੇ ਕਿਉਂ ਐਵੇਂ ਬਲੇ ਅਨਾਰ ਪਿਆ ! ਕਿਉਂ ਡਾਢੇ ਨਾਲ ਉਧਾਰ ਪਿਆ ? ਕਿਉਂ ਦਰਦ ਵਸਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਿਆ ? ਬੀਬਾ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਨੇ ਛਾਂ ਸਾਡੀ ਤਪ ਕੌਲ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰ ਪਿਆ। ਜੀਵੇਂ ਲੰਮੀਆਂ ਧਰੇਕਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਭਲੇ ਲੰਘ ਨਦੀਆਂ ਉਤਰੇ ਹਾੜ ਪਿਆ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1966)

ਜਦ ਪੈਣ ਬੂਰ ਨੂੰ ਛੱਲਾਂ ਵੇ, ਤੁਰ ਪੈਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਵੇ। ਚਾ ਖਾਰੀ ਦਰਦ ਧਰੇਕਾਂ ਦੇ ਗਲ ਬਾਂਹ ਝਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੱਲਾਂ ਵੇ। ਉੱਡ ਕੂਕ ਥਲਾਂ ਦੀ ਰੇਤ ਹੋਈ ਹੁਣ ਨਾਲ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਚੱਲਾਂ ਵੇ। ਕਦੇ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੀ ਵਾ ਨੀਂਦ ਪਵੇ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਦੀ ਸਿਖਰ ਮਹੱਲਾਂ ਵੇ। ਮੈਂ ਨੈਣ-ਕੇਸੂਆਂ ਕਹਿਰ ਪਿਆ ਕੁਲ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਠੱਲ੍ਹਾਂ ਵੇ। ਰੋ ਖ਼ੂਨ ਤੇਰੇ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਰਾਹ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮੱਲਾਂ ਵੇ। ਕਦੇ ਵਤਨ ਦੇ ਵਿਛੜੇ ਰਾਹ ਆਵਣ ਚੁੱਕ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਖੱਲ੍ਹਾਂ ਵੇ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1966)

(1) ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ 'ਵਾਜਾਂ ਭਰੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਜੀਵਣਾ, ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਵਗਦੀ ਰਾਵੀ; ਡੂੰਘੇ, ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਚਨਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ! ਜਿਹਲਮ ਦੀ ਹੇਕ ਪਈ ਚੜ੍ਹਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਲਰਦੀ ਛਿਪਦੇ ਸੂਰਜਾਂ ਵੰਨੇ, ਸੋਹਣੀ ਦੇ ਵਾਂਗ ਕੂਕਦੀ ਜਾਂਦੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਧਮਾਲ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਛੱਲਾਂ ਦੇ ਝੱਖੜਾਂ ਹੇਠ ਮੌਤ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ- ਜੋ ਫ਼ਜਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ 'ਚ ਕਦੇ ਨ ਆਵੇ ਸਿਖਰ ਦੀ ਲਾਲੀ ਅਨਲਹੱਕ ਗਾਵੇ ਇਲਮ ਦੀਆਂ ਤਦਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ, ਉੱਡਦੀ, ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋ ਖਿੜਦੀ ਇੱਕੋ ਰੰਗ ਲੈ ਚੜ੍ਹਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ 'ਚ ਬੇਲਿਆਂ ਦਾ ਪੰਛੀ ਕੂਕਦਾ, ਸੱਜਰੇ ਇਕਰਾਰ ਆਬਾਦ ਕਰਦਾ ਸਤਲੁੱਜ ਬਿਆਸ ਦੇ ਕੰਢੇ। ਦੂਤੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਇੱਕੋ ਧਰੇਕ ਖਿੜੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ। (2) ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਖੁਭੇ ਨੇ ਖੰਜਰ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਵਗ ਰਹੇ ਕਤਰਿਆਂ ਸੀਨੇ— ਭਰੀ ਭਰੀ ਤੂੰ ਵਣਾਂ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਹੁਲਾਰਾ ! ਟਸਕੀਆਂ ਪੀਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੁਲਾਰਾ ! ਕੋਈ ਬਾਜ਼ ਖ਼ੂਨੀ, ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਜਬਰ ਜੇਡਾ! ਨੀ ਸਬਰਵਾਨ ਅੰਗਾਂ ਵਾਲੀਏ, ਨੀ ਜੀਂਦੀਏ ਬਿਜਲੀਏ ਮੋਈਏ ਨ ਮੋਈਏ ਹੁਸਨ ਦੀ ਐਡੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ। ਨ ਜੀਵੀਏ ਜੀਵੀਏ ਐਨੇ ਗੁਮਾਨ ਦੀ ਲਾਟ 'ਤੇ ! ਠਿੱਲ੍ਹੀਏ ਨ ਠਿੱਲ੍ਹੀਏ ਲੰਮੇ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ। ਠਿੱਲ੍ਹਣਾ ਤੇਰਾ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਜ਼ 'ਤੇ ਵੱਗ ਰਹੇ ਕਤਰਿਆਂ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮਹੀਂਵਾਲ ਦੀ ਸੱਦ ਨੇ ਕੂਕਨਾ, ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖੜ ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਅੱਥਰੇ ਝੱਖੜ, ਤੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ 'ਤੇ ਉਲਰਣੇ- ਕੋਇਲਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਬਿਜਲੀਆਂ ਨੇ ਕੂਕਨਾ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਦਾ ਸਬਕ ਭੁੱਲਣਾ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ, ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਸੌਂ ਜਾਣਾ ਜੱਲਾਦਾਂ ਨੇ, ਆਲਮਾਂ ਨੇ ਫ਼ਜਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖੜੇ ਦੱਸਣੇ, ਹਉਂ ਦੇ ਰਣਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਤੇ ਹੁਕਮ ਦਾ ਜੀਆ ਪਰਦੇਸੀ ਹੋਵਣਾ, ਰੰਗਣਾ ! ਰੰਗਣਾ ! ਗੁਨਾਹ ਨੇ ਚੋਲਾ ਰੰਗਣਾ- ਧਮਕ ਪਾਵੇ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਸਭ ਪਰਬਤਾਂ ਅੰਦਰ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦੀ ਹੇਕ ਲਾ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਸੂਹੇ ਵੇਸ ਨੇ ਰੋਵਣਾ। ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਪਿਆ ਵਗਦਾ ਡੂੰਘਿਆਂ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਿੰਨ੍ਹੇ ਨੂਰ ਲਿਸ਼ਕੋਰਦਾ, ਝਨਾਂ ਤਾਂ ਤਰਦਾ ਸੋਹਣੀ ਨੂੰ ਨ ਹੁਸਨ ਦੇ ਕੰਢੜੇ ਲੱਭਦੇ ! ਪਰਦੇਸ ਪਰਦੇਸ ਗੁਮਨਾਮ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਪਰਾਇਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ। ਪਤਾਲ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਕੱਪਰ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਇੱਕੋ ਕੱਪਰ ਨੇ ਸਾਰੇ ਝਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਕਦੇ ਠਿੱਲ੍ਹਦਾ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਘਾਟ ਤੋਂ ਹੁਸਨ ਦੇ ਕੰਢੜੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਪਏ ਵਗਦੇ। ਲੰਮੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਤ ਦਾ ਸੇਕ ਕੰਬਦਾ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਖ਼ੂਨੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਇਕ ਘੁੱਟ ਵਿਚ ਲੁੱਟਦਾ। ਅੰਨ੍ਹੀ ਚੁੱਪ ਦਰਿਆ ਦੀ, ਅਰਸ਼ ਦਾ ਬੇਮੁਹਾਰਾ ਬੋਲ, ਮੌਤ ਦੀ ਤਾਰੀ ਲਾਂਵਦਾ ਸੂਰਜ, ਗਰਜਦੇ ਪਰਬਤ ਤੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ 'ਚ ਉਤਰਦੇ ! ਤੇਰੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਰਿਆ ਪਿਆ ਲਿਫਦਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤ ਵਿਚ ਸੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ, ਉਠਦੀ ਮਿੱਠੀ ਚੀਸ ਬਉਰਾਣੀ, ਕੂਕਦੀ ਫਿਰਦੀ, ਧਾਹ ਕੇ ਲਿਪਟਦੀ ਸਾਰੇ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ— ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਤੇ ਅਰਸ਼ ਵਿਚ ਭੇਦ ਨਾਂਹ। ਮਹੀਂਵਾਲ ਦੀ ਸੱਦ ਬਉਰਾਣੀ ਲਟਕੰਦੜੇ ਬੇਲਿਆਂ 'ਚ ਫਿਰਦੀ ਤੈਂ ਸਿਦਕ ਵਿਚ ਕੁੱਠੀ, ਸੁਣਦੀ, ਉਠਦੀ, ਸੁਣਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਬਿਰਖਾਂ 'ਚੋਂ ਅੱਗ ਪਈ ਫੁੱਟਦੀ ਸੋਹਣੇ ਚਨਾਬ ਵਲ ਚੱਲੀ, ਸੱਭੋ ਕਾਲ ਸੱਜਰੇ ਹੋਏ ਚੌੜੇ ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਘਾਹ, ਵਣਾਂ ਤੇ ਪੀਲੂਆਂ ਵਰਗੇ; ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਤਾਰੇ ਚੜ੍ਹੇ ਕੱਸਣ ਤਣਾਵਾਂ ਰਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘਿਆਂ ਖੂਹਾਂ 'ਚ ਕੁੱਠੀ ਜਾਨ ਅਸਮਾਨ ਦੀ। ਬ੍ਰਹਮ-ਅਹੁੰ ਦੀ ਲਾਟ ਖ਼ੂਨੀ ਕਾਲ ਦੇ ਇੱਕੋ ਅੰਤ 'ਤੇ ! ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਧੁਰਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ਰਾਂ ਦਾ ਅੰਤ, ਤੇਰਿਆਂ ਕੌਲਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਤਕ ਝਪਟ ਕੇ, ਲੁੱਟ ਪਾਉਂਦੀ, ਰਾਤ ਦੀ ਖੋਹ ਨੂੰ ਘੁੱਟਦੀ ਲੁੱਟਦੀ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਆਥਣਾਂ ! ਕਾਂਗਾਂ ਕਮਲੀਆਂ ਲਿਫ ਲਿਫ ਜਾਣ ਕਿੱਥੇ ? ਕਿਹੜੇ ਪਤਾਲ ਕਿਹੜੇ ਅੰਬਰਾਂ, ਮੌਤ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਜਾਂ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕੂਣ ਜਾਂ ? ਅੱਥਰੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਤੀਰ ਹੋ, ਫ਼ਜਰ ਨੂੰ ਚੀਰ ਵੋ, ਰਾਗ ਕਿਸ ਨਿਰਵਾਨ ਦੀ ਪੀੜ ਵੋ ? ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਲਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਅੰਨ੍ਹੀ ਕੈਦ ਦੇ ਬੂਹੇ ਢੋਂਦੀਆਂ ਭਸਮ ਹੋਂਦੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਤ ਜਿਉਂ ਚਮਕ ਕੇ ਅਹੁੰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਜਰਾਂ ਨਿਰਾਲਮ ਸੁੱਤੀਆਂ ਬੇਪਨਾਹ ਭਟਕਣਾਂ ਪਾਗ਼ਲ ਭੰਵਰ ਜਿਉਂ ਭੌਂਦੀਆਂ- ਪੁਰੇ ਦਾ ਡਾਢਾ ਸਰੂਰ ਵੋ ਨੂਰ ਵੋ ਫ਼ਜਰ ਦਾ ਨੂਰ ਵੋ ਹਰੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋ ਰੋ ਲਿਪਟਦੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵੋ ਬੇਪਨਾਹ ਭਟਕਣਾਂ ਨਿਰਵਾਨ ਵੋ ! ਤੂੰ ਗੁੰਮਨਾ, ਗੁੰਮਨਾ ਸੋਹਣੇ ਚਨਾਬ ਵਿਚ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗੁੰਮਿਆਂ ਤੇਰੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਚੱਕਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬਲੇ ਬਲੇ ਦੋਜ਼ਖ਼-ਬਹਿਸ਼ਤਾਂ ਦੀ ਕਾਂਗ ਕੋਈ ਆਖਰੀ ਬਲੇ ਬਲੇ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਧਮਕ ਕੋਈ ਬਾਂਵਰੀ- ਉਧਰ ਹੀ ਚੱਲੀਆਂ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਡਾਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਧਰੋਂ- ਥਲਾਂ ਦੇ ਥਲ ਰੋਹ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੂਤ ਕੇ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਦੀ ਲੰਘੇ। ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਗੁੰਮੀ ਸੋਹਣੀਏਂ ਜਿੰਦੇ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦਾ ਤਾਜ ਲੈ ਬੈਠੇ ਨੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਰਵਰ— ਮੱਝੀਆਂ, ਗਾਵਾਂ, ਮਿਰਗਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ, ਜਿਉਂ ਸਾਵਾ ਘਾਹ ਵੇਖਦਾ ਉਥੇ। ਤੇਰੇ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਘਾਟ ਤੋਂ ਦੂਤੀਆਂ ! ਉਸ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਲੰਘਣਾ ਧਮਕ ਪੈਣੀ ਸਤਲੁੱਜ-ਬਿਆਸ ਦੇ ਘਾਟ ਤਕ- ਨਿਕਲਣਾ ਰਾਸਤਾ ਨਵਾਂ ਹੀ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਸੱਜਰੀ ਟਾਪ ਚੋਂ ਡਾਚੀਆਂ ਦੀ ਅੱਥਰੀ ਪੈੜ ਚੋਂ ! ਤੇਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੂਤ ਕੇ, ਵਾਗਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਨੋਚ ਕੇ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਉੱਡਣਾ, ਕਿਤੇ ਨ ਅਟਕਣਾ, ਸੁਣ ਕੰਨ ਲਾ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਰਾਖਿਆ ! ਤੂੰ ਗੁੰਮਨਾ ਸੋਹਣੇ ਚਨਾਬ ਵਿਚ :- ਰਹਿਮ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ 'ਵਾਜ ਪਰਦੇਸਾਂ ਦੀ ਦਰਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਾ ਡਾਢੇ ਜਫ਼ਰ ਫ਼ਕੀਰੀ ਦੇ, ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਉੱਡਦੇ ਤੈਂਡੀ ਜੂਹ ਗੁਮਨਾਮ ਵਲ ਜਾਂਦੇ; ਸਾਡੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਸਾਖਾਂ ਵੇਸ ਕਰੇਂਦੀਆਂ। (3) ਤੂੰ ਪੁਰੇ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਦੀ ਅੱਗ ਸਾਰੀ, ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਘੁੱਟੀ- ਤੂੰ ਬੇਸਬਰ ਬਿਜਲੀ ਘੁੱਟਿਆਂ ਹੋਰ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਉੱਡਦੀ, ਪੁਰੇ ਦੀ ਪੀਂਘ ਚੜ੍ਹਦੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ- ਬੇਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ 'ਚ ਘੁੱਟਿਆ ਦਰਿਆ ਉੱਡਦਾ, ਤੈਨੂੰ ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲਿੱਪਟੀ ਗਰਜ ਕੇ ਲੱਗੀ ਕੂਕ ਕੇ ਧਰਤੀ ਗਲ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇਰੇ— ਲਹੂ ਡੂੰਘਾ ਉਤਰਿਆ ਤੇਰਾ ਰਸਾਂ-ਕਸਾਂ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਤੇਰੇ ਲਹੂ ਦੀ ਕੈਦ ਬਉਰਾਣੀ 'ਚ ਜੀਂਵਦੇ ਖਿੱਚਦੇ ਤੈਂਡੀਆਂ ਤਣਾਵਾਂ ਬੇਮੁਹਾਰੀਆਂ ਜਿੰਦ ਵਲ— ਬਹੁਤ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਕੱਪਰਾਂ 'ਚ ਪੈਂਦੇ ਜਿਹਲਮ-ਚਨਾਬ ਤੇ ਰਾਵੀ— ਝੱਖੜਾਂ ਦੀ ਵਾਟ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇਰ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਸਲ੍ਹ ਸਹਿੰਦੇ ਸਤਲੁੱਜ-ਬਿਆਸ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਪਰਬਤਾਂ ਦੀ ਰਗੜ ਖਾ, ਥਲਾਂ ਦੇ ਹੌਂਕਦੇ ਹਥੌੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿ ਵੱਡੇ ਜਫ਼ਰਾਂ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਸੋਹਣੀ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਅੱਗ ਵਿਚ ਡੋਬ ਕੇ ਹਰੀ ਹਥੇਲੀ ਸਾਡੇ ਬੇਲਿਆਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ : ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸੂਰਜ, ਤਪ ਤਪ ਕੇ ਚੜ੍ਹੀ ਤੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਅੱਗ 'ਤੇ। ਤੇਰੇ ਬੁੱਤ ਵਲ ਲੱਖਾਂ ਜਨੂੰਨ ਲਿਸ਼ਕਣ ! ਧਰਤ ਦੇ ਖੇੜੇ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕੌੜੱਤਣ, ਸ਼ੀਹਾਂ ਬਘਿਆੜਾਂ ਦਾ ਕੁਰਲਾਟ-ਮਚਾਉਂਦਾ ਨਸ਼ਾ ਅਤਿ ਦੀਆਂ ਪਾਗਲ ਰਗਾਂ ਵਿਚ, ਵਣਾਂ ਵਾਂਗ ਸਬਰ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲੀਆਂ ਵਲਦੀਆਂ ਕਲਾਵੇ ਤੇਰੇ ਕਿਰਮਚੀ ਲਹੂ ਦੀ ਅੱਤ ਨੂੰ, ਡੂੰਘੀ ਰੱਤੜੀ ਕਾਂਗ ਤਕ ਤਪਦੀਆਂ, ਫਿਰ ਥਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਚੈਨ ਵਾਟਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹੌਂਕਦੇ ਘੋੜੇ ਜਿਉਂ ਅੱਗ ਸੁਟਦੀਆਂ, ਤੇ ਧਸਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਸਾਂ ਵਿਚ। ਠੰਢੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਧਰੇਕਾਂ ਦੀਆਂ ! ਲੰਮੀਆਂ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੇ ਖੇੜੇ ਕੂਕਦੇ; ਬੋਹੜਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਬੱਦਲਾਂ 'ਚ ਗੁੰਮਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਸੁੱਟਦੇ ਰਮਤਿਆਂ ਸਾਗਰਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ; ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਉਦਾਸੀ ਵਾਟਾਂ ਬੇਗਾਨੀਆਂ ਛੋਂਹਦੇ ਜੀਉ ਪਰਦੇਸੀ ਬਉਰਾਣੜਾ ਹੁੰਦਾ ਬੋਹੜਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਬੁੱਲੇ ਇਉਂ ਛਾਂਵਦੇ ! ਇਹ ਛਾਵਾਂ ਧਰੇਕਾਂ, ਉੱਚੇ ਬੁੱਤ ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ, ਸੰਘਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸੂਹੇ ਥਲਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਦਾ ਤੰਬੂ ਲਾਂਵਦੇ ਬੈਠਦੇ ਕਲਾਵੇ 'ਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਲਖ ਸਜਦੇ ਢੋਂਵਦੇ। ਤੇਰੇ ਲਹੂ ਦੀ ਕੌੜੀ ਸੁਗੰਧ ਲਈ : ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰਣ ਮੱਚਦੇ, ਸੂਰਜ ਡੁੱਬ ਕੇ ਨਵੇਂ ਦਰਿਆ ਰੰਗਦੇ, ਨਵੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੋਂਦੀਆਂ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ ਦੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਖੁਲ੍ਹਦੀਆਂ। ਫ਼ਜਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹੀ ਬੰਦੇ ! ਨਵਿਆਂ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਦੁਆਲੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਿਰਗ ਬਣ ਚਰਦੀਆਂ; ਤੇਰੀ ਇਕ ਲਾਟ ਲਈ ਖ਼ੂਨੀ ਹੋਂਦੀਆਂ ਕੋਟ ਕੂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਛੜਾਂ ਟੁੱਟਦੀਆਂ, ਉੱਡ ਉੱਡ ਪੈਂਦਾ ਹੂਲ ਕਾਹਾਹਾ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਜਲਾਂ ਥਲਾਂ ਦੇ ਵਜਦ ਨੂੰ ਸੂਤ ਕੇ ਉਮਰ ਦੇ ਤਪਾਂ 'ਤੇ ਟੁੱਟਦੀਆਂ। ਤੇਰੀ ਕੈਦ ਲਈ ਲਾਏ ਤੰਬੂ ਪਾਟ ਕੇ ਥਲਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੇ ਵੱਡੇ ਭੁਚਾਲ ਜਿਉਂ ! ਸੂਹੀ ਅਗਨ ਦਾ ਅਧਮੂਲ ਫਿਰਦਾ ਇੰਦਰ ਦੇ ਪਾਗ਼ਲ ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ। ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਤੂੰ, ਤੇਰੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸੱਥਰ ਰਣਾਂ ਦੇ ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਕਸਮਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ। ਸੋਹਣੀਏ ਦੁੱਖ ਪਰਦੇਸ ਦੇ ਤੂੰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਦੀ ਰੁੱਸੇ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਿਆਉਣ ਲਈ। (4) ਵਾਛੜਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਕੰਢੜੇ; ਝਾਂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਵਲ ਵਲ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ। ਬੇਲਿਆਂ ਦੀ ਚੀਸ ਇਕ ਸਮੇਂ ਦੀ ! ਕੜਵਲ ਪੈਂਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਰੋਹ ਨੂੰ, ਪੌੜਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗਰਜ ਅਸਮਾਨੀ ਖਾ ਜਾਗਣ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ, ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦੀ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਝਪਟ ਇਕ, ਝਪਟ ਦੇ ਹੇਠ ‘ਧਰਤੀ ਹੌਲ ਵਿਚ ਢੱਠੀ', ਇਉਂ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਰ ਭਰ ਕਲਾਵੇ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਨੂੰ ਦਲ ਕੇ, ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਵਲ ਕੇ ਇੱਕੋ ਕਟਕ-ਝਟਕੇ 'ਚ ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਪੀੜ ਕੇ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਝਾਂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਕੰਢੜੇ। ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ ਦੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ? ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਦਾ ਕੰਬਦਾ ਝਾਂਜਾ ਧੂੰਹਦੀਆਂ ਕੜਕ ਅਸਮਾਨ ਦੀਆਂ ਬਿੱਜਲੀਆਂ, ਵਾਛੜਾਂ ਕੰਬਦੀਆਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਰਾਗ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ, ਕਮਲੀਆਂ ਕਾਂਗਾਂ ਜਿਹਲਮ ਦੀਆਂ ਘੁੰਮਦੀਆਂ-ਗੁੰਮਦੀਆਂ ਡੁਬਦੀਆਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਲੀ ਤੋਂ ਤੈਂਡੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ਨੇ ਸੰਭਲੀਆਂ ! ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ ਅਸਮਾਨ ਸਾਰਾ ਤਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਇਆ ਨੂਰ ਹੈ, ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾ ਧਸੀ ਰਾਤ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨਜ਼ਰ, ਵਿਕਰਾਲ ਬੰਜਰ-ਵੀਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਟੁੱਟਿਆ; ਖਿੱਚ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਇਕ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀ ਸਿਖਰ ਵਲ ਉੱਡਿਆ, ਕੜਕ ਪਥਰਾ ਗਈ ਕਿੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਬੰਜਰ-ਵੀਰਾਨੀ ਦੀ- ਇਉਂ ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ ਦੀਆਂ ਤਰਬਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਪੈਂਦੀ, ਉੱਡਦਾ ਚੁਫੇਰਾ ! ਸਮੇਂ ਦੀ ਛੱਲ ਅਲਬੇਲੀ ਕਟਕਦੀ, ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਤੈਂ ਸੀਸ 'ਤੇ ਦਰਿਆ ਕਰ ਦੇਵੇਂ ਸੋਹਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ। ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਦੀ ਕਾਂਗ ਪਈ ਉੱਠਦੀ ਤੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋ ਹੋ ਹੋ ਸਿਮਟਦੀ ਲਿਪਟਦੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨੂੰ, ਘੁੱਟਦੀ ਆਪਣੇ ਬੁੱਤ ਦੇ ਦਰਿਆ ਨੂੰ। ਬੇਤਾਬ ਨੇ ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦੇ ਛਰਾਟੇ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਵਗਦੀ ਇਸ ਸੁੱਚੀ ਧਾਰ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਈ। ਨਿੰਮਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਖਿੜਦੇ ਜਾਣ, ਹੇਠਾਂ ! ਹੇਠਾਂ ! ਟੂਸਿਆਂ ਦੇ ਸਬਜ਼ ਪਾਣੀ ਲੱਭਦੇ ਜਾਂਦੇ ਵਹਿਣ ਲੰਮੇ, ਫ਼ਕੀਰ ਪਰਦੇਸੀ— ਤੇਰੇ ਅੰਗਾਂ 'ਤੇ ਚਮਕਦੇ, ਥਰਕਦੇ ਨਿਰਮਲ ਸੋਇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਸੁਣਦੇ ਅੰਤਮ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਤੇਰੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਤੱਕਦੇ ਤਾਰਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਲੱਭਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਹੋਇ ਸਾਉਣ ਮਾਹ ਦੇ ਫਰਾਟੇ। ਜਿਹਲਮ ਸ਼ੂਕਦਾ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਲਰਜ਼ਾ ਮੱਚਦਾ ਕਿਸੇ ਲਸ਼ਕਰ ਦਾ ਗਜ਼ਬ ਅਸਮਾਨੀ! ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਕੜਕ ਇਉਂ ਉੱਠੇ ਫ਼ਰਿਹਾਦ ਦੇ ਤੇਸੇ ਦਾ ਰੋਹ ਜਿਉਂ ਦੋਜ਼ਖ਼ੀ ਬਾਰਾਂ ਬਰਸਾਂ ਦੇ ਸਬਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਵੇ ! ਇਹ ਲਰਜ਼ਾ ਸ਼ੂਕਦਾ ਜਿਹਲਮ ਦਾ ਤੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਪਰ ਤੋਲਦਾ ਬਾਜ਼ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਪਰਲੋਂ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀ ਚਮਕਦਾ ਚੰਨ ਹੈ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਮਿਟਣ ਦੇ ਭੈਅ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਣ ਦੀ ਸੱਦ ਹੈ, ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੇ ਘਾਟ ਲੁੱਟਦਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਚੋਰ ਵੋ ! ਹਾਂ, ਇਹ ਧਮਕ ਖੜੀ ਸੱਸੀ ਦੇ ਥਲਾਂ ਦੀ, ਹਾਂ, ਇਹ ਮੋਰ ਕੂਕਿਆ ਫਿਰ ਨਾਂਹ ਕੂਕਿਆ, ਤੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਪਾਰੇ ਦੀ ਚਮਕ ਵਿਚ ਫੈਲਿਆ, ਤੇਰੇ ਡਾਢੇ ਤੂਫ਼ਾਨ, ਉੱਪਰ ਮਲੂਕ ਤਰਬਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਵੋ, ਇਹ ਕਹੇ ਅਸਮਾਨ ਹੋ ? ਡੁੱਬਣ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪੀੜ ਵੋ ਜੀਣ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਅੱਤ ਵੋ। (5) ਸਾਗਰਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾਂਹ ਬੇਅੰਤ ਵਾਟਾਂ ਵੈਰਾਗੀਆਂ, ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀ ਖੜ ਖੜ ਵਿਚ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ? ਵਗ ਰਹੇ ਦਰਿਆ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ? ਪਰਲੋਂ ਨੂੰ ਮੁੱਠ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ਉਤਰਿਆ ? ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜ ਨੂੰ ਤੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸੋਹਣੀਏਂ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀ ਖੜ ਖੜ ਨੂੰ ਸੁਣਦੀ ਖਿੜ ਖਿੜ ਹੱਸਦੀ- ਨਾਜ਼ਕ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਪੀਂਘ 'ਤੇ ਉੱਡਦੀ ਲਿਫਦੇ ਅਸਮਾਨ ਨਾਲ ਲਿਫਦੀ, ਜ਼ਿਮੀਂ ਦਾ ਸੀਨਾ ਧਰੂਹ ਲੈ ਜਾਵੇਂ, ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਲਰਜ਼ ਨੂੰ ਫੜਦੀ ਤ੍ਰੁੰਡ ਲਵੇਂ ਸ਼ਰਮ ਤੇ ਲਾਜ ਨੂੰ ਝਪਟ ਕੇ, ਐਵੇਂ ਛੂਹ ਲਵੇਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਸ ਕੇ। ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਥਰੀ ਅੱਡੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੁੰਨ ਕਰਨਾ, ਸੁੰਨ ਦੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਮੱਟ ਨੇ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਾਬ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਫੈਲਣਾ ਤੇ ਬਿਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਂਗਾਂ ਸੁਟਣੀਆਂ ਚੁਫੇਰੇ। ਤੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਤਾੜੀ ਚਹੁੰ ਕੂੰਟਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਮਿੱਠਾ ਦਹਿਲ ਫੈਲਾ ਦੇਵੇਂ ਹੌਲ ਹੌਲ ਕਰ ਦੇਵੇਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨੂੰ, ਮਿੱਠੀ ਤਰਬ ਧੜਕਾਵੇਂ ਗਲੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ। ਲੰਮੀਆਂ ਤਣੀਆਂ, ਤਿੱਖੀਆਂ ਅਣੀਆਂ ਜਲਾਂ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਖੁੱਭੀਆਂ, ਤੇਰੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਹੁੱਲੀਆਂ, ਇਹ ਕੁੱਠੀਆਂ ਬਾਂਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਤੇਰੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਉਡਦੇ ਕਟਕ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਤੇਰੀ ਪੀਂਘ ਦੀਆਂ ਵਾਗਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਪਈਆਂ, ਤੇ ਉਹ ਬੇਤਾਬ ਘੋੜਾ ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰੁੰਡਦਾ ਨਸਾਂ ਵਿਚ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਸੁੱਟਦਾ ਵਕਤ ਦੀਆਂ ਲਰਜ਼ਾਂ 'ਚ ਫ਼ਤਹ ਦੇ ਗੀਤ ਭਰਦਾ ਖੜਾ ਨੱਸਦਾ ਜਿੱਥੇ ਨਾਂਹ ਨੱਸਣਾ ਤੇਰੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਸਾਹਮੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਹੈ ਹੋਇਆ; ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬੇਸਬਰ ਪੰਧ ਲੈ ਤੂੰ ਪੀਂਘ 'ਤੇ ਉੱਡਦੀ। ਗਿੱਧੇ ਦੀ ਧਮਕ ਪੈਂਦੀ ਧੰਮ ਧੰਮ ਟੁੱਟਦੀ ਚੰਨ ਦੀ ਤਾਰ 'ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਚਾਂਗ ਡਿੱਗੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ— ਅਨਲਹੱਕ ਦੀ ਸੂਲੀ 'ਤੇ ਗਾਵਣ ਜਿਵੇਂ ਦਰਿਆ ਪੰਜੇ- ਝਾਂਜਰ ਦਾ ਪਵੇ ਛਣਕਾਟਾ ਪਰ ਤੋਲਦੀ ਧਮਕ ਪਈ ਵੱਜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਰਬਾਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦਾ ਕੰਠ ਛਣਕੇ । ਤਾਲ ਭਾਰਾ ਬੇਰਹਿਮ ਸਾਗਰ ਡੂੰਘੀ ਤਰਬ ਨੂੰ ਤੋੜੇ, ਪਤਾਲ ਦੀ ਖੋਪਰੀ 'ਤੇ ਨੱਚੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤਾਰ ਵਿਚ ਧੱਸੇ ਬੇਲਗਾਮ ਕੱਸਦਾ, ਧੱਸਦਾ ਨਾਚ ਪਿਆ ਉੱਡਦਾ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੇ, ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਜਕੜੇ, ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਮਾਰੇ, ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦਾ। ਸੂਰਜ ਕੂਕ ਕੂਕ ਆਖਣ ਇਸ ਬੇਮੁਹਾਰੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ : “ਜਾਗੋ! ਜਾਗੋ! ਹੁਸਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਨ ਵੋ ਆਈ, ਅਸਾਂ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਤੱਕੀਆ ਲੱਖਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਂਹ ਤਨ ਵਿਚ ਫ਼ਜਰ ਦਾ ਵੇਲੜਾ— ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਸੀ ਇੱਕੋ ਤਰਬਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਇੱਕੋ ਬੰਦੀ ਸੀ ਨੂਰ ਇੱਕੋ ਤਾਲ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਦੇ ਕੋਟ 'ਤੇ ਖੜੇ ਸਾਂ ਥਲਾਂ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਵੇਖਦੇ— ਕੋਈ ਧਮਕ ਟੁੱਟੀ, ਰੁਗ ਭਰਿਆ ਕਲੇਜੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਨੇ।” (6) ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਦਾ ਲਾਵਾ ਤੇਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਕੂਕ ਵਿਚ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਰਾਜ਼ ਵੋ- ਤੇਰੇ ਹੁਸਨ ਦੇ ਬੇਪਨਾਹ ਬੇਲਿਆਂ 'ਚ ਉੱਚਿਆਂ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਹੇਕ ਲੰਮੀ ਛਡ ਛਡ ਜਾਵੇ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ; ਕੂੰਜ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਸੁੱਤੇ ਸਰ੍ਹਵਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਸੁਕਾਂਵਦੇ ਜੋਬਨੀਂ। ਜਿਸ ਜੂਹ ਤਰਬਾਂ ਤ੍ਰੇਲਾਂ ਦੀਆਂ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੋਕਣ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਪੀਂਦੀਆਂ, ਚੰਘਿਆੜਦੇ ਸ਼ੀਂਹ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਮੱਚਣ, ਚੰਨ ਨੂੰ ਡੀਕਣ, ਬੇਲਿਆਂ ਦੀ ਕੂਕ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ, ਉਸ ਜੂਹ ਖੜੀ ਤੂੰ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ। ਵੇਖ ਲੈ ਵਗਣ ਦੇ ਚਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾਂਹ ! ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਲੀ ਨੇ ਸੋਹਣੀਏਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚੜ੍ਹਣ ਦੀ ਖਿੱਚਣੀ ਵਾਗ ਨਾਂਹ ! ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਦਾ ਭੈਅ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋ ਵਹਿਸ਼ੀ ਦੇ ਚੜ੍ਹਣ ਦਾ ਝੱਖੜ ਹੋ ਜਾਂਵਦਾ— ਥਲ ਹੌਂਕਦੇ, ਤਾਂ ਮਹਿੰਦੀ ਦੀ ਲਗਰ ਜੀਂਵਦੀ, ਸੱਸੀ ਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਬਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਾਲਦੇ ਫ਼ਜਰਾਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਗਾਂਵਦੇ ਥਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ। ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਵੇਖਣ ਕੰਜ ਉਤਾਰ ਕੇ ਅਹੁੰ ਉਤਾਰਦੇ ਹੋਰ ਅਹੁੰ ਵੇਖਣ ਬਿਰਖ-ਬੂਟਿਆਂ ਫ਼ਜਰਾਂ 'ਚ ਤਨ ਦੇ ਦਰਿਆ ਸੁੱਟ ਕੇ ਵਗ ਵਗ ਆਉਣ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਅੱਖ ਦੇ ਕਹਿਰ ਵਿਚ। ਵਾਹ ਕੇ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ, ਰਣਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਾੜ ਕੇ ਤਨ ਦੇ ਕੇਸੂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਨੂਰ ਕਰ ਰੂਹ ਦੀ ਲਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ। ਸੋਹਣੀ ਅਜ਼ਾਨ ਤੂੰ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ! ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਲਹੂ ਦੇ ਸੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤੇ ਚੰਨ-ਫ਼ਕੀਰ ਨੀ, ਤੂੰ ਪੱਕੀਆਂ ਕਣਕਾਂ 'ਚ ਫਿਰਦੀ ਚੰਨ ਦੀ ਹੇਕ ਨੀ। ਟਾਹਲੀਆਂ 'ਤੇ ਵਾਛੜਾਂ ਮਾਰਦੇ ਖਿੜੀ ਹੋਈ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਪੰਧ ਵੋ, ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਰੰਗ ਵੋ!! ਕੌੜੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੇ ਨੱਸਦੀ ਬਾਗਾਂ 'ਚ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਸੁੱਟ ਕੇ ਵਣਾਂ ਕਰੀਰਾਂ ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਮਿਰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਸ਼ੀ ਬਣਾਂਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਫੱਸਦੀ। ਕੌੜੀ ਲਪਟ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਸ਼ਾਖਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਸੁੱਟਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਨ ਵਿਚ ਖੁਭਿਆ ਤੇਰੇ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਡੰਗ ਵੋ। ਸੋਹਣੀ ਅਜ਼ਾਨ ਤੂੰ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ! ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਬੰਦੇ ! ਤੇਰੇ ਵਸਲ ਨੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪਟਕਾ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਡੂੰਘੀ ਵਿਰਾਟ ਧੁਨੀ ਦਾ ਖੋਪਰ ਪਾੜਿਆ, ਦਰਦ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਹਵਾਵਾਂ 'ਤੇ, ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਹਿਜਰ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ, ਕਾਲ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕੱਸ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਵੱਟਿਆ। ਤੇਰਾ ਵਸਲ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਖਿਚਦਾ ਪਰਲੋਂ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਵਿਚ ਕਟਕ ਚਿਲਕੋਰ ਦਾ, ਉੱਡਦਾ ਉਡਾਰੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵਿਚ ਤੂਫ਼ਾਨ ਪਿਆ ਹੁੱਲਦਾ। ਕੋਈ ਡੰਗ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਸਾਰੀ ਵਿਚ ਧੱਸਦਾ, ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧੂੜ ਸਾਰੀ ਚੜ੍ਹੇ ਅਸਵਾਰ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਪੌੜਾਂ 'ਚ ਡਿੱਗਦੀ। ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹੌਲ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਮਾਰਦਾ, ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੰਮੇ ਫੜਦੇ ਉਸ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਨੂੰ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਭੇਦ-ਭਰੀ ਛਲਕਦੀ ਵਗਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇਰੀ ਡੋਬਦੀ ਡੂੰਘੇ ਪਤਾਲ 'ਚ ਅਰਸ਼ ਦੇ ਕੋਟ ਵੋ, ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲੈ ਬੇਮੁਹਾਰੀ ਉਲਰਦੀ ਵੰਗਾਰਦੀ, ਥਲ ਲਿਸ਼ਕਾਰਦੀ ਇਹ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਡਾਚੀਆਂ ਦੀ ਡਾਰ ਦੀ ਡੂੰਘੇ ਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕੁੰਡੀ ਸੁੱਟਦੀ ਅੱਗ ਦੀ, ਨੱਸਦੀ ਹੇਕ ਲਾ ਪੁਨੂੰ ਦੀ ਕਸਮ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗਾਂਵਦੀ। ਤੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟਦੀ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਚਿਲਕੋਰ ਦਾ ਝੱਟਕਾ, ਨਬੀਆਂ ਦੇ ਕੌਲ ਹੁੰਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢੜੇ !! (ਜੂਨ, 1966)

ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਕੁੜੇ ਜਾਣ ਨਾਂਹ ਦੇਸਾਂ ਵਾਹ ਲਗਦੀ। ਕਿਹੜੇ ਰਾਹ ਵਗਦੀ ? ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਵਗਦੀ ? ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਰੂਹ ਯਾਰ ਪਿਆਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤਖਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਗਲੇ ਆ ਲਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਹੱਕ ਵੱਡਿਆਂ ਪਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਸੂਰਜ ਢਲਿਆਂ ਦੇ ਕਦੇ ਗਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਪੁੱਤ ਸ਼ੇਰ ਬਰਾੜਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਿਲ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਲਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਚੜ੍ਹ ਹਰੀਆਂ ਡੇਕਾਂ 'ਤੇ ਰਾਹ ਤਕਦੀ ਹੋਕਾਂ ਦੇ ਲੰਮੇ ਸਾਹ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਲੱਖ ਕੌਲ ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਕਰਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਕੁੰਜ ਸੰਘਣੀ ਸਾਵੀ ਵੇ ਕੰਢੇ ਸੋਹਣੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਨੈਣ ਡੁਲਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੋ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਚੜ੍ਹ ਗਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਾਟ ਗਈ ਸੁੱਤੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਘਾਟ ਪਈ ਦਰਦ ਜਗਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਡਾਢੇ ਵੀਰ ਸ਼ਮੀਰਾਂ ਦੇ ਗਏ ਨਬੀਆਂ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਪੁਗਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਚੜ੍ਹੇ ਸਹਿਮ ਦੇ ਤਾਰੇ ਵੋ ਹੇਠਾਂ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਵੋ ਯਾਰ ਬੁਲਾ ਵਗਦੀ ਸੋਹਣੀ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬੇ ਦੀ ਵਾ ਵਗਦੀ। ਕੁੜੇ ਜਾਣ ਨਾਂਹ ਦੇਸਾਂ ਵਾਹ ਲਗਦੀ। (ਜੁਲਾਈ, 1966)

ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਨਾਂਹ ਕਿਸੇ ਗਵਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਘੁਟ ਅਰਜ਼ ਨਿਮਾਣੀ ਸੀਨੇ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਕਰ ਲੈ ਈਦ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਮੰਗ ਸੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਵਾਜ ਕਿਸੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹੋ, ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਪੀ ਢੋਕ ਮੇਰੀ ਘੁੱਟ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨ ਵੱਡਾ ਰਿਜ਼ਕ ਨਿਮਾਣੀ ਦਾ- ਬੀਬਾ ਕਰਨਾ ਏਂ ਨ ਡਰਨਾ ਏਂ ਗੱਲ ਸੂਰਜ ਛਿਪੇ ਤੋਂ ਰਾਹ ਦੀ ਹੋ, ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਮੈਂ ਘੁੰਡੋਂ ਬਾਹਰ ਹਾਂ ਬੋਲ ਖਾਂ ਕਰ ਦੂਰ-ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕੋਲ ਖਾਂ ਰੂਹ ਸਫ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਦ ਜਫ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਗੱਲ ਡਾਢੇ ਬੇਪਰਵਾਹ ਦੀ ਹੋ, ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਕਿਉਂ ਢਲੀਆਂ ਧੁੱਪਾਂ ਨੈਣ ਵੋ ਥੱਕ ਪੈਂਡੇ ਦੇ ਵਿਚ ਸੈਣ ਵੋ ਬੀਬਾ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੇ ਗੱਲ ਪੁੱਛ ਨ ਮੈਂਡੇ ਚਾਅ ਦੀ ਹੋ, ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ। ਪਾ ਨਜ਼ਰ ਸੁਵੱਲੀ ਦਾ ਹਰਫ਼ ਕਦੇ ਦੇ ਧੂੜਾਂ ਉਹਲਿਓਂ ਦਰਸ ਕਦੇ ਲਾ ਰੁੱਖ ਬੀਬਾ ਦੱਸਾਂ ਦੁੱਖ ਬੀਬਾ ਸਿੱਕ ਲੰਘਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਹੋ, ਮੈਂ ਬਾਂਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੋ— ਮੈਨੂੰ ਲੋੜ ਨ ਕਿਸੇ ਗਵਾਹ ਦੀ ਹੋ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1966)

ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਵਗਣ ਨ ਦੇਣਾ, ਤੈਨੂੰ ਜੂਹ ਪਰਾਈ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਫਬਣ ਨ ਦੇਣਾ। ਤੇਰੇ ਲਸ਼ਕਰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਵੇ ਤੇਰੀ ਬਾਤ ਹੀ ਕਰਦੇ ਵੇ, ਇਕ ਦੀਵੇ ਖ਼ਾਤਰ ਪਰ ਅਸਾਂ ਗਗਨ ਨ ਦੇਣਾ— ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਵਗਣ ਨਾ ਦੇਣਾ। ਹੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਹਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਲੰਮੀਆਂ ਨਾਰਾਂ ਦੇ, ਸ਼ਾਹ ਕਾਲੇ ਸਾਵਨ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਗਣ ਨ ਦੇਣਾ— ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਵਗਣ ਨ ਦੇਣਾ। ਅਸਾਂ ਘੁੰਡ ਵਿਚ ਲੜਣਾ ਵੇ ਤੈਨੂੰ ਜੁਗਨੂੰ ਕਰਨਾ ਵੇ- ਚੰਨ ਈਦ ਦਾ ਬੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਅਸਾਂ ਜਗਣ ਨ ਦੇਣਾ— ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਵਗਣ ਨ ਦੇਣਾ। ਤੇਰਾ ਤਪਸ਼ਾ ਝੱਖੜਾਂ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੱਥਰਾਂ ਤੇ, ਕੁੱਲ ਹੁਸਨ ਦੀ ਜੂਹ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਅਸਾਂ ਸੱਜਣ ਨ ਦੇਣਾ- ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਸਾਂ ਵਗਣ ਨ ਦੇਣਾ- ਤੈਨੂੰ ਜੂਹ ਪਰਾਈ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਫਬਣ ਨ ਦੇਣਾ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1966)

ਗਿਆ ਸੂਰਜ ਛਿਪਦਾ ਨਾਲ ਮਿਰੇ, ਕੋਈ ਤੁਰ ਗਿਆ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਮਿਰੇ। ਚੁੰਮ੍ਹ ਛਾਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਥਲ ਹੋਏ ਆ ਪੁੱਛਦਾ ਸੂਰਜ ਹਾਲ ਮਿਰੇ। ਇਹ ਤੁੰਦ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਸਿਦ ਰਹੇ ਪੱਥਰ ਵਲ ਉਛਾਲ ਮਿਰੇ। ਜਦ ਕਾਸਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੂਰਜ ਸੀ ਚੰਨ ਕਰ ਗਿਆ ਹੱਥ ਹਲਾਲ ਮਿਰੇ। ਮੈਨੂੰ ਮੁਰਸ਼ਦ ਆਪਣੀ ਕੰਬਲੀ ਦੇ ਰਾਹ ਖੜ੍ਹੇ ਫ਼ਨਾ ਦੇ ਸੁਆਲ ਮਿਰੇ। ਜੋ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਨਹੀਂ ਨਾਲ ਮਿਰੇ। ਰਣ ਰਹਿੰਦਾ ਸਦਾ ਵਿਚਾਲ ਮਿਰੇ। ਚੜ੍ਹ ਸਮਾਂ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਲਹੂ ਗਿਆ ਰਾਹ ਡਿੱਗੇ ਘੋੜ ਚੁਫਾਲ ਮਿਰੇ। ਖੜ ਨਾਜ਼ ਸਮੇਂ ਦਾ ਦੇਖ ਲਵਾਂ ਕੋਈ ਤੋੜਣ ਗਿਆ ਜਮਾਲ ਮਿਰੇ। ਫੁੱਲ ਖਿੜਦਾ ਰਾਹ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆ ਭਖ ਦੀਦੇ ਹੋ ਗਏ ਲਾਲ ਮਿਰੇ। ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਹੀ ਬਲ ਕੇ ਕੂਕ ਹੋਈ ਜਦ ਪੈਂਡੇ ਥੱਕਿਆ ਭਾਲ ਮਿਰੇ। ਡਿਗ ਪੈਂਦੇ ਸੂਰਜ ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰੰਗ ਲੈਂਦੇ ਕਦਮ ਸੰਭਾਲ ਮਿਰੇ। ਦਗ ਪੈਂਦੇ ਹਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਦ ਤਾਲ ਮਿਰੇ। ਹਾਂ, ਤੂਰ ਨਬੀ ਦਾ ਰੌਸ਼ਨ ਹੈ ਜੇ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਬਿਲਾਲ ਮਿਰੇ। ਤਿਰੇ ਘੁੰਡ 'ਤੇ ਹਰਫ਼ ਕਿਆਮਤ ਦੇ ਵਿਚ ਦਗਦੇ ਨੈਣ ਕਮਾਲ ਮਿਰੇ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਤਬੀਬਾ ਸਦ ਦੇਵਾਂ ? ਆ ਜਾਸਣ ਫੇਰ ਜ਼ਵਾਲ ਮਿਰੇ। ਮੈਂ ਸਬਕ ਸ਼ਰਾ ਦਾ ਯਾਦ ਕਰਾਂ ਪਈ ਵਿਹੜੇ ਪਵੇ ਧਮਾਲ ਮਿਰੇ। ਮੱਚ ਤੇਗ ਧਾਰ ਤੇ ਛਾਲਾ ਪਿਆ ਉੱਡ ਮਹਿੰਦੀ ਫੜਣ ਵਿਸਾਲ ਮਿਰੇ। ਥਲ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਵਿਚ ਨੈਣਾਂ ਦੇ ਉੱਡ ਧੂੜ ਚੜ੍ਹੇ ਨੇ ਵਾਲ ਮਿਰੇ। ਇਸ ਪੈੜ ਤਿਰੀ ਦੀ ਅੱਗ ਹੇਠਾਂ ਪਏ ਵਿਕਣ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਸਾਲ ਮਿਰੇ। ਤੇਰੇ ਵਣਾਂ-ਕਰੀਰਾਂ ਵਿਚ ਬੀਬਾ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਰਿਜ਼ਕ ਹੁਨਾਲ ਮਿਰੇ। ਧੂੰ ਉਠਦਾ ਥਲ 'ਚੋਂ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੱਜ ਜਾਂਦੇ ਜਦੋਂ ਕੱਵਾਲ ਮਿਰੇ। ਮਦ ਪੀਣ ਸਰਾਂ ਵਲ ਬਾਜ਼ ਚੜ੍ਹੇ ਖੰਭ ਸਾੜਣ ਕਮਲ ਗੁਲਾਲ ਮਿਰੇ। ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੈਣ ਨੇ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਗਜ਼ਬ ਬਹਾਲ ਮਿਰੇ। ਟੁੱਟ ਪੈਣ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਕਾਸੇ ਸਿਰ ਸ਼ਾਹਾਂ ਚੜ੍ਹਣ ਜਲਾਲ ਮਿਰੇ। ਡਿੱਗ ਪੈਣ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਗੁੰਬਦ ਹਨ ਖੰਡਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਜਾਲ ਮਿਰੇ। ਜਦ ਚਸ਼ਮ ਕਰਮ ਦੇ ਕਹਿਰ ਪਵੇ ਸਿੰਧ ਲੈਂਦੇ ਕਾਸੇ ਭਾਲ ਮਿਰੇ। ਸੁੰਨ ਛੱਡ ਗਿਆ ਵਿਚ ਰੋਹੀਆਂ ਮੈਂ ਪਏ ਦਸਦੇ ਬਿਰਖ ਹਵਾਲ ਮਿਰੇ। (ਅਪ੍ਰੈਲ, 1966)

ਵਗ ਵਗ ਤੂੰ ਸਤਲੁਜ ਬੇਲੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਜੋਬਨ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਤੇਰੇ ਕੰਢੇ ਸੁੱਤਾ ਆਣ ਕੇ, ਕੋਈ ਬੇਲਾ ਹਰਿਆ। ਤੇਰੀ ਇਕ ਇਕ ਲਹਿਰ 'ਚ ਸੋਹਣਿਆਂ, ਚੜ੍ਹ ਸਾਵਨ ਭਰਿਆ। ਤੇਰੇ ਮੌਜੀ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦਾ, ਭੱਖ ਸੂਰਜ ਤਰਿਆ॥੧॥ ਸੰਞਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸੋਹਣਿਆਂ, ਪਰ ਫੜਕੇ ਤੇਰਾ। ਹੇਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਉੱਡਿਆ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਿਹੜਾ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਬੁੱਕਿਆ, ਸ਼ੀਂਹ ਵਾਂਗ ਸਵੇਰਾ। ਫੜ ਲਗਰ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੀ ਚੀਰਦਾ, ਵਣ ਬਲੀ ਦਾ ਜੇਰਾ। ਇਸ ਭੇਦ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਸੰਞ ਨੇ, ਕੋਈ ਦੀਪ ਨ ਧਰਿਆ, ਵਗ ਵਗ ਤੂੰ ਸਤਲੁਜ ਬੇਲੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਜੋਬਨ ਚੜ੍ਹਿਆ॥੨॥ ਮਾਤੇ ਫ਼ੀਲ ਜਿਉਂ ਚੱਲਦੇ, ਤੇਰੇ ਪਾਣੀ ਪਿਆਰੇ। ਲੱਦੇ ਰੁੱਖ ਨੇ ਵਾਸ਼ਨਾ, ਭਰ ਬੱਦਲ ਗਾੜ੍ਹੇ । ਭਰੀ ਚੁੱਪ ਹਿੱਕ ਨਾਰ ਦੀ, ਪਈ ਭਰੇ ਹੁੰਗਾਰੇ। ਲਹੂ 'ਚ ਪਸ਼ੂ ਲੁਕਾਂਵਦਾ, ਰੰਗ ਬੇ-ਮੁਹਾਰੇ। ਮੰਗੂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਦੇਣ ਲਈ, ਰੁੱਖ ਬੁੱਕਲ ਹਰਿਆ, ਵਗ ਵਗ ਤੂੰ ਸਤਲੁਜ ਬੇਲੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਜੋਬਨ ਚੜ੍ਹਿਆ॥੩॥ ਵਿਚ ਉਮਰ ਦਿਆਂ ਪ੍ਰਛਾਵਿਆਂ, ਤਿਰੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ। ਮੈਂ ਕੂੰਜਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਭਟਕਿਆ, ਆ ਬਹੁੜੇ ਹਾਣੀ। ਸੁਣ ਤੇਰੀ ਮਾਰੂ ਭੁਜਾ 'ਤੇ, ਬਹਿ ਮੌਤ ਵਡਾਣੀ। ਸੰਞ ਦੇ ਸੂਹੇ ਕੰਠ ਵਿਚ, ਕੋਈ ਹੇਕ ਹੋ ਜਾਣੀ। ਕਮਲੀ ਰਮਲੀ ਹਵਾ ਨੇ, ਤੇਰਾ ਦਾਮਨ ਫੜਿਆ, ਵਗ ਵਗ ਤੂੰ ਸਤਲੁਜ ਬੇਲੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਜੋਬਨ ਚੜ੍ਹਿਆ॥੪॥ ਪੌੜ ਸਮੇਂ ਦਾ ਵੱਜਦਾ, ਇਕ ਰਾਤ ਹਨੇਰੀ । ਭਰੀ ਗੁਨਾਹ ਦੀ ਝੋਲ ਵੇ, ਹੋ ਜਾਵੇ ਤੇਰੀ। ਸੁੱਕੇ ਕੰਠ ਫ਼ਕੀਰ ਦੇ, ਕੋਈ ਚੜ੍ਹੀ ਹਨੇਰੀ। ਮੈਂ ਰੁਲਦਾ ਪੱਤਰ ਜ਼ਿਮੀਂ 'ਤੇ, ਤੇਰੀ ਹੇਕ ਲੰਮੇਰੀ। ਖ਼ਾਲੀ ਅਰਸ਼ਾਂ ਸਾਹਮਣੇ, ਮੈਂ ਕਾਸਾ ਕਰਿਆ, ਵਗ ਵਗ ਤੂੰ ਸਤਲੁਜ ਬੇਲੀਆ, ਤੈਨੂੰ ਜੋਬਨ ਚੜ੍ਹਿਆ॥੫॥ (ਅਗਸਤ, 1966)

ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ। ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਬਿਰਖਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆ। ਪੱਤ ਪੱਤ 'ਤੇ ਕੂਕ ਹਜ਼ਾਰ ਖੜੀ ਕਰ ਕਟਕ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪਾਰ ਖੜੀ ਸਭ ਸੁੰਨ ਦੇ ਖੰਭ ਖਿਲਾਰ ਖੜੀ— ਮਦ ਪੀਤੀ ਗਗਨ ਚੁਫਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧॥ ਚੜ੍ਹ ਕੂਕ ਹੀਰ ਦਾ ਦੀਦ ਗਿਆ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰਾਂ ਹੋਇ ਸ਼ਹੀਦ ਗਿਆ ਕੁੱਲ ਅੰਬਰ-ਜ਼ਿਮੀਂ ਖ਼ਰੀਦ ਗਿਆ— ਕੋਈ ਡਾਢਾ ਗਗਨ ਵਿਚਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨॥ ਕੋਈ ਰਗ ਪੱਥਰ ਦੀ ਬਾਜ਼ ਬਣੀ ਕੋਈ ਫ਼ੀਲ-ਧਮਕ ਪਰਵਾਜ਼ ਬਣੀ ਕੋਈ ਨਹੁੰਦਰ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਜ਼ ਬਣੀ— ਸਿੰਧ ਤੜਫੇ ਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੩॥ ਤੱਕ ਧਰਤ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਭਟਕੇ ਹੋ ਨਭ ਸੁੱਕੇ ਤੀਲੇ ਅਟਕੇ ਹੋ ਰੋਹ ਸੀਸ ਕਤੇਬਾਂ ਕਟਕੇ ਹੋ— ਸੰਗ ਗਾਉਂਦਾ ਤੁਰੇ ਦਲਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੪॥ ਕੋਈ ਬਿਜਲੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਬੂਰ ਪਈ ਵਿਚ ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਭੂਰ ਪਈ ਹੋ ਫ਼ਜਰਾਂ ਵਿਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਈ— ਬਣ ਤੂਰ ਫ਼ਜਰ ਦਾ ਵਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੫॥ ਚੁੰਝ ਚਿੜੀਆਂ ਸੁੱਤੀ ਕਾਂਗ ਪਈ ਭੁਖ ਜੋਗੀ ਦੀ ਅੱਖ ਵਾਂਗ ਪਈ ਲਉ ! ਡਾਢੇ ਚਰਖ਼ ਨੂੰ ਬਾਂਗ ਪਈ— ਡੰਗ ਮਾਰੇ ਫ਼ਜਰ ਦਾ ਤਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੬॥ ਚੜ੍ਹ ਮਹਿਲੀਂ ਕਾਸਾ ਭਾਲ ਲਿਆ ਜੋ ਖ਼ਾਲੀ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ ਪਿਆ ਹੱਥ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪਕੜ ਅਯਾਲ ਲਿਆ– ਕੁੜੇ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨਾਲ ਸੁਆਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੭॥ ਕੋਈ ਵੱਢਦਾ ਅਜ਼ਲ ਦਾ ਖਾਲ ਪਿਆ ਹੜ੍ਹ ਜਰਦਾ ਨਾਜ਼ਕ ਡਾਲ ਪਿਆ ਹੋ ਨਰ-ਸਿੰਘ ਥੰਮ੍ਹ ਜਿਉਂ ਲਾਲ ਗਿਆ— ਸ਼ਿਵ ਦੀਦੇ ਰੌਸ਼ਨ ਗਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੮॥ ਤਕ ਆਲਮ ਚਾਰੇ ਤਰਫ਼ਾਂ ਦੇ ਕੋਈ ਕੰਢੇ ਤੋੜੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੇ ਫੜ੍ਹ ਤਾਰੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਚਰਖਾਂ ਦੇ- ਵਿਚ ਦੀਵੇ ਮੱਚਦਾ ਕਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੯॥ ਇਕ ਤਿੜ ਲਸ਼ਕਰ ਵਿਚਕਾਰ ਪਈ ਪੀ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦਾ ਅੰਗਿਆਰ ਪਈ ਵਲ ਅਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰ ਪਈ— ਵਲ ਹਸ਼ਰਾਂ ਕੋਈ ਭੁਚਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੦॥ ਬੰਨ੍ਹ ਟੁੱਟਵਾ ਹੀਰ ਦੇ ਦੀਦ ਦਾ ਹੋ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਜ਼ੋਰੀਂ ਈਦ ਦਾ ਹੋ ਰੋਹ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹੇ ਉਮੀਦ ਦਾ ਹੋ— ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਮੱਚਦਾ ਵਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੧॥ ਵਿਚ ਧੂੜਾਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹਾਕਾਂ ਹੋ ਬੁੱਤ ਡੁੱਬਦਾ ਥਲ ਵਿਚ ਰਾਤਾਂ ਹੋ ਰਾਹ ਦੱਸਿਆ ਜੱਗ ਦੇ ਚਾਕਾਂ ਹੋ— ਜੂਹ ਰੌਸ਼ਨ ਹੱਕ ਦੀ ਮਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੨॥ ਕੋਈ ਜੁਗਨੂੰ ਵਣਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਹੁੱਲੇ ਚੰਨ ਨਾਜ਼ਕ ਖੰਭ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਹੁੱਲੇ ਕੋਈ ਜਿਉਂਦਾ ਹੀ, ਕੋਈ ਮਰ ਹੁੱਲੇ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਮਹੀਨ 'ਚ ਪਰ ਹੁੱਲੇ— ਕੁੜੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਬਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੩॥ ਕੁੜੇ ਜ਼ਿਮੀਂ-ਜ਼ਮਾਨ ਦੇ ਦਰ ਖੁਲ੍ਹੇ ਤ੍ਰਿਣ ਹਰੀ-ਕਚੂਰ ਦੇ ਪਰ ਖੁਲ੍ਹੇ ਛਡ ਚੱਲਿਆ ਜੋਗੀ ਘਰ ਖੁਲ੍ਹੇ- ਸੰਗ ਪੰਛੀ ਗਾਉਂਦਾ ਜਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੪॥ ਕੁੜੇ ਲਹੂ ਮਾਸ ਹਬਕਾਰ ਭਰੇ ਵਣ-ਬੇਲੇ ਬੇ-ਮੁਹਾਰ ਭਰੇ ਸੈ ਮੰਗੂ ਜੋਬਨ-ਭਾਰ ਭਰੇ— ਛੱਡ ਨੱਸਿਆ ਚੋਰ, ਹਲਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੫॥ ਬੇ-ਇਲਮੇ ਨੈਣ ਜਮਾਲ ਪਿਆ ਛੱਡ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਝ ਤਾਂ ਭਾਲ ਲਿਆ ਲੱਦ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਮੰਗੂ ਚਾਲ ਪਿਆ— ਕੋਈ ਬਖ਼ਸ਼ ਗੁਨਾਹ ਦੇ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੬॥ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿਝੰਣ ਜ਼ਿਕਰ ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਹੋ ਤੰਦ ਛਲਕੇ ਜੋਬਨ ਹੀਰ ਦਾ ਹੋ ਵਿਚ ਅੱਡੀ ਕੁਫ਼ਰ ਅਖ਼ੀਰ ਦਾ ਹੋ— ਚੰਨ ਚਮਕੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੭॥ ਤੰਦ ਪੈਂਦਾ, ਮਲਕ ਖੁਆਰ ਕੁੜੇ ਲਿਟ ਡਿੱਗਦੀ ਮੀਂਹ ਦੇ ਬਾਰ ਕੁੜੇ ਨਾ ਆਰ ਕੁੜੇ, ਨਾ ਪਾਰ ਕੁੜੇ— ਤੰਦ ਚੜ੍ਹਦਾ, ਘੁੰਮਦਾ ਕਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੮॥ ਫੁੱਟ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਦਾਣੇ ਹੂਕ ਪਈ ਜੋ ਖੰਭ 'ਤੇ ਧੂੜ ਸੀ ਸ਼ੂਕ ਪਈ ਕੁੜੇ ਹਰਫ਼ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਕੂਕ ਪਈ— ਸਾਡਾ ਸ਼ੌਕ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ ਡਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੧੯॥ ਕੁੜੇ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ਨੂੰ ਹਾਲ ਪਏ ਵਿਚ ਘੜਿਆਂ ਨੈਣ ਹਲਾਲ ਪਏ ਜਿਉਂ ਠੀਕਰ ਭੱਜਦੇ ਸਾਲ ਪਏ- ਕੁੜੇ ਖੰਭ 'ਤੇ ਉੱਡ ਗੁਲਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੦॥ ਥਲ ਮਿਟਦਾ, ਕਲਮ ਵਿਸਾਲ ਕਰੇ ਬਹਿ ਕਿਸੇ ਜਨੂੰ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰੇ ਜਦ ਲਹੂ ਦੀ ਜੀਭ ਹਵਾਲ ਕਰੇ— ਥਲ ਮੁੱਠੀ ਭਰੇ ਕੱਵਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੧॥ ਹੋ ਨਬੀ ਹਕੀਕਤ ਦੌੜ ਗਿਆ ਕੰਨ ਕੀੜੀ ਵੱਜਦਾ ਪੌੜ ਗਿਆ ਕਰ ਭੋਲੇ ਰੁੱਖ ਵੀ ਚੌੜ ਗਿਆ— ਕੁੜੇ ਸੱਥਰ ਮੱਲ ਬਿਲਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੨॥ ਵਿਚ ਘੁੰਡ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਅਜ਼ਾਨ ਕਰੇ ਲੁਕ ਬੁੱਕਲ ਕੌਲ ਕੁਰਾਨ ਕਰੇ ਰਾਹ ਤਾਰੇ ਬਾਲ ਪਛਾਣ ਕਰੇ— ਹੱਸ ਨੱਢੀ ਹੀਰ ਦਾ ਭਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੩॥ ਨਾਂਹ ਪੇਸ਼ ਮੇਰੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹੋ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਫ਼ਜਰ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਹੋ ਵਿਚ ਚੀਨੇ ਧੂੜ ਹਵਾ ਦੀ ਹੋ— ਵਿਚ ਕਾਸੇ ਕਿਰੇ ਵਿਸਾਲ ਪਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੪॥ ਕੋਈ ਛਾਲਾ ਫੜਦਾ ਥਲ ਮਿਟਿਆ ਅਣੀ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੇ ਚਲ ਮਿਟਿਆ ਰਗ ਹਫ਼ਦੇ ਸਾਹ ’ਤੇ ਮੁੱਲ ਮਿਟਿਆ— ਮੈਂ ਸ਼ਬਨਮ ਦਾ ਰੰਗ ਭਾਲ ਲਿਆ ਜੂਹ ਵੜਿਆ ਜੋਗੀ, ਹਾਲ ਪਿਆ॥੨੫॥ (ਅਗਸਤ, 1966)

ਮੈਂ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦਰ ਸੁੱਤਾ ਗੂੰਜੀ ਹੇਕ ਨਿਆਰੀ, ਪੋਠੋਹਾਰ ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ। ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿਚ ਨਾਗ ਸਤਾਣੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਿੱਖ ਮੰਗਣ, ਦੂਰ ਮੁਰੀਦ ਯਾਰ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਛੱਡ ਸੁਹਾਂ ਦੀ ਯਾਰੀ। ਰਿਜ਼ਕ ਵਸਾਖ, ਰਿਸ਼ਮ ਦੀ ਨ੍ਹੇਰੀ ਭਰੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਹੁੱਲੀ, ਬੇਲੱਜ ਕਣਕਾਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਪਿੱਛੇ ਚੜ੍ਹੀਆਂ ਲਾਉਣ ਉਡਾਰੀ। ਹਿੱਕੋ ਚਿਣਗ ਚੁੰਝ ਵਿਚ ਚਾਈ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੂੰਜਾਂ, ਬੈਠ ਲੁਕਾਵਣ ਖੰਭਾਂ ਹੇਠਾਂ ਘੱਟ ਸਾਵਨ ਦੀ ਕਾਰੀ। ਨਾਭ ਪਠਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਛਲਕੇ ਹੜ੍ਹ ਕਣਕਾਂ ਦਾ ਮਾਤਾ, ਦੂਰ ਸੁਹਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਕੂਕੇ ਕੋਇਲ ਵਿਚਾਰੀ। ਕਾਲੇ ਖੂਹ 'ਚੋਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਤਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਚਾਵਣ ਆਏ, ਢੋਕ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਨਾਰਾਂ ਖੜੀਆਂ ਮਾਰਨ 'ਵਾਜ ਪਿਆਰੀ। ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਉਂ ਅੱਗੇ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ, ਇਕ ਇਕ ਵਾਲ ਤੂਰ ਦਾ ਡਿੱਗਦਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸਿੰਧ ਅਪਾਰੀ। ਸੀਨਾ ਸੁਹਲ ਕਮਲ ਦਾ ਫੜਕੇ ਹੌਲ ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ, ਲਸ਼ਕਰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੜੀ ਦੇ ਪਰ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਪਿਆ ਸ਼ਿਕਾਰੀ। ਬੂੰਦ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਗਏ ਬ੍ਰਿਛ ਵਿਚਾਰੇ; ਫਿਰਦਾ ਨਾਗ ਜੀਆ ਬਨਬਾਸੀ ਚੱਟਦਾ ਬੂੰਦ ਉਧਾਰੀ। ਲੂਸੇ ਕਮਲ, ਗਗਨ ਪੱਥਰੀਲੇ ਬਹਿ ਗਏ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਬੂਹੇ, ਕਿਸਦਾ ਦਰਦ ਸੁਣੇਗਾ ਸਾਈਂ ? ਕਾਲ-ਕੋਟ ਭੈ ਭਾਰੀ ! (ਜੁਲਾਈ, 1966)

(1) ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਜੂਹ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਝੁੰਡ ਇਕ ਉਤਰਿਆ। ਖ਼ੂਨੀ ਖੂਹ ਦੇ ਕੋਲੇ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੋਗੀ ਨੇ ਹੇਕ ਲਾਈ ਡੁੱਬਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ : “ਮੈਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ 'ਵਾਜ ਲੈ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਮੇਰੇ ਖੰਭ ਹੋਈਆਂ, ਮੈਂ ਉੱਡਿਆ, ਕੋਈ ਅਸਮਾਨ ਨ ਰਿਹਾ ਵੋ !... ਗਾੜ੍ਹੀ ਅਗੋਚਰ ਸੁੰਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੈਂ ਚੀਕ ਕੇ ਨਸਦੀ ਦੇਖੀ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਰੱਤ ਹੈ। “ਹੌਲਨਾਕ ਕੜਕ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨਬੀ ਤੇ ਨਾਥ ਸੁੱਤੇ; ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਦੇ ਕਦਮਾਂ 'ਚ ਟੁੱਟੇ ਮੁਕਟ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੁਲਦੇ- ਰੋਹ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨੇਸ ਖੁਭੀ ਸਾਰੇ ਪਤਾਲ ਹੀ ਸੁੰਨ ਵੋ ! ਰੋਹ ਦੀ ਕਾਲੀ ਅਯਾਲ ਦਾ ਫੈਲਿਆ ਜੰਗਲ ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੇਦਨੀ-ਮੂਰਛਾ ਫੈਲੀ। ਇਕ ਇਕ ਕਣੀ ਸ੍ਵੇੇਤ ਮੇਰੇ ਧਿਆਨ 'ਚੋਂ ਕਾਲੀ ਅਯਾਲ 'ਤੇ ਪੈਂਦੀ- ਗਹਿਰੀ ਅੱਖ ਦੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਭੈਅ ਨੂੰ ਚੀਰਦਾ ਮੈਂ ਗਾੜ੍ਹੀ ਅਗੋਚਰ ਸੁੰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਜਗਤ ਦੀ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਧੂੰਹਦਾ— ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਾਇਆਂ ਨੂੰ ਨੋਚਦਾ ਲਹੂ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਨਸ਼ੇ 'ਚੋਂ। ਮੈਂ ਅਲਖ ਦੀ ਗੁੰਮੀ ਅੱਗ 'ਚੋਂ ਨਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਗਨ ਕਰਦਾ ਬਸਤਰ ਉਤਾਰ ਕੇ- ਮੇਰੀਆਂ 'ਵਾਜਾਂ ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਸੁੱਕੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਚੋਂ ਫੇਰ ਉੱਠਦਾ ਮੈਂ ਰੱਜਿਆ ਸੋਮ ਰਸ ਪੀ ਕੇ ਨਿਕਲਦਾ ਸਾਉਣ ਜਿਉਂ ਹਰਾ ਕਚੂਰ ਹੋ। “ਜਾਨ ਨੂੰ ਤੁੰਬ ਕੇ ਸੁੱਟਦਾ ਦੂਰ ਤਕ ਤਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਬੇਲੇ ਸੁੰਨ 'ਚੋਂ ਮਾਰ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਨਿਕਲਦੇ— ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਗਾੜ੍ਹੀ ਭਾਰੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਧਿਆਨ ਸਮੇਟ ਕੇ ਚੁੱਪ ਦਾ ਨਿਰ-ਧਿਆਨ ਮੇਦਨੀ ਕਰਦੀ। “ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਸੁੰਨ ਅੱਖਰ 'ਚ ਉਤਰਦਾ ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਫਰਫਰ ਸਿਤਾਰਿਆਂ ਤੀਕਣ ਗੁੰਮਦੀ ਇਕ ਠੰਢਾ ਫਰਾਟਾ ਮਾਰ ਕੇ, ਜਿਉਂ ਵਣਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਲੱਖਾਂ ਕਿਸੇ ਵਲੀ ਦੇ ਮਹਿਰਮ ਤੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉੱਡਦੇ। ਰੁੱਖ ਦੀ ਗੁਪਤ ਜੜ ਵਾਂਗੂੰ ਮੈਂ ਸੁੰਨ ਵਿਚ ਲੇਟਦਾ ਬਾਹਰ ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਪਏ ਵਗਦੇ ਗਿਆਨ-ਬਿਭੂਤੀ ਮੈਂ ਥੀਂਵਦਾ, ਮੇਰੇ ਹੜ੍ਹ ਪਏ ਲੱਭਦੇ ਮੈਨੂੰ; ਮੈਂ ਕਾਲ ਦੀ ਆਕੀ ਭੁਜਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਧੂੜ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਗੁਬਾਰ ਵਿਚ ਸੁੱਟਦਾ; ਕੋਪ-ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਨਿਗਲ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿੱਕਰਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਿਚ ਤਾਣੀ ਤਾਣਦਾ- ਨ੍ਹੇਰ-ਚਾਨਣ ਜ਼ਿਮੀਂ-ਅਸਮਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਮੈਂ ਗੁਪਤ ਤਿਊੜੀ ਆਖ਼ਰੀ— ਅਬੋਲ ਹੁਕਮ, ਕਹਿਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਜ਼ਬਾਨ ਹੋ ਮੇਦਨੀ ਦੀਆਂ ਸੁਹਲ ਰਗਾਂ 'ਤੇ ਲਿਪਟਿਆ ਸਿੱਕਾ ; ਜਬਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਜਦ ਕਰਦੀ ਗਹਿਰੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ, ਛਲਕਦੇ ਲੱਖਾਂ ਭੁਚਾਲ ਹੋ, ਹੜ੍ਹ ਨਸਦੇ ਪਾਗ਼ਲ ਦੇ ਵਾਂਗ ਚੀਕਦੇ ਰੋਂਵਦੇ, ਇਸ ਭਾਰੀ ਹੌਂਕ ਦੇ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਮਿੱਠੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਨੂੰ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਕੌੜੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਭ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨੱਪਦਾ, ਮੈਂ ਜੀਭ ਹੋ ਸੌਂਦਾ ਸੁਹਲ ਕਮਲ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ! “ਮਲੂਕ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਕਾਮੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਮੈਂ ਭੇਜਦਾ ਮੁੰਨਿਆਂ ਨਵਾਂ ਮਲੂਕ ਚੇਲੜਾ, ਜੋ ਹੁਸਨ ਦੀ ਰੱਜਵੀਂ ਭੁੱਖ ਲੈ ਪਰਤਦਾ ਨੀਵੀਂ ਅੱਖ ਕਰ ਜੋਗ ਦੇ ਆਂਗਣ। “ਸੁੰਨ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲਣ ਵਰਾਛਾਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਆਂਵਦਾ ਭੁੱਖਾ ਤਿਹਾਇਆ— ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਖਿਲਰੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਝੁਕ ਕੇ ਮੈਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਸਬਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦਾ ਰੁਕਦਾ ਭੋਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਹਿਮ ਕੋਲੇ। “ਇਹਨਾਂ ਨਿੱਕਿਆਂ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੇ ਨਾਥ ਦਾ ਆਸਨ ਕਿਤੇ ਵੱਡੇ ਰਥ ਦਾ ਚੀਕਦਾ ਪਹੀਆ। ਹੁਕਮ ਦਾ ਅੰਤ ਨ ਆਦਿ ਹੋ ਦਾਵਾ ਆਗਨੀ ਤੇ ਮੂਰਛਿਤ ਤਰਬਾਂ, ਮੂਰਛਿਤ ਕਾਫ਼ਲਾ ਰੂਹਾਂ ਦਾ। ਸਮਝ ਨ ਆਵੇ ਇਸ ਨਿੱਕੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਸੀਨੇ ਦੇ ਨੰਨ੍ਹੇ ਭੈਅ ਵਿਚ ਕਿੱਡਾ ਨਾਥ ਹੋ !” (2) ਨਾਥ ਨੂੰ ਖੋਹ ਪੈਂਦੀ : ਗੂੰਜਦੇ ਅਹੁੰ ਦੇ ਨਾਦ ਵਿਚ ਸੱਚ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਹੁਕਮ ਜਦ ਦਿੰਦਾ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਤਲੀ ਮਹੀਨ ਧੂੜ ਦੇ ਉਹਲੇ ਭਰਨ ਹੌਕਾ ਦੂਰ ਦੇ ਰਾਹੀ— ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਰਾਂ ਦੇ ਸੁੰਞੇ ਆਂਗਣੀਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਪਰਦੇ ਗੁਮਨਾਮ ਹੁੰਦੇ- ਛੱਤ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੇ ਪਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੰਨ ਦਾ ਨ੍ਹੇਰਾ ਫੈਲਦਾ- ਕੋਈ ਮਟਕੀ ਦੁੱਧ ਦੀ ਚੁੱਕੀ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਜੂਹ ਵਲ— ਪੌਣ ਦਾ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਿੱਜਿਆ ਦਾਮਨ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਟਾਹਣਾਂ ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ। ਪੀਲੇ ਪੱਤਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਵੱਜਦੇ ਫਰਾਟੇ ਜਿਵੇਂ ਦਰਿਆ ਲੱਖਾਂ ਵਗਦੇ ਆਵਣ। ਲੂਣਾ ਨੇ ਬਾਂਦੀ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਖ਼ਾਨਗਾਹ 'ਤੇ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਕੇ ਆਵੇ। ਰਾਜੇ ਸਲਵਾਨ ਨੂੰ ਜਾਪੇ ਨ੍ਹੇਰ ਵਿਚ ਕਾਇਆਂ ਕਰ ਕਰ ਡਿੱਗਦੀ ਖ਼ਾਕੀ ਪੱਤ ਹੋ ਰੁਲਦੀ ਦੀਨ-ਰੰਕ ਦੇ ਦਰਾਂ 'ਤੇ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਉਤਰ ਆਵਣ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ। ਮਾਂ ਇਛਰਾਂ ਚਾਨਣੀ ਦੇ ਪਰਦੇ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਵਣਾਂ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਭ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੂਰ ਕਰ ਦੇਖਣੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਿੱਕਦੀ ਪੁੱਤਰ ਦੀ 'ਵਾਜ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ ਮੰਗਦੀ ਚੁੱਪ ਵਰਤਾਂਵਦੀ ! ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਬਿਟਰੇ ਬੋਲ ਜਹਾਨ ਦੇ ਪੌਣਾਂ ਦੇ ਚੰਚਲ ਫਰਾਟੇ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੀ ਖੜ ਖੜ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਚਾਪ, ਘੋੜਾਂ ਦੀ ਟਾਪ, ਅੰਨ੍ਹਾ ਖੜਾਕ ਜਾਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਹਾਕ ਜਾਂ ਇੱਛਰਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਚ ਸੁੱਤੀਆਂ ਲੋਰੀਆਂ ਨਾ' ਸੌਂਵਦੇ। ਪੂਰਨ ਦੇ ਬੁੱਚੇ ਅੰਗਾਂ ਤੇ ਹਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ ਉਲਾਰੀਆਂ ਵਣਾਂ ਨੇ— ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ 'ਤੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਸੁੱਟਦਾ— ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੱਚੇ ਬੋਲ ਨੂੰ ਚੰਨ ਇਕ ਝੱਖੜ ਦੀ ਅੱਗ ਲਾ ਪਾਟਿਆ। ਵੱਡਿਆਂ ਤਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕੋਲੇ ਕੂੜ ਦੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਕੇ, ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਸੱਦ ਨਾਲ ਚੱਲੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਲਹੂ, ਪਰਚਮ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਖ਼ਾਕ ਨੂੰ ਅਹੁੰ ਦੀ ਅੱਗ ਤਕ ਤੋੜ ਕੇ। ਬੱਚੇ ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੁੰਨ ਨੇ ਚੱਬ ਦਿੱਤੇ ਲਸ਼ਕਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ— ਇਕ ਚੀਸ ਵੱਟੀ ਪੂਰਨ ਦੀ ਕੋਹੀ ਰੱਤ ਨੇ ਤਾਂ ਇਛਰਾਂ ਦੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਹੱਥ ਆ ਲੱਗੇ ਓਸ ਨੂੰ। (3) ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੇ ਚੰਨ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਲਹੂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਧਿਆਨ ਦਾ ਆਸਰਾ : “ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਸਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ, ਰਹੇਗਾ ਕੌੜੀ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਰਹੇਗਾ ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪਿੰਜਰ- ਜਿਸਦੇ ਚੁਫੇਰੇ ਭੈਅ ਬਲਵਾਨ ਮੇਰੀ ਰੱਤ ਦਾ ਸਦਾ ਹੀ ਫਿਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਮੁਰਝਾਉਂਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਰੋਗ ਦੀ ਫਾਹੀ ਤੋਂ ਡਿੱਗਦੇ ਜੀਵ ਦੇ ਕੋਲੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪਿੰਜਰ 'ਚੋਂ ਉਠ ਕੇ ਮੈਂ ਇੱਕੋ ਬੁਰਕ ਵਿਚ ਚਿੱਥ ਸੁੱਟਾਂਗਾ ਕੁਲ ਧਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਝੂੰਮਦੇ ਘਾਹ ਨੂੰ। ਮੰਨਿਆ ਰੰਗ ਦਾ ਸੰਗ ਮੈਂ ਕਰਦਾ, ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮੋਹ ਕਰਦਾ ਰੱਜ ਕੇ, ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਰਦਾ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ ਨਸ ਫੜਦਾ, ਹੁੰਦਾ ਮੁਰੀਦ ਚੰਨ ਦੀ ਟਿੱਕੀ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਦਾ, ਪਰ ਸਭ ਤਰਬਾਂ ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਮੈਂ ਉਸ ਰੱਤ ਵਿਚ ਸੁੱਟਦਾ ਬੇਪਰਵਾਹ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ, ਜਿਸਦਾ ਭੈਅ ਬਲਵਾਨ ਪਲ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਸੁੱਤਿਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਰੋਹ ਧਿਆਨ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਦੇ ਫਿਰਦਾ ਚੁਫੇਰੇ। ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਕੰਢੜੇ ਭਖਦੇ ਸੂਹੇ ਤੰਬੂ ਧਰਮ ਦੇ, ਮੈਂ ਬਲ ਰਿਹਾ ਓਥੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਜਿਹਾ ਦੀਵਾ। ਅਭਿਸ਼ਾਪ ਦੇ ਤੜਪਦੇ ਪੰਜੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲੱਖ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਭਸਮ ਮੈਂ ਦੱਬਦਾ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਬਸ ਮੈਂ ਆਪ ਹਾਂ।” (4) ਨਾਦ ਵੜਿਆ ਗਗਨ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਜਿਉਂ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਧਮਕ ਪੈਂਦੀ ਜੰਗਲਾਂ। ਜੋਗੀ ਦਾ ਸੰਖ ਪਿਆ ਗੂੰਜਦਾ ਸਾਰੇ ਅਕਾਸ਼ ਸੰਖ ਦੀ ਗੂੰਜ ਨੇ ! ਪੱਛੇ ਅੰਗ ਨੇ ਧਰਤ ਦੇ ਰੁਲਦੇ, ਬੇਲੇ ਪਾੜ ਕੇ ਸੁੱਟੇ ਕਿਸ ਨੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ! ਦਸਵੇਂ ਦੁਆਰ ਦੇ ਗੁੰਬਦ 'ਚ ਖੜਾ ਹੈ ਜੋਗੀ, ਬਸਤਰ ਉਤਾਰ ਕੇ ਧਰਤ ਦੇ ਨਦੀ ਕੋਈ ਨਗਨ ਹੋਈ— ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਅੱਖ ਇਕ ਚਮਕੀ— ਦੀਵਾ ਦਰਵੇਸ਼ ਦਾ ਤੱਕ ਕੇ ਰੈਣ ਫ਼ਕੀਰਨੀ ਚੱਲੀ— ਜੋਬਨ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਧਰਤ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਕਾਲੇ ਖੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੋਸ਼ਾਂ ਖੁਭੀਆਂ; ਤਦ ਸੰਖ ਦੀ ਗੂੰਜ 'ਚੋਂ ਵਲੀਆਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਇਕ ਆਈ, ਨਾਥ ਦਾ ਮੋਨ ਬੁੱਤ ਉਤਰਿਆ ਮੋਨ ਅੱਖ ਹੋਈ ਦਸਮ ਦੁਆਰ ਦੀ; ਪੱਛਿਆਂ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਂਵਦਾ ਚੇਤਾ, ਮਿਹਰਬਾਨ ਮੁਰਸ਼ਦ ਦਾ ਦੂਰੋਂ, ਅਸੀਸਾਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਛਾ 'ਚੋਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਫੁੱਟੀਆਂ। ਨਾਥ ਖੜਾ ਪਾਉਂਦਾ ਖ਼ੈਰ ਗ਼ਰੀਬਨੀ ਧਰਤ ਨੂੰ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘੁੱਘੀਆਂ ਨੂੰ ਚੋਗਾ ਚੁਗਾਂਵਦਾ। (ਅਗਸਤ, 1966)

[ਖ਼ੂਨੀ ਖੂਹ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ, ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਤੋਂ ਜੋਗ ਪਾ ਕੇ, ਰਾਣੀ ਸੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ, ਫਿਰ ਨਾਥ ਨੂੰ ਵੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰਨ ਮਾਂ ਇੱਛਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ ਵੱਲ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ‘ਵੈਰਾਗ ਦੀ ਸ਼ੂਕਦੀ ਨੈਂ’ ਦਾ ਰੰਗ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੈ।] (1) ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਪੈਂਦੇ ਕਾਸੇ ! ਮਾਏ ਛਾਵਾਂ ਨਜ਼ਰ ਨ ਆਵਣ ਪੀਲੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਧਰਵਾਸੇ। ਸੱਥਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਤਕਦੇ ਬਿਰਖਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਦੇਸ ਉਦਾਸੇ। ਕੂੰਜਾਂ ਜਦ ਉੱਡ ਜਾਵਣ ਮਾਏ ਰੋਹੀਆਂ ਬਹਿ ਕੇ ਦੇਣ ਦਿਲਾਸੇ। ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਗੱਲ ਲੱਗੀਏ ਰਾਤੀਂ ਧੁਖ ਧੁਖ ਪੈਂਦੇ ਫ਼ਜਰ ਨੂੰ ਪਾਸੇ। ਸੁੰਞੇ ਜੰਗਲ ਮੌਤ ਦੀ ਗਾਨੀ ਜੋਬਨ ਜਾਂਦੇ ਆਵਣ ਹਾਸੇ। ਦੂਰੋਂ ਪੰਖੀ ਰਿਜ਼ਕ ਨੂੰ ਆਏ ਖ਼ਾਲੀ ਜੰਗਲ, ਕੰਕਰ ਪਿਆਸੇ। (2) ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਫਿਸ ਫਿਸ ਜਾਂਦੇ ਛਾਲੇ ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਜੋਗੀ ਦੇਸ਼ ਬਿਗਾਨੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਹੋ ਗਏ ਕਾਲੇ। ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਖੂਹਾ ਪੁੱਟਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਏ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਵਾਲੇ। ਸਾਵਨ ਦੇ ਵਿਚ ਕੂੰਜਾਂ ਮੋਈਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਜਦ ਕੌਲ ਨਾ ਪਾਲੇ। ਬੂਰ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਸੁੱਕ ਗਏ ਮਾਏ ਜੋਗੀ ਮਰ ਮਰ ਦੇਸ ਜੋ ਭਾਲੇ। ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੈਰ ਨ ਪਾਵੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਦੇਸ ਨਿਕਾਲੇ। ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਘੁੰਡ ਝਿਮ ਝਿਮ ਚੁੱਕਦਾ ਜੋਗੀ ਸੁੰਨ-ਵਿਭੂਤ ਦਿਖਾਲੇ। ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਦ ਵਹਿਣ ਨੇ ਸੁੱਕਦੇ ਜੋਗੀ ਜੋਗ ਦੀ ਪੈਂਦਾ ਚਾਲੇ। ਨੀਰ ਨ ਬਿਰਖ ਨ ਰਿਜ਼ਕ ਨ ਮਾਏ ਪੱਥਰਾਂ ਕੀਕਨ ਪੰਖੀ ਪਾਲੇ ? ਬੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਫਿਰਦਾ ਕਮਲਾ ਜੋਗੀ ਨਾਰ ਦਾ ਜੋਬਨ ਟਾਲੇ। ਥਲ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ, ਸੂਰਜ ਜ਼ਹਿਰੀ ਡੀਕਣ ਲੱਗਿਆ ਕਹਿਰ ਵਿਚਾਲੇ। ਖੂਹ ਦੀ ਸੁੰਨੀ 'ਵਾਜ ਨੀ ਮਾਏ ਸੁੱਕੇ ਸੁਫਨੀਂ ਰੁਲਦੀ ਹਾਲੇ। ਜਿਸ ਪਲ ਸੂਰਜ ਰਹੇ ਨ ਕੋਈ ਉਹ ਚਾਨਣ ਤਕ ਨੈਣ ਮੈਂ ਗਾਲੇ। ਖੰਭ ਪਰਦੇਸੀ, ਵਾਟ ਹੈ ਸ਼ੂਨੀ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿਮ-ਪਿਆਲੇ। (3) ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਸੁੱਕ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ। ਖ਼ੂਨੀ ਖੂਹ ਦੀ ਮੌਣ ਤੋਂ ਗੋਰਖ ਮਾਰੀ 'ਵਾਜ ਸੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ। ਬੁੱਚੇ ਅੰਗ ਲਗਰ ਜਿਉਂ ਝੂਮੇ ਤੂੰ ਹੀ ਮਾਂ ਉਹ ਝੂਮਣ ਜਾਣੀ। ਗੋਰਖ ਪਿਉ ਸਲਵਾਨ ਹਮਾਰਾ ਜੋਗੀ ਪੁੱਤਰ-ਮੋਹ ਦਾ ਹਾਣੀ। ਤੇਰੀ ਗੋਦ ਮੇਰਾ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦਾ ਬਿਰਖਾਂ ਡੀਕੀ ਮੌਤ ਅਲਾਣੀ। ਇੱਕੋ ਨਾਦ ਸੁੰਨ ਦੀ ਕਾਇਆਂ ਤਪਣਾ ਜਿਸਨੇ ਜਨਮਾਂ ਤਾਣੀ। ਜੋ ਅੰਗ ਹਰਿਆ ਦੇਹ ਦਾ ਮਾਏ ਉਸ ਅੰਗ ਲਈ ਮੈਂ ਉਮਰ ਗੁਆਣੀ। (4) ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਭੁੱਲ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਬੇਲੀ। ਕਮਲੀ ਜਿੰਦ ਪਰਦੇਸਣ ਝੂਰੇ ਛਿਪਦੇ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਨ ਖੇਲੀ। ਲੱਖਾਂ ਤਾਰੇ ਪੇਸ਼ ਤਾਰੇ ਪੇਸ਼ ਨ ਜਾਏ ਅੱਥਰੂ-ਸੂਰਜ ਜਾਨ ਨ ਮੇਲੀ। ਡੁੱਬਾਂ ਕਿਹੜੀ ਸੁੰਨ 'ਚ ਮਾਏ ਜਿੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇ ਮੁੜ ਅਲਬੇਲੀ। ਜੋਗ ਦੀ ਵਾਟ ਸੁੰਦਰਾਂ ਸੁੱਤੀ ਪੱਤਿਆਂ ਵਰਗੀ ਨਾਰ ਨਵੇਲੀ। ਮੇਰੀ ਬੁੱਕਲੇ ਹਰਿਆ ਬੂਟਾ ਕਾਇਆਂ ਦੀ ਸੁੰਨ ਮੌਤ-ਸਹੇਲੀ। ਰੋਗ ਹਮਾਰਾ ਜੋਗ ਦਾ ਪੱਤਣ ਬੇੜੀ ਲੰਘ ਗਏ ਜੋਬਨ ਠੇਲ੍ਹੀ। ਸੁੱਕਿਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ ਮਾਏ ਕਾਹਤੋਂ ਵਾਵਾਂ ਜਾਨ ਝਮੇਲੀ ? (5) ਰੋਹੀਆਂ 'ਚ ਡੁੱਬ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਤਾਰੇ ! ਕਿਹੜੇ ਫੁੱਲ ਦੀ ਛਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੇਗਾਂ ਦਿਲ ਦੇ ਲਹੂ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੰਖ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਕੰਕਰ ਬੰਦ ਨੇ ਸੁੰਨ ਦੇ ਬੂਹੇ ਭਾਰੇ। ਲੂਣਾ ਮਾਂ ਦੇ ਨਗਰ 'ਚ ਆਏ ਜੋ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੇ। ਖ਼ੂਨੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਕੂਕੇ ਮਾਏ ਸੁੱਕੇ ਖੂਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗਿਆਰੇ। ਨਾਥ ਦੀ ਜੋਗ-ਵਿਭੂਤੀ ਝਿਮ ਝਿਮ ਜਿਸ ਦੇ ਓਹਲੇ ਅੰਬਰ ਸਾਰੇ। ਤਕ ਦਹਿਲੇ ਰੁੱਖ ਮੈਂਡੀ ਨੀਂਦਰ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦੇ ਨਾਦ ਕਰਾਰੇ। ਕਿਹੜੀ ਛਾਂ ਵੱਲ ਜਾਵਣ ਮਾਏ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਨਾਗ ਵਿਚਾਰੇ ! ਮੇਰੇ ਨਾਥ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਵੱਡੀ ਛਾਵਾਂ ਕਰਦੀ ਲੂਣਾ ਦੁਆਰੇ। ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਭਰੀ ਹੈ ਨੈਣਾਂ ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਗੂੰਜਣ ਲੱਖ ਨਗਾਰੇ। ਰੋਹ ਦੇ ਨਖਨ, ਜਟਾ ਪਰਦੇਸੀ, ਸਿੰਙੀ ਨਾਦ ਚੁਫੇਰ ਖਿਲਾਰੇ। ਪੰਖੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਤਕ ਕੰਡਿਆਂ 'ਤੇ ਪੀਲੇ ਪੱਤਰ ਕਰਨ ਗੁਜ਼ਾਰੇ । ਇਸ ਅਗਨੀ ਮੈਂ ਹਰਿਆ ਹੋਵਾਂ ਮਾਏ ਕਿਹੜੀ ਸਾਖ ਸਹਾਰੇ ? ਸੁੰਦਰਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬੇਗਾਨੇ ਹਮਰੇ ਬੋਲ ਨ ਭਏ ਹਮਾਰੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰਮਦੇ ਮਾਏ ਹੋ ਗਏ ਕਿਵੇਂ ਉਧਾਰੇ ? ਸੂਰਜ-ਕਹਿਰ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਸਾਡਾ ਹਰਿਆ ਜੋਬਨ ਸੁੰਨ ਉਤਾਰੇ। ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਮਾਏ ਹੋ ਗਏ ਸੱਭੇ ਗੀਤ ਨਕਾਰੇ। ਮੇਰੇ ਜੋਗ ਦੇ ਮਹਿਲ ਬੜੇ ਨੇ ਦੱਸਿਓ ਕਿੱਧਰ ਮਾਂ ਦੇ ਢਾਰੇ ? ਨਾਦ ਬਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਕ ਹੈ ਵਿਕੀਏ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ਾਰੇ। (6) ਰੋਹੀਏਂ ਮੀਤ ਨ ਬਣਦਾ ਕੋਇ ! ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਮਗਰੀ ਲਾ ਕੇ ਧੂੜ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਖੋਏ। ਤਪਦੇ ਥਲਾਂ 'ਚ ਲਾ ਕੇ ਮਹਿੰਦੀ ਰੁੱਖ ਛਾਵਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੋਏ। ਸਾਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ ਨਾਥ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਮਾਏ ਚੋਗਾ ਚੁਗਦੇ ਰੋਏ। ਅਲਖ ਜਗਾਈਏ ਕਿਸ ਦੇ ਦਰ 'ਤੇ ? ਬੈਠੇ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਲਮ ਦੋਏ। ਜੋਗ ਦੇ ਸੂਰਜ ਸਾਹਵੇਂ ਜੱਗ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਚਾਰੇ ਵੇਦ ਖਲੋਏ। ਧੁਰ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਲਈ ਕੁਰਲਾਏ ਧਿਆਨ ਦੀ ਹਿੱਸੇ ਨ ਲੋਏ। ਕਾਇਆਂ ਦੇ ਕੁਲ ਦੇਸ਼ ਗੁਆਚੇ ਪੂਰਨ ਪੁੱਤ ਹੀ ਖੇਡਣ ਹੋਏ। ਦੁਖ-ਸੁਖ ਜਿਸ ਸੱਥਰ 'ਤੇ ਛੋਡੇ ਉਸ ਦੀ ਕੂੰਜਾਂ ਦੇਵਣ ਸੋਏ। ਪਰਲੋਂ ਦੇ ਖੂਹ 'ਤੇ ਮਾਂ ਲੂਣਾ ਥੱਕੀ ਲੱਭਦੀ ਪੂਰਨ ਮੋਏ। ਦੋਜ਼ਖ਼ ਦੀ ਵਾ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਡਦੀ ਗਾਉਂਦੀ ਰੋਹ ਵਿਚ ਖੰਜਰ ਧੋਏ। ਖ਼ੂਨੀ ਬੁੱਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਲੂਣਾ ਜੋਬਨ ਦੀ ਮਦ ਪਈ ਲੁਕੋਏ। ਭੋਲੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖੀਂ ਮਾਏ "ਜਾ ਪਰਲੋਂ ਦੇ ਦਰ ਨਾਂਹ ਢੋਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਵਸਦਾ ਚਿਰ ਤੋਂ ਤਿਸਦਾ ਦੁੱਖੜਾ ਹੋਏ।” (7) ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਚੰਨ ਤਿਹਾਏ। ਮਾਏ ਕਿਸ ਨੂੰ 'ਵਾਜ ਮੈਂ ਮਾਰਾਂ ਮੀਤ ਸੱਚ ਦੀ ਧੂੜ ਰੁਲਾਏ। ਸੱਚ ਦੇ ਕੰਢੇ ਅਸੀਂ ਸਾਂ ਬੈਠੇ ਭੋਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਰੰਗ ਬੁਲਾਏ। ਪੰਖੀ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖਣ ਬਹਿਗੇ ਘੁੰਡ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵੇਸ ਬਣਾਏ। ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਖੰਭ ਤੋੜ ਕੇ ਸੁੱਟੇ ਪੱਤਿਆਂ ਡਿੱਗ ਡਿੱਗ ਨੈਣ ਡੁਲਾਏ। ਨਾਦ ਸੱਚ ਦੇ ਦਸਮ ਦੁਆਰੇ ਹੇਠਾਂ ਪਾਂਧੀ ਤੁਰਦਾ ਜਾਏ। ਰੰਕ ਦੀ ਹੱਟ 'ਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਮੋਤੀ ਸੁੱਟ ਕੇ ਮਨਵਾ ਧੀਰ ਧਰਾਏ ਇਕ ਖੰਭ, ਛਾਂ ਗਗਨ 'ਤੇ ਪੈਂਦੀ ! ਇਕ ਪੀਲਾ ਪੱਤ ਧਰਤ ਹਿਲਾਏ। (ਜੁਲਾਈ, 1966)

ਚੰਨ ਦੇ ਨੂਰ ਮੇਲ੍ਹਦਾ ਫਿਰਦਾ ਝਿਮ ਝਿਮ ਕਰਦਾ ਨਾਗ- ਵਣ 'ਤੇ ਜਗਮਗ ਜੋਤ ਕਹਿਰ ਦੀ ਫੜੇ ਹਵਾ ਦੀ ਵਾਗ। ਤੁੰਦ ਪੌਣ ਕੰਠ ਵਿਚ ਸੁੱਤੀ ਸਭ ਕਮਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ, ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਹੇਠਾਂ ਸ਼ੀਰੀਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਕ ਪਈ ਇਕ ਜਾਗ। ਕਾਲਾ ਭੈਅ ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਖੂਹੇ ਗਾੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਵੇ, ਝਿਮ ਝਿਮ ਨਾਗ ਫਿਰੇ ਵਿਚ ਰੋਹੀਆਂ ਰੁੱਖ 'ਤੇ ਊਂਘੇ ਕਾਗ। ਬੰਦ ਕਮਲ ਨੇ ਬੂਹਾ ਕੀਤਾ ਧਰਤੀ ਖੜੀ ਦੁਆਰ, ਤੇਰੇ ਮਤਸਕ ਚਾਨਣ ਹੋਇਆ ਮਿੱਟੀ ਬਣੀ ਚਰਾਗ਼। ਤੇਰੇ ਡੰਗ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਕੁੱਝ ਜੀਂਦਾ ਮੋਇਆ _ ਕੌਣ ? ਵਣ-ਬੇਲੇ ਸਭ ਜੂਹਾਂ ਅੰਦਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਲਹੂ ਸੁਹਾਗ ! ਨਾਗਾ ਵੇ ਤੈਂ ਰੈਣ ਬਉਰਾਣੀ ਰੋਹੀਆਂ ਤੈਂਡੀ ਹੇਕ, ਵਣ-ਤ੍ਰਿਣ ਪਾਰ ਕੱਲਰ ਦੇ ਮੌਲੇ ਦੂਰ ਮਹੀਨਾ ਮਾਘ। ਤੇਰੀ ਨਾਲ ਨਿਗਾਹ ਦੇ ਕੰਬਦੇ ਖ਼ਾਕ ਦੇ ਉਹਲੇ ਘੁੰਡ, ਧਰੁ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਓਢਣ ਤੈਂਡਾ ਭਖ਼ਦਾ ਰੋਹ ਦਾ ਰਾਗ। ਤੈਂਡੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਧਰਤ ਸੌਂਪਿਆ ਸਭ ਤਰਬਾਂ ਦਾ ਰਾਜ, ਸੱਭੋ ਰੁੱਖ ਵਣਾਂ ਦੇ ਹੱਲੇ ਤੈਂਡੇ ਵਜਦ ਨੂੰ ਝਾਗ। ਨਸ਼ਾ ਨਵੇਲਾ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੋੜੇ ਖ਼ਾਕ ਦੇ ਬੂਹੇ, ਫਣ 'ਤੇ ਨਾਦ ਕਰਾਰਾ ਝੁਲਦਾ ਜੀਭ 'ਤੇ ਕਾਲ ਦਾ ਦਾਗ਼। (ਜੂਨ, 1966)

[ਇਹ ਜੰਡ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ, ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਖਲੋਤਾ ਹੈ। ੧੬ ਅਪਰੈਲ 196੫ ਨੂੰ ਚਾਨਣੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਸੰਗਮਰਮਰੀ ਫਰਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਮੈਂ ਇਸ ਜੰਡ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਲਵਲਿਆਂ ਦੇ ਵੈਰਾਗ-ਭਿੰਨੇ ਰੰਗ ਆਏ, ਉਸ ਵਗਦੇ ਦਰਿਆ ਦੀ ਇਕ ਅੱਧੀ ਲਹਿਰ ਹੇਠਲੇ ਟੱਪਿਆਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ।] ਫੁੱਲ ਭਖਿਆ ਕਰੀਰਾਂ ਦਾ, ਕਣਕਾਂ 'ਤੇ ਚੰਨ ਚਮਕੇ ਜੰਡ ਸੁੱਕਿਆ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ। ਜੰਡ ਕੋਲ ਬਹਾਰਾਂ ਨੇ, ਸੁੱਕਿਆਂ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਲਿਆ ਓਢਣ ਯਾਰਾਂ ਨੇ। ਦੋ ਉੱਡੀਆਂ ਕੂੰਜਾਂ ਹੋ, ਜੰਡ ਪ੍ਰਦੇਸੀ 'ਤੇ ਕਿਰ ਜਾਵਣ ਬੂੰਦਾਂ ਦੋ। ਜੰਡ ਧਰਤੀ 'ਚੋਂ ਜਾਗ ਪਿਆ, ਅਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਦੇ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ 'ਤੇ ਨਾਗ ਪਿਆ। ਚੰਨ ਚਮਕੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ਦਾ ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਉੱਗਦੇ ਦੀਵਾ ਜਗਦਾ ਏ ਗੋਰਾਂ ਦਾ। ਤਾਰਾ ਟੁੱਟਿਆ ਵਾਟਾਂ ਦਾ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਚੱਕ ਹੌਲੇ ਹੰਝੂ ਕਿਰਦਾ ਤ੍ਰਾਟਾਂ ਦਾ। ਕੱਲਾ ਜੰਡ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦਾ, ਧੂੜਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਹੇਠਾਂ ਵੱਗੇ ਖ਼ੂਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਾ। ਚੰਨ ਰੁਲਦਾ ਪੱਤਿਆਂ 'ਤੇ, ਰੂਹ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੀਨੇ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਤੱਤਿਆਂ ਦੇ। ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਸਿੰਧ ਭਰੇ, ਸੁੰਨ ਵਿਚ ਕੂਕ ਪਈ ਕਿੱਥੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਹਰੇ ? ਦੀਵੇ ਬੁੱਝ ਗਏ ਗੋਰਾਂ 'ਤੇ, ਕਾਫ਼ਲੇ ਛਿਪ ਜਾਂਦੇ ਤੁੰਦ ਪੌਣ ਦੇ ਮੋੜਾਂ 'ਤੇ। ਜੰਡ ਵਸਦੇ ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ, ਸੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਚੜ੍ਹੇ ਤਕ ਨੈਣ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦੇ। (ਸਤੰਬਰ, 1966)

[ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਉੱਡਦੇ ਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ] ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ। ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰ-ਗਿਰਾਵਾਂ ਦਾ ਚਾ ਮੈਨੂੰ ਲੱਖ ਇਲਮਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸ਼ੁਦਾ ਮੈਨੂੰ ਸੋਹਣੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਏ ਰਾਹ ਮੈਨੂੰ— ਕੁੜੇ ਸਾਂਵਰ ਨੂੰ ਵਲਦੇ ਬਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧॥ ਮੇਰੇ ਡੁੱਬਦਿਆਂ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਬੜੀ ਰੁੱਖ ਹਰਿਆ ਏ ਜਿੰਦ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬੜੀ ਜਿੰਦ ਰੁੱਠੜੇ ਯਾਰਾਂ ਦੀ ਚੂਰ ਬੜੀ- ਪਲਕਾਂ ਸੁੰਨੀਆਂ, ਨੂਰ ਉਤਾਂਹ ਜਾਂਦੇ, ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੨॥ ਜਾ ਖੁਭੀ ਅਰਸ਼ ਵਿਚ ਹੇਕ ਮਿਰੀ ਜਾ ਧਸੀ ਤੇਗ ਵਿਚ ਰੇਖ ਮਿਰੀ ਰੱਤ ਧੂੜੀਂ ਤੱਕਣ ਸ਼ੇਖ਼ ਮਿਰੀ- ਕੁੜੇ ਦਿਸਦੇ ਨਹੀਂ ਝਨਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ ॥੩॥ ਕੁੜੇ ਉੱਠਦੇ ਮੇਰੇ ਗਵਾਹ ਜਾਂਦੇ ਮੇਰੇ ਦੀਨ-ਈਮਾਨ ਦੇ ਸਾਹ ਜਾਂਦੇ ਫੜ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਜਾਂਦੇ- ਪੁੱਟ ਸੋਹਣੇ ਯਾਰ ਦੀ ਛਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੪॥ ਕੁੜੇ ਨਨਕਾਣੇ ਦੀ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਬੇਗਾਨੇ ਆਹ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਡੂੰਘੀ ਜਾਨ ਦੇ ਸਾਹ ਜਾਂਦੇ- ਇਹ ਰੁੱਠੇ ਹੋਏ ਨੇ, ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ! ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੫॥ ਰੰਗ ਪੱਥਰੀਂ ਮੇਰੇ ਲਾ ਜਾਂਦੇ ਪੱਤ ਹਰੇ ਲਹੂ ਲਹਿਰਾ ਜਾਂਦੇ ਮੇਰੇ ਹਰਫ਼ ਦੀ ਕਲਮ ਬਣਾ ਜਾਂਦੇ ਜੋ ਹਰਫ਼ ਅਲਾਹ ਦੀ ਛਾਂ ਚਾਂਹਦੇ ! ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੬॥ ਹੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹਦਾ, ਜੁਗਨੂੰ ਨ੍ਹਾ ਜਾਂਦੇ ਉੱਡ ਤੰਦੂਏ ਕਾਂਗਾਂ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਅੰਨ੍ਹੇ ਮਿਰੇ ਸ਼ੁਦਾ ਜਾਂਦੇ ਮਰ ਸੁੱਕੇ ਲੱਭਦੇ ਮਾਂ ਜਾਂਦੇ— ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੭॥ ਦਿਲਗੀਰ ਰਿਸ਼ਮ ਹੈ ਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਇਹ 'ਵਾਜ ਹੈ ਕੂੰਜਾਂ ਮੋਈਆਂ ਦੀ ਇਹ ਧੂੜ ਹੈ ਪੈੜਾਂ ਖੋਈਆਂ ਦੀ- ਤਕ ਯਾਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਥਾਂ ਜਾਂਦੇ, ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੮॥ ਤੁਸੀਂ ਕਮਲਾਂ ਕੋਲ ਗੁਬਾਰ ਕਦੇ ਵਿਚ ਗੈਰ ਕਦੇ, ਕਿਲਕਾਰ ਕਦੇ, ਵਿਚ ਸੁਫਨੇ, ਫਿਰੇ ਬਜ਼ਾਰ ਕਦੇ– ਹੁਣ ਯਾਰ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਨਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ! ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੯॥ ਧਰੂ-ਕਮਲ ਦੀ ਨਾਭ ਹਿਲਾ ਜਾਂਦੇ ਸੰਗ ਅੰਗਾਂ ਸਾਏ ਲਾ ਜਾਂਦੇ ਸਾਨੂੰ ਐਵੇਂ ਕਦੇ ਬੁਲਾ ਜਾਂਦੇ ਰੁੱਤ ਕੌਲਾਂ ਦੀ ਕਰ ਹਾਂ ਜਾਂਦੇ, ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੦॥ ਤੇਰੇ ਪੈਂਡੇ ਮੰਗਦੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੱਲ ਪਰਲੋਂ ਰੰਗਦੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਸਿਰਿ ਝੱਖੜ ਲੰਘਦੇ ਗੌਂ ਜਾਂਦੇ ਚੁੱਕ ਖਾਰੀ ਯਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ- ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੧॥ ਕਿਉਂ ਗਹਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ ? ਕਿਉਂ ਦੀਵੇ ਬੁਝੇ ਅਗਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ? ਕਿਉਂ ਰਾਹੀ ਮੁੜੇ ਪਿਛਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ? ਛੱਡ ਸੁੰਨੀ ਕਾਲ-ਸਰਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੨॥ ਕੌਲ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਰੇ ਪੁੱਛੇ ਰੋ ਕੇ ਪਸ਼ੌਰਾਂ ਨੇ ਹਾਲ ਮਿਰੇ ਮੇਰੇ ਡਾਢਿਆ ਪੈਂਡੇ ਮੁਹਾਲ ਮਿਰੇ– ਸਾਨੂੰ ਛਡਦੇ ਦੂਰ ਸੁਹਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੩॥ ਜਦ ਕਹਿਰ ਮਹੀਨਾ ਜੇਠ ਚੜ੍ਹੇ ਲਖ ਲਸ਼ਕਰ ਆਰੇ ਹੇਠ ਖੜ੍ਹੇ ਕੋਈ ਦਹਿਲ ਪਵੇ, ਕੋਈ ਵੇਰ ਚੜ੍ਹੇ, ਪੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੇਤ ਖੜ੍ਹੇ— ਡੁੱਬ ਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨਿਆਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੪॥ ਨਾਂਹ ਦੀਨ ਤੇਰਾ ਦਰਕਾਰ ਵੇ ਸਾਡੀ ਤੂੰਹੀਉਂ ਯਾਰ ਬਹਾਰ ਵੇ ਮਿਰੀ ਖੜੀ ਕਿਲੇ 'ਤੇ ਦਾਰ ਵੇ- ਮੇਰਾ ਹਾਕਮ ਪੁਛਦੇ ਨਾਂ ਆਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੫॥ ਸਭ ਪਿਛਲੇ ਪੈਂਡੇ ਭਾਲ ਕਦੇ ਅਸਾਂ ਕਰਨੇ ਹੱਕ-ਸੁਆਲ ਕਦੇ ਤੇਰੇ ਡਾਢੇ ਹਾਕਮ ਨਾਲ ਕਦੇ- ਮੇਰੇ ਢਹਿੰਦੇ ਕੋਟ-ਗਿਰਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੬॥ ਕੂੜੇ ਦੀਨ-ਧਰਮ ਦੇ ਕੋਟ ਬੜੇ ਕੁੜੇ ਰਾਜ-ਕਰਮ ਦੇ ਖੋਟ ਬੜੇ ਗਏ ਸਾੜ ਲਗਰ ਸਣ ਬੋਟ ਬੜੇ- ਮੇਰੀ ਸੁਣ ਕੇ 'ਵਾਜ ਪਿਛਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੭॥ ਮਿਰੇ ਚੜ੍ਹੇ ਕਹਿਰ ਦਾ ਬੱਦਲ ਨਹੀਂ ਇਸ ਹਾਕਮ ਕੂੜ ਦਾ ਅਦਲ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਆਵਾਂ ਤੇਰੀ ਬਗਲ ਨਹੀਂ— ਤੁਸੀਂ ਤੋੜ ਸੱਜਣ ਦੀ ਬਾਂਹ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਲੱਖ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੮॥ - ਮੇਰੇ ਕੰਢੇ ਲੱਖ ਹਜ਼ਾਰ ਵੇ ਤੂੰ ਨਸ ਜਿੱਧਰ ਰੂਹ ਯਾਰ ਵੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰ ਵੇ- ਸਾਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਬਾਝੋਂ ਥਾਂ ਜਾਂਦੇ ਕੁੜੇ ਮੁਲਖਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਕਾਂ ਜਾਂਦੇ॥੧੯॥ (ਮਈ, 1966)

ਚੁੱਕ ਅੰਬਰ ਮਿਰੀ ਸਦਾ ਜਾਂਦੇ। ਵੱਲ ਮੁਰਸ਼ਦ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਚ ਝੱਖੜ ਕਿਣਕੇ ਰੁਲਦੇ ਜੋ ਹੋ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਗਵਾਹ ਜਾਂਦੇ। ਚੁੱਪ ਸਜਦੇ ਪਾੜ ਕੇ ਕੂਕ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋ ਬੂਹੇ ਮਿਰੇ ਫ਼ਨਾਹ ਜਾਂਦੇ। ਇਹ ਰਾਹ ਗੁਮਨਾਮ ਹਸ਼ਰ ਦਾ ਹੈ ! ਕੋਈ ਬ੍ਰਿਛ ਅਲਾਹ ਦਾ ਲਾ ਜਾਂਦੇ। ਇਹ ਇਲਮ-ਖ਼ੁਦਾ ਮਨਜ਼ੂਰ ਪਵੇ ਜੇ ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਫ਼ੁਰਮਾ ਜਾਂਦੇ। ਚੁੱਪ ਖ਼ਾਨਗਾਹਾਂ ਦੇ ਪੱਥਰ ਜੋ ਰੱਬ ਹਰਫ਼ 'ਚ ਰੰਗ ਜਮਾ ਜਾਂਦੇ। ਰੁੱਖ ਝੂੰਮਣ ਨਾਜ਼ਕ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਸਭ ਖ਼ੂਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਤਪਾ ਜਾਂਦੇ। ਸੌਂ ਜਾਣ ਜੱਲਾਦ ਗੁਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖ ਸੁੱਤੇ ਨਗਰ ਜਗਾ ਜਾਂਦੇ। ਬੰਨ੍ਹ ਹੁਕਮ ਲਸ਼ਕਰਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਰੋਹ ਨਾਜ਼ਕ ਪਰ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਝੱਲ ਪਿਆ ਹਵਾ ਵਿਚ ਨੂਰ ਕੋਈ ਲਗ ਪੈੜਾਂ ਨਾਲ ਗੁਨਾਹ ਜਾਂਦੇ। ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਚਰਖ-ਸ਼ੁਦਾ ਵੱਜੇ ਹੋ ਡਾਢੇ ਸਬਰ ਨਿਗਾਹ ਜਾਂਦੇ। ਹਾਂ, ਸਬਰ ਅਲਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਰੱਤ ਡੂੰਘੇ ਸੁੰਮ ਵਿਚ ਪਾ ਜਾਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਦੀਨ-ਸ਼ੁਦਾ ਦੇ ਪੱਥਰ ਤੱਕ ਰਗ ਪੱਥਰ ਹੇਕ ਚੜ੍ਹਾ ਜਾਂਦੇ। (ਅਕਤੂਬਰ, 1966)

ਸਈਓ ਨੀ ਵਗਦੇ ਬਿਆਸਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਕਾਲੀਆਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਦੇ ਪਾਰ ਫਲ ਫਲ ਜਾਣ ਫਲਾਹੀਆਂ ਤੇ ਕਿੱਕਰਾਂ ਪੈੜਾਂ ਤੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਸੁੱਕਿਆਂ ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਪਿੰਜਰ ਥਲ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦਾ ਡਿੱਗਦਾ ਗੁਬਾਰ ਸੂਰਜ ਛਿਪਦੇ ਹਨੇਰੀਆਂ ਆਈਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਉਜਾੜ ਗਾਉਂਦੇ ਜੱਲਾਦਾਂ ਦੀ ਹੇਕ ਨਿਆਰੀ ਡਿੱਗਦੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰ ਸੱਖਣੇ ਬੂਹੇ 'ਤੇ ਧੂੜਾਂ ਨੇ ਸੁੱਟੀ ਈਦ ਦੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਤਾਰ ॥੧॥ ਸਈਓ ਨੀ ਵਗਦੇ ਬਿਆਸਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਹਰਿਆਂ ਘਾਹਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਪੈੜਾਂ 'ਤੇ ਸੱਖਣੇ ਬੂਹਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਠਦੇ ਅੰਧ-ਗੁਬਾਰਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਲੰਮਿਆਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਨੇ ਮੋਏ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਅਣਭੋਲ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਏ ਸੂਰਜ ਨੀ ਮਾਏ ਖੰਭਾਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਡੋਲ ਸ਼ਹੁ ਨਸੀਬਾਂ ਦੇ ਛਾਲਿਆਂ ਹੇਠੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਂਹ ਸਕਦੇ ਫੋਲ ਰੂਹ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਦੇਖਣ ਲਈ ਰੱਤ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ 'ਚ ਰੋਲ ਭੁੱਲ ਗਏ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕੌਲ ਨੀ ਮਾਏ ਬਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਹੌਲ॥੨॥ ਸਈਓ ਨੀ ਵਗਦੇ ਬਿਆਸਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦੀ ਜੂਹ ਜਦੋਂ ਜੱਲ੍ਹਾਟ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਲੈਣ ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਕਿਹੜੀ ਮਿੱਟੀ ਨੇ ਪੁੱਤ ਬਿਰਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਏ ਨੀ ਸੁੱਟਿਆ ਲੂਹ ? ਧੁੰਧੂਕਾਰ ਹਵਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੁੱਟਦਾ ਰੱਤ ਦੇ ਖੂਹ ਓਸ ਮਿੱਟੀ 'ਤੇ ਕੌਣ ਹੈ ਫਿਰਦਾ ਕੌਲਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਮਿਲੂ॥੩॥ ਸਈਓ ਨੀ ਵਗਦੇ ਬਿਆਸਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲੰਮੀਆਂ ਹੇਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰ ਰੋਗ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦੇ ਪੁੱਛੋਂ ਨਾਂਹ ਆ ਕੇ ਚਿੱਟਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਸੁੱਟ ਮੇਰੇ ਆਂਗਣ 'ਚ ਧੂੜਾਂ ਉਹ ਮਾਹੀਆ ਜਿਹਨਾਂ 'ਚ ਤਪਦੇ ਸੀ ਹਾੜ ਸੰਞਾਂ ਦੀ ਲਾਲੀ 'ਚ ਬੋਲੀਂ ਤੂੰ ਮਾਹੀਆ ਸੋਹਣਿਆਂ ਹਰਫ਼ਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਵੇਂਹਦੀ ਮੈਂ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸੂਰਜਾਂ ਵੰਨੇ ਪੱਤਿਆਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਦਿਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਏ ਚੜ੍ਹਿਆ ਧੂੜਾਂ ਦੇ ਓਹਲੇ ਜੁਝਾਰ1 ॥੪॥ (ਅਕਤੂਬਰ, 1966) 1. ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬੇਟੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੈਰਾਗਮਈ ਪ੍ਰਤੀਤੀ ਦਾ ਝਲਕਾ

ਸੁਣ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ, ਤਿਰੇ ਝਿਮ ਝਿਮ ਕਰਦੇ ਹੱਥ ਸ਼ੀਹਾਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਪਈ ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ ਤੇਰੇ ਹੱਥ । ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇਰਿਆਂ ਪਾਣੀਆਂ ਉਮਰ ਦਾ ਡਾਢਾ ਸੇਕ ਖ਼ਾਕ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਰੋਹ ਵਿਚ, ਤੇਰੀ ਲੰਮੀ ਅੰਬਰ-ਹੇਕ। ਤੇਰੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਕੰਬਿਆ, ਜੋ ਤਾਰਾ ਤਪਦਾ ਰਗ ਜਿਸਦੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਲਾਂਭੇ ਜੱਗ । ਕਰਕੇ ਬਾਹਾਂ ਲੰਮੀਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਆਣ ਫ਼ਕੀਰ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਤਨ ਰੰਗਲੇ, ਵਿਚ ਰੂਹ ਹੋ ਗਏ ਦਿਲਗੀਰ। ਲੰਮੇ ਗੀਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ, ਤੇਰੇ ਬੂਹੇ ਕਰਦੇ ਲੋ ਤਕ ਲਗਰਾਂ ਓਹਲੇ ਬੇਲੀਆ, ਚੰਨ ਈਦ ਦੇ ਡੁੱਬਦੇ ਰੋ। ਚੜ੍ਹਦੇ ਜੋਬਨ ਕੂਕਦੀ, ਤਿਰੀ ਉੱਚੀ ਲਸ਼ਕਰ-'ਵਾਜ ਰੁਮਕ ਸਹਿਮ ਦੀ ਫ਼ਜਰ ਦੇ, ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ ਰਿਮਝਿਮ ਤਾਜ। ਸਰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਬੁੰਬਲੀਂ, ਚੜ੍ਹ ਰੁਮਕ ਰਹੀ ਕੰਨਸੋਅ ਕਿਸ ਵਗਦੇ ਡੂੰਘੇ ਰਾਜ਼ 'ਤੇ, ਪਏ ਕਰਦੇ ਜੁਗਨੂੰ ਲੋ ? ਸੁਣ ਜਿਹਲਮ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ, ਤੇਰੀ ਮੰਗਦੇ ਰੋ ਕੇ ਖੈਰ ਬੂਹਾ ਖ਼ੂਨੀ ਗਹਿਰ ਦਾ, ਪਏ ਢੂੰਡਣ ਸਾਡੇ ਪੈਰ। ਰੰਗਦੇ ਚਿੜੀ ਦੇ ਖੰਭ ਨੂੰ, ਤੇਰੇ ਵਗਦੇ ਹੋਏ ਪਿਆਰ ਸਰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਭੱਠ ਵਿਚ, ਜਦ ਤਪਦੇ ਆ ਕੇ ਹਾੜ੍ਹ। (ਜੁਲਾਈ, 1966)

ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ਬਿਆਸਾ ਦੇ ਪੱਤਣਾਂ 'ਤੇ ਚਰਦਿਆ– ਬੇਟ ਦੀ ਕਾਲੀ ਘਟ ਹਬਕਾਰ ਤੂੰ ਘਾਹ ਦੀ ਹੁੱਲਦੀ ਮੌਜ ਤੂੰ ਖ਼ਾਕ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਜੋਸ਼ ਤੂੰ- ਚੜ੍ਹੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈਂ ਛਲਕਦੇ ਰੰਗ ਦਾ ਸਬਰ ਹੈਂ ਵਜਦ ਦਾ ਪੱਥਰ-ਅੰਗ ਹੈਂ ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ! ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਸਾਰਾ ਹੀ ਦੇਸ ਪਿਆ ਹੁੱਲੇ !! ਤਿੜਾਂ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸੁੱਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਭੇਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤਣ- ਤੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਵਾਸ਼ਨਾ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹਵਾੜ ਨੂੰ ਸੁੰਘਦੀਆਂ ਨਾਗਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰਦੀਆਂ— ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ! ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਭੇਦ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਿੰਗਾਂ 'ਤੇ ਉਡਦੇ ਬੁੱਲੇ !! ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਹ ਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਕ ਨੂੰ ਲਾ ਲਾ ਵੇਖਦਾ ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਦਰਿਆ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਨੱਸਦੀ, ਖੁਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੁਲਕ ਦੀ ਜਾਨ ਪਈ ਵੱਸਦੀ ! ਬਘਿਆੜਾਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਜੋਸ਼ ਦਾ ਰੁੱਖ ਹੈਂ, ਮਾਇਆ ਦੇ ਰਸਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੈਂ, ਸਾਵਨ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕੁੱਖ ਹੈਂ। ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ! ਵੇਖ ਲੈ, ਸਾਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈ, ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈ, ਖ਼ਾਕ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈ। ਮਾਹਣੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਖੂਹ ਤੂੰ, ਦਰਿਆ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਖਲੋਤਾ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਕੋਟ ਤੂੰ : ਦਰਿਆ ਦੀ ਗਰਜ ਦਾ ਲਹੂ ਹੈਂ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੇਕ ਹੈਂ, ਅਣਡਿੱਠ ਜਹੀ ਮੌਜ ਹੈਂ, ਜ਼ਿਮੀਂ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਭੁੱਲਿਆ ਤੁੰਦ ਹਵਾ ਦਾ ਹੰਕਾਰਿਆ ਜ਼ੋਰ ਹੈਂ, ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਬਰ, ਫੇਰ ਫ਼ਕੀਰ ਹੈਂ, ਕੌੜੇ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੈਂ ! ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਨਾ ਦੇ ਦੇਸ ਵਿਚ ਕੂਕਨ : “ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਨੇ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਤੂੰ, ਨਾਗਾਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਖ਼ਰੂਦ ਤੂੰ ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ! ਲਾ ਮਕਾਨੀ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਰਾ ਵਜੂਦ ਤੂੰ ! ਫ਼ਕੀਰ ਜਿਸ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਖਦੇ ਓਸੇ ਹੀ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਬੂਦ ਤੂੰ।” ਬੇਨਾਮ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਘਾਟ ਹੈਂ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਰਾਤ ਹੈਂ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਵਾਟ ਹੈਂ, ਭੁੱਲਿਆ ਸ਼ੌਕ ਹੈਂ, ਆਪਣਾ ਅੰਤ ਹੈਂ, ਰਾਗ ਦੀ ਮੰਤ ਹੈਂ, ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਨੇ ਪਿੰਡੇ ਦੀ ਧਣਖ 'ਤੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਤੰਦੂਆ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਮਛ-ਕਛ ਨੇ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਸੁੱਤੇ- ਸਿੰਗਾਂ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੈ ਅਰਸ਼ ਦੀ, ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੱਜ ਦਰਿਆ ਦਾ, ਜੀਭ 'ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਨੇ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ, ਥਣਾਂ 'ਚ ਮਿਹਰ ਦਿਲਦਾਰ ਦੀ— ਸੋਹਣਿਆਂ ਆਰੂਆ ! ਪੀਰ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਿਆ, ਓ ਇਲਮਾਂ ਤੋਂ ਨਿਆਰਿਆ ! ਓ ਧੁਰਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆ ਓ ਅਜ਼ਲ ਤੋਂ ਆਂਦਿਆ ਅਨੰਤ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਂਦਿਆ, ਬੇਖ਼ਬਰ ਨਾਮ ਦੇ ਖੇੜੇ ਤੋਂ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਖਲੋਤਿਆ, ਨਾਮ ਵਿਚ ਰੰਗ ਜਮਾਂਦਿਆ— ਸੋਹਣਿਆਂ ਮ੍ਹਾਰੂਆ ! ਮਹਿਕ ਤੇਰੇ ਗੋਸ਼ਤ ਦੀ ਹੁੱਲੇ ਲਾਮਕਾਨੀ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ !! (ਸਤੰਬਰ, 1966)

ਹਿੱਕ ਅਰਜ਼ ਗ਼ਰੀਬਣੀ ਨਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਲੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਮਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਧੂੜ 'ਚ ਵੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ ਕੋਈ ਦੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ, ਬਹੁੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਅੱਧ-ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਹਿੱਕ ਅਰਜ਼ ਗ਼ਰੀਬਣੀ ਨਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਹੇ ਗੱਲ ਨ ਦੇਸ ਕੰਧਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਅਸਾਂ ਸਾਂਭੀ ਰਜ਼ਾ ਇਕ ਯਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਗੱਲ ਬੇਪਰਵਾਹ ਅਸਵਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਸਜਦੇ ਦੇ ਹੇਠ ਸੌਂ ਰਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜੋਬਨ 'ਚ ਫੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਰਫ਼ ਕੋਈ ਦੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ, ਤੈਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਸੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਹੇ ਗੱਲ ਨਨਕਾਣੇ ਦੀ ਬਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਨਜ਼ਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਮੈਨੂੰ ਪੱਜ ਪਾ ਪਾ ਖਲਿਹਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਸਿਰ 'ਤੇ ਲਸ਼ਕਰ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਉਲਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਡੁਬਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਤੱਕਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਸ਼ੀਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੀਂ 'ਚ ਡੱਕਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਭੇਦ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਰੱਖਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਖ਼ੂਨੀ ਧੂੜਾਂ ਤੇਗ ਉਤਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਗੱਲ ਦਿਲਦਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਵੱਡੇ ਸਿੰਧਾਂ ਜਿਹੇ ਖੰਭ ਖਿਲਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਮੈਂਡੇ ਕਾਲੜੇ ਕੇਸ ਲਲਕਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਨਦਰ ਦੇ ਕਟਕ ਸੁੱਟ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀ ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਦੀਨ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ 'ਤੇ ਹੱਸਨਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਸ਼ਰ੍ਹਾ ਦੇ ਮਕਸਦ 'ਤੇ ਨੱਚਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਹੱਥ ਰੱਬ ਦੇ ਦਾਮਨ ਰੱਖਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਤੈਨੂੰ ਕਸਮ ਈਮਾਨ ਦੋ ਵਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ- ਕੰਧੀਂ ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੁਕਮ ਅਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਫਿਰੇ ਪੀਰ ਅਜ਼ਲ ਦੇ ਚਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਕਟਕ ਸੋਹਣੇ ਤਬੀਬ 'ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਫਿਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸ਼ੁਦਾ ਦੇ ਪਾੜਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ; ਕੰਧੀ ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਜੋ ਰੁੱਸਿਆ ਏ ਸੋ ਮੁੜਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਆ ਨੂਰੀ ਸਾਹ ਵਿਚ ਜੁੜਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਉੱਗ ਤੂਰ ਬੇਹੋਸ਼ੀ 'ਚ ਤੁਰਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ, ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਜ਼ਲ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਕੰਧੀ ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਰਗ ਕੂਕਦੀ ਤਪ ਕੇ ਉਜਾੜ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਮਾਰੂ ਤਰਬ ਅਜ਼ਾਨ ਦੇ ਭਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਜ਼ਖ਼ਮ 'ਤੇ ਲਟਕੀ, ਫੇਰ ਚਮਕਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਇਹ ਧਮਕ ਅਲਾਹ ਦੇ ਯਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ! ਕੰਧੀ ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਕਿਉਂ ਲੰਮੇ ਉਜਾੜਾਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਚੀਸ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਫੜਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ ਜਾ ਕੇ ਬੂਹੇ ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਖੜ੍ਹਣਾ ਏਂ ਸਾਂਵਰ— ਗੱਲ ਧੁੰਮੀ ਖ਼ੂਨੀ ਖ਼ਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਅੱਗੇ ਨਜ਼ਰ ਹੈ ਬੇਮੁਹਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਅੱਗੇ ਚੁੱਪ ਹੈ ਤੇਰੇ ਇਕਰਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਅੱਗੇ ਹੂੰਗਰ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਨੂਰੀ ਲਟਕ ਮੇਰੇ ਦਿਲਦਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ! ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਦੱਸਦਾ ਜਾਵੀਂ ਗੱਲ ਸ਼ਹੁ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। (ਮਾਰਚ, 1966)

ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ, ਪਈ ਹਾ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ। ਭੈਅ ਸੀਨੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਆ ਘੂਰੇ ਕਟਕ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਪਿਆ ਵੱਜੇ ਨਗਾਰਾ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ, ਸੁਣੇ ਮਿੱਠੀ ਹੇਕ ਬਹਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੧॥ ਕਿਸੇ ਦੱਬਿਆ ਗਜ਼ਬ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੱਥਰੂ ਦਿਸੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਾਇਆ ਫਿਰੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ, ਇਕ ਅਰਜ਼ ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ॥੨॥ ਇਸ ਅਧਰੈਣੀ ਦੀ ਛਾਂ ਥੱਲੇ ਕੋਈ ਹੌਕਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾਂ ਥੱਲੇ ਕੋਈ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਖੜੀ ਝਨਾਂ ਥੱਲੇ, ਕੋਈ ਸੈਨਤ ਕਰਦਾ ਪਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੩॥ ਕੋਈ ਲੰਮੀ ਨਦੀ ਹਜ਼ੂਰ ਤੋਂ ਹੋ ਨਾਜ਼ਕ ਸਹਿਮ ਸਰੂਰ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਤਾਰ ਮਹੀਨ ਦੇ ਨੂਰ ਤੋਂ, ਪਈ ਸੁੱਟੇ ਝਲਕ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ॥੪॥ ਕਿਉਂ ਨਨਕਾਣੇ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੋਂ ਬਹਿ ਰੋਂਦੀ ਹਵਾ ਕੋਈ ਆ ਉੱਤੋਂ ਕੋਈ ਤਾਰਾ ਚੜ੍ਹੇ ਗੁਨਾਹ ਉੱਤੋਂ, ਚੁੰਝ ਚਿੜੀ ਦੀ ਵਾ ਕਿਲਕਾਰਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ ਇਹ 'ਵਾਜ ਅਲਾਹ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਵੇ ਅੜਿਆ॥੫॥ (ਮਾਰਚ, 1966)

ਤੋਤੇ ਦੇ ਪਰ ਹੇਠ ਪਈ ਮਦ ਬਿਰਖ ਦੀ ਹੁੱਲੇ, ਚੜ੍ਹੇ ਨਿਮਾਣੀ ਰਿਸ਼ਮ 'ਤੇ ਅੰਬਰ ਦੇ ਬੁੱਲੇ। ਸਦਾ ਸੁਹਾਗਣ ਰੰਗਲੀ ਪੀ ਖ਼ਾਕ ਖ਼ੁਮਾਰੀ, ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਦਰਿਆ ਤੱਕ ਘੁੰਡ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ। ਮਿਰਗਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰੀਆਂ ਰੋਹੀਆਂ ਵੀ ਨੱਸਣ, ਮਹਿਕਣ ਸ਼ੌਕ ਕਬਾਬ ਦੇ ਚੜ੍ਹ ਭੱਖਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਮੇਰੇ ਕੰਠ 'ਚ ਨਾਗ ਨੇ ਵਿਹੁ ਕੇਹੀ ਰਲਾਈ ! ਮਲਕ ਦੇ ਬੂਹੇ ਉਮਰ ਦੇ ਸਭ ਬੇਲੇ ਫੁੱਲੇ। ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਅੰਬਰਾਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਅਨੋਖੀ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਲ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਨੇ ਜੁੱਲੇ। ਡੁੱਬਦਾ ਸੂਰਜ ਵੇਖਦਾ ਮਿਰੀ ਪੈੜ ਨਸੀਬਾਂ, ਕੂੰਜਾਂ ਦੀ ਕਿਲਕਾਰ ਵਿਚ ਖੰਭ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਰੁੱਲੇ। ਬੋਹੜਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਰੋਂਵਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਮੇਰੇ, ਮੰਗੂ ਸਾਹਵੇਂ ਧੁੱਪ ਦਾ ਔਹ ਬੇਲਾ ਝੁੱਲੇ। ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੋਂ ਉੱਡਦੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹਾਸੇ, ਛਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਊਂਘਦੇ ਇਹ ਨੈਣ ਬੇ-ਮੁੱਲੇ। ਖੜੀ ਅੰਬਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਹੇਕਾਂ ਗਈਆਂ, ਲਹੂ ਯਾਰ ਦਾ ਸੰਞ ਨੂੰ ਪਲਕਾਂ 'ਤੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ। ਛੱਡ ਤੁਰਿਆ ਮੋਹ ਜੋਬਨਾਂ ਇਹ ਰੂਹ ਬਨਬਾਸੀ, ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ ਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀ ਇਕ 'ਵਾਜ ਨਾਂਹ ਭੁੱਲੇ । (ਮਾਰਚ, 1966)

[ਸਰੋਦੀ ਟੱਪਿਆਂ ਵਿਚ ਪਿਛਲੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਖਮ ਰਮਜ਼] 1. ਕਾਲਾ ਚਰਖ਼ ਨਸੀਬਾਂ ਦਾ, ਕੂਕ ਗੁਬਾਰਾਂ ਦੀ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤਬੀਬਾਂ ਦਾ। 2. ਤਾਰੇ ਕੰਬਦੇ ਹਵੇਲੀ 'ਤੇ, ਤੱਕਾਂ ਦਰਿਆ ਵਗਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਚਰਖ਼-ਹਥੇਲੀ 'ਤੇ। 3. ਕਾਲਾ ਚੁੱਪ ਦਾ ਗ਼ੁਬਾਰ ਦਿਸੇ, ਝੱਲ ਪੈਂਦਾ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਨੂਰ ਦਾ ਪਹਾੜ ਦਿਸੇ। 4. ਵੱਢੀ ਮਿਰਗਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਪਈ, ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਮੱਚਦੀ ਤਾਰਾਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਧਾੜ ਪਈ। 5. ਅੱਗ ਤਰਬ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੀ, ਮਿੱਟੀਏ ਨੀ ਰੱਖ ਸੀਨੇ ਮਿੱਠੀ 'ਵਾਜ਼ ਕੁਰਾਨਾਂ ਦੀ। 6. ਵਾ ਤਰਬ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਦੀ, ਜਿੰਦੇ ਤੇਰਾ ਵਣਜ ਕਰੇ ਸੋਹਣੀ ਨਜ਼ਰ ਰਕਾਨਾਂ ਦੀ। 7. ਮਿੱਟੀ ਰੰਗਲੀ ਅਜ਼ਾਨਾਂ ਦੀ, ਡੁੱਬ ਗਏ ਲੱਖ ਸੂਰਜ ਲੱਭੇ ਧੂੜ ਈਮਾਨਾਂ ਦੀ। 8. ਮਿੱਟੀ ਰੰਗਲੀ ਅਜ਼ਾਨਾਂ ਦੀ, ਨਾਜ਼ਕ ਤਰਬਾਂ ਸੁਣ ਜਿੰਦ ਕੰਬਦੀ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦੀ। 9. ਮਿੱਟੀ ਰੰਗਦਾ ਖ਼ੁਦਾ ਮੇਰਾ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਨੇ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਏ ਰਾਹ ਮੇਰਾ। 10. ਮਿੱਠੀ 'ਵਾਜ ਰਕਾਨਾਂ ਦੀ, ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਸਾੜੇ ਚੜ੍ਹ ਸੁੰਨ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੀ। 11. ਸੰਞ ਸੁੱਤੀਆਂ ਰਕਾਨਾਂ ਦੀ, ਰੁੱਖਾਂ ਹੇਠ ਮੁਰਸ਼ਦ ਨਾਂਹ ਕਰੋ ਗੱਲ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੀ। 12. ਸੰਞ ਪੈਂਦੀ ਗੁਨਾਹਾਂ 'ਤੇ, ਸੂਰਜ ਲੱਖ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੁੰਨ ਉਜੜੀਆਂ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ। 13. ਸੰਞ ਪੈਂਦੀ ਗੁਨਾਹਾਂ 'ਤੇ, ਗੀਤ ਜੱਲਾਦਾਂ ਦਾ ਸੁੱਤਾ ਹੇਠਾਂ ਆਹਾਂ ਦੇ। 14. ਸੰਞ ਪੈ ਗਈ ਗੁਨਾਹਾਂ 'ਤੇ, ਸੁੰਨ ਵਾਲੇ ਝੱਖੜਾਂ 'ਚੋਂ ਲਹੂ ਡਿੱਗਿਆ ਆ ਬਾਹਾਂ 'ਤੇ। 15. ਉੱਥੇ ਚੁੱਪ ਅਰਮਾਨਾਂ ਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਮੁੱਠ ਭੱਖਦੀ ਏ ਸਈਓ ਤੇਗ 'ਸਮਾਨਾਂ ਦੀ। 16. ਕੋਈ ਬਾਜ਼ ਏ ਜੂਹਾਂ ਵਿਚ, ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸੱਦ ਸੁਣਦੀ ਲਹੂ ਕਾਲਿਆਂ ਖੂਹਾਂ ਵਿਚ। 17. ਹੰਝੂ ਡਿੱਗਿਆ ਏ ਸਾਹਾਂ 'ਤੇ, ਚੁੱਪ ਹੇਠਾਂ ਮਿੱਟ ਗਏ ਜੋ ਉਹ ਝੱਖੜ ਅਗਾਹਾਂ ਦੇ। 18. ਰੁੱਖ ਮਿੱਟੜੀ ਨੇ ਰਾਹਾਂ ਦੀ, ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਸਾਇਆਂ ਵਿਚ ਰੱਤ ਹੁੱਲਦੀ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ। 19. ਅੱਗ ਡੁੱਬਿਆਂ ਸਾਹਾਂ ਦੀ, ਤੇਗਾਂ ਦੇ ਸਾਇਆਂ ਵਿਚ ਕੰਬੀ 'ਵਾਜ ਮਲਾਹਾਂ ਦੀ। 20. ਯਾਰੋ ਸੁੰਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗਈ, ਸਾਈਆਂ ਤੇਰੀ ਤਰਜ਼ ਮਿਟੀ ਸਾਡੀ ਅਰਜ਼ ਵੀਰਾਨ ਗਈ। 21. ਟੁੱਟੀ ਤਰਜ਼ ਖ਼ੁਦਾ ਵਾਲੀ, ਸੁੱਕ ਦਰਿਆ ਜਾਂਦੇ ਮੇਰੀ 'ਵਾਜ ਨਾ ਰਾਹ ਵਾਲੀ। 22. ਸੁੱਤੇ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਸਾਹ ਮੇਰੇ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਅਜ਼ਾਨ ਕਹੀ ਹੋਏ ਤਾਰੇ ਗਵਾਹ ਮੇਰੇ। 23. ਵਣ ਰੂਹ ਦਿਲਗੀਰਾਂ ਦੇ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਸਾਂਝੇ ਵੱਖ ਵਿਰਦ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ। 24. ਸ਼ਹੁ ਪੈੜਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ, ਸ਼ੁਤਰਾਂ 'ਤੇ ਨਸਦੇ ਜੋ ਸ਼ੌਕ ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ। 25. ਸਾਹ ਨੂਰੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੀ ਗਾਨੀ ਦੇ ਲੜ ਸ਼ੁਤਰਾਂ 'ਤੇ ਝੁਕ ਜਾਂਦੇ। 26. ਕੋਈ ਸੂਰਜ ਏ ਸਾਹਾਂ ਦਾ, ਉੱਠਣਾ ਗੁਬਾਰ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਡੁੱਬਿਆਂ ਰਾਹਾਂ ਦਾ। 27. ਇਹ ਗੀਤ ਪਿਛਾਹਾਂ ਦੇ, ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਟਾਹਣੀ 'ਤੇ ਭੈਅ ਕੰਬਦੇ ਅਗਾਹਾਂ ਦੇ। 28. ਕੂਕੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ, ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਟਾਹਣੀ 'ਤੇ ਗੁਮਨਾਮ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ। 29. ਸਿਰ ਕਾਫ਼ਰ ਖੀਵੇ 'ਤੇ, ਅੰਨੇ ਸੁੰਨ ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਨ੍ਹੇਰਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਏ ਦੀਵੇ 'ਤੇ। 30. ਭੈੜੀ ਸੁੰਨ ਗੁਮਨਾਮੀ ਦੀ, ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਤੇਰਾ ਬੱਤੀ ਬੁਝੇ ਨ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੀ। 31. ਚੜ੍ਹੇ ਨੂਰ ਅਗੇਤਾ ਜਾ, ਚਰਖਾਂ ਦੇ ਅੰਧ ਸੀਨੇ ਜਗੇ ਪੈੜ ਦਾ ਰੇਤਾ ਜਾ। 32. ਜਿਹੜਾ ਇਲਮ ਅਨਾਂ ਬੀਬਾ, ਉਥੇ ਦਰਿਆ ਤੇਰੇ ਸੋਹਣੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਛਾਂ ਬੀਬਾ। 33. ਮਿੱਟੀ ਜੋਬਨ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਾਲੀ, ਪੱਤਝੜ ਲੱਖ ਆਵੇ ਅੱਗ ਸਬਰਾਂ 'ਚ ਰੁੱਖ ਵਾਲੀ। 34. ਸੁੰਨਾ ਤਖ਼ਤ ਪੰਜਾਬੇ ਦਾ, ਮਹਿਰਮ ਲੱਦ ਗਏ ਨੇ ਗਿਆ ਦੇਸ ਚਨਾਬੇ ਦਾ। 35. ਮੇਰਾ ਸਜਦਾ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦਾ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਲਹੂ ਮੁਰਸ਼ਦ-ਰਾਹਾਂ ਦਾ। 36. ਚਿੜੀ ਬੰਜਰਾਂ 'ਚ ਚੂਕ ਪਈ, ਧਰਤੀ 'ਚੋਂ ਲਹੂ ਫੁੱਟਿਆ ਮੇਰੇ ਸਜਦੇ ਦੀ ਕੂਕ ਪਈ। 37. ਲਹੂ ਫੁੱਟਿਆ ਅਖ਼ੀਰਾਂ ਦਾ, ਸਜਦੇ ਦੇ ਹੇਠ ਕਦੇ ਸਜੇ ਤਖ਼ਤ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦਾ। 38. ਲਹੂ ਲੱਗਿਆ ਜਾ ਡਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਸਜਦੇ ਦੇ ਹੇਠ ਚੁਗੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਗੁਬਾਰਾਂ ਨੂੰ। 39. ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਪਿਆਸੇ ਨੇ, ਕੋਟ ਈਮਾਨਾਂ ਦਿਆ ਤੇਰੇ ਦੂਰ ਦਿਲਾਸੇ ਨੇ। 40. ਤਾਰੇ ਚੜ੍ਹ ਪਏ ਈਮਾਨਾਂ ਦੇ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਤਰਾਂ ਗਲ ਲੱਗੇ ਬੋਲ ਅਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ। 41. ਟੁੱਟੇ ਵਖਤ ਤਬੀਬਾਂ 'ਤੇ, ਭੁੱਖੇ ਥਲ ਸਿਰ ਝੁਲਸਣ ਇਹਨਾਂ ਸੁੰਨੀਆਂ ਸਲੀਬਾਂ 'ਤੇ। 42. ਭੇਜੇਂ ਹੁਕਮ ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚੋਂ, ਲੱਗਿਆ ਗੁਨਾਹ ਪੈਰੀਂ ਕੰਡਾ ਗਸ਼ ਦਾ ਉਜਾੜਾਂ 'ਚੋਂ। 43. ਤੈਂਡੀ ਜ਼ਾਤ ਉਚੇਰੀ ਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਕੁ ਗੁਨਾਹ ਮੇਰੇ ਉੱਥੇ ਪੈੜ ਵੀ ਤੇਰੀ ਵੇ । 44. ਬੂਹੇ ਖੁਲ੍ਹ ਗਏ ਰਾਜ਼ਾਂ ਦੇ, ਸੁੰਨੀਆਂ ਉਜਾੜਾਂ ਵਿਚ ਖੰਭ ਲਰਜ਼ੇ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਦੇ। 45. ਰੰਗ ਲੰਘਿਆ ਗ਼ੁਬਾਰਾਂ ਦਾ, ਰੁੱਖਾਂ 'ਤੇ ਤ੍ਰੇਲ ਪਵੇ ਲਹੂ ਡਿੱਗਿਆ ਉਜਾੜਾਂ ਦਾ। 46. ਮੁੱਕੇ ਬੋਲ ਨੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ, ਕਰਦੀ ਦੁਆ ਜਿੰਦੜੀ ਚੰਨ ਦਿਸਦੇ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੇ। 47. ਧੁੱਖਣ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਸੇ ਵੇ, ਵਸਲਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਿਆ ਉੱਠੇ ਹਿਜਰਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਵੇ। 48. ਸੁੰਨੇ ਦੀ ਦੁਆਵਾਂ ਦੇ, ਰੋਹੀਆ ਦੇ ਸਿਰ ਫੁੱਟਦੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ 'ਤੇ ? 49. ਖੰਭ ਵਜਦੇ ਪਹਾੜਾਂ 'ਤੇ, ਜੀਵੇ ਤੇਰਾ ਨੂਰ ਚੰਨਾ ਮੇਰੇ ਸੁੰਨਿਆਂ ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਤੇ। 50. ਰੁੱਖ ਉਜੜੇ ਨਸੀਬਾਂ ਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਛਾਲੇ ਚੁੰਮਦਾ ਉਹ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ। 51. ਭੈਅ ਖ਼ੂਨੀ ਗਹਿਰਾਂ ਦਾ, ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਵਿਲਕ ਰਿਹਾ ਥਲ ਪਿਛਲਿਆਂ ਪਹਿਰਾਂ ਦਾ। 52. ਕੋਈ ਬੋਲ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਦਾ, ਤੱਤੀਆਂ 'ਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਛਾਲਾ ਫੁੱਟਿਆ ਏ ਕਹਿਰਾਂ ਦਾ। 53. ਧੂੰ ਉਠਦਾ ਏ ਰਾਜ਼ਾਂ 'ਚੋਂ, ਖੇਡਣ ਦਾ ਦਿਨ ਮਿਲਿਆ ਇਹਨਾਂ ਲੱਖ ਪਰਵਾਜ਼ਾਂ 'ਚੋਂ। 54. ਕਿਸੇ ਹੱਸਣਾ ਫ਼ਕੀਰਾਂ 'ਚੋਂ, ਖੇਡਣ ਦਾ ਦਿਨ ਦੇਣਾ ਰੰਗ ਬੇ-ਨਜ਼ੀਰਾਂ ’ਚੋਂ। 55. ਸੁੰਨ ਉੱਤਰੀ ਕਹਾਰਾਂ 'ਤੇ, ਬਾਝ ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਟੁੱਟ ਗਏ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ। 56. ਖੰਭ ਸੁੱਕਿਆ ਏ ਟਾਹਣੀ 'ਤੇ, ਕੂੰਜਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਡਿੱਗਦੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰਾ ਦੇ ਪਾਣੀ 'ਤੇ। 57. ਰੁੱਤ ਕੰਬਦੀ ਆਹਟਾਂ ਦੀ, ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਦੇ ਪਾਰ ਪਈ ਅੱਗ ਮੱਚਦੀ ਏ ਵਾਟਾਂ ਦੀ। 58. ਘੁੱਟ ਤੱਤੜੀ ਏ ਪਾਣੀ ਦੀ, ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਰੁਮਕ ਪਵੇ ਕਿਤੋਂ ਫ਼ਜਰ-ਮਧਾਣੀ ਦੀ। 59. ਸੋਹਣੇ ਮੁਖੜੇ ਚਰਾਂਦਾਂ ਦੇ, ਤੁਰ ਗਏ ਫ਼ਕੀਰ ਕਿਤੇ ਰੁੱਖ ਉਜੜੇ ਚਰਾਂਦਾਂ ਦੇ। 60. ਖਾਂਦੇ ਬ੍ਰਿਛ ਹੁਲਾਰੇ ਨੇ, ਹਰਫ਼ ਕੁਰਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਦੇ ਸਿਤਾਰੇ ਨੇ। 61. ਕੋਈ ਦਰ 'ਤੇ ਸੁਆਲੀ ਹੈ, ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਨੇ ਰੰਗ ਮੋੜੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖੀਆਂ 'ਚ ਲਾਲੀ ਹੈ। 62. ਉੱਡੇ ਹੰਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ, ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੇ ਬੋਲ ਉਜਾੜਾਂ ਦੇ। 63. ਸੁੰਮ ਵੱਜਦਾ ਏ ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ, ਬਿਰਖਾਂ ਦੀ ਹੂੰਗਰ ਸੁਣ ਹੌਲ ਡਿਗਦਾ ਏ ਅੱਥਰਾਂ 'ਤੇ। 64, ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਗ਼ੁਬਾਰਾਂ ਦੀ, ਦੀਵੇ ਦੇ ਵਿਚ ਮੱਚਦੀ ਮਿੱਟੀ ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰਾਂ ਦੀ। 65. ਫੁੱਲ ਹਸ਼ਰਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ 'ਤੇ, ਖ਼ੂਨ ਬਹਾਰਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਪੂਰਨ ਦੇ ਖੂਹੇ 'ਤੇ। 66. ਝੁੱਲੇ ਲਗਰਾਂ 'ਤੇ ਝਾਂਜਾ ਵੇ, ਜੋਬਨ ਦਾ ਸਿਖਰ ਏ ਜਾਂ ਪੱਤਝੜ ਦਾ ਕਾਂਬਾ ਏ। 67. ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਏ ਕਾਂਬੇ 'ਚੋਂ, ਪੈਂਦਾ ਏ ਹੌਲ ਕੁੜੇ ਮੈਨੂੰ ਵਜਦਾਂ ਏ ਝਾਂਜੇ 'ਚੋਂ। (ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ, 1966)