ਝਨਾਂ ਦੀ ਰਾਤ (ਕਵਿਤਾ) : ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ

1 ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦਾ ਹੌਲ ਕਲਵਲ ਕਸਕ ਚੀਰ ਅਧਰੈਣੀ ਆਈ ਦੂਰ ਉਜਾੜੋਂ ਭੈਅ ਦੀ ਤੰਦ ਜਾਨ ਨੂੰ ਵਲਦੀ ਘੋਰ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਪਾਰੋਂ। ਭਾਰੀ ਹੌਲ ਨੀਂਦ 'ਤੇ ਕਟਕੇ ਲਹੂ ਕਾਲ ਦੇ ਛਾਣੀ, ਛੁਪੀ ਨੇਸ ਜਿਗਰ ਵਿਚ ਪੁੜਕੇ ਧੂੰਹਦੀ ਭੰਵਰ ਭਿਆਣੀ। ਬੋਟਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਨੀਂਦ 'ਚ ਰੁਲਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਾਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਇਕ ਹੌਕੇ ਇਕ ਸਾਹ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਲ ਵਿਚ ਖੁੱਭੀਆਂ ਦਾਰਾਂ। ਬਿਸਮਿਲ ਭੁੱਲਿਆਂ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬੇਬਸ ਧੁੰਦ 'ਚ ਦੇਖਾਂ, ਯਾਦ-ਕੰਠ 'ਚੋਂ ਫੁੱਟ ਨ ਸੱਕਣ ਰੋ ਬਿਰਹੋਂ ਦੀਆਂ ਹੇਕਾਂ। ਮੌਤ-ਗਜ਼ਬ ਤੋਂ ਕੋਟ ਕੋਹਾਂ ਉਡ ਕੰਕਰ ਹੋਏ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ, ਮੇਰੀ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਤੇ ਲੱਦੀਆਂ ਮੋਈਆਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਡਾਰਾਂ। ਥਲਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਸੁੱਕ ਸੁੱਕ ਬੁਝੀਆਂ ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ; ਆਦਮ-ਦਿਹੁੰ ਦੀ ਲਾਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਹਸ਼ਰਾਂ ਤੀਕਣ ਰਾਖਾਂ ! ਰੰਗ ਹਸ਼ਰ ਦੇ ਬਲੇ ਅਸੰਖਾਂ, ਆਦਮ ਦਾ ਦਿਹੁੰ ਮੋਇਆ; ਨ੍ਹੇਰੀ ਨਦੀ ਰਾਖ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਝਿਮ ਝਿਮ ਕਰਦਾ ਖੋਇਆ। ਇਕ ਪਲ ਤਪਦੇ ਭੱਠ 'ਤੇ ਕਿਰੀਆਂ ਤ੍ਰੇਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮੂੰਝਾਂ; ਨ ਦਿਹੁੰ ਰੈਣ ਨ, ਪਲ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਨ ਥਲ ਗਗਨ ਨ ਬੂੰਦਾਂ। ਇਕ ਪਲ ਕਾਲ ਦੇ ਭੌਜਲ ਅੰਦਰ ਨਿਸ ਬਾਸਰ ਬਉਰਾਣੇ, ਦੂਜੇ ਪਲ ਅਣਦਿੱਸ ਫਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰ ਸਾਹ ਹੋਣ ਬੇਗਾਨੇ। ਅੱਜ ਤਾਂ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਛੋਡ ਚੱਲੀਆਂ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਤਕਸੀਰਾਂ। ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਈਆਂ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਅਖ਼ੀਰਾਂ। ਕਾਲ ਦੇ ਪੁਰਸਲਾਤ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਆਲਮ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ, ਮੈਂ ਤੱਕਦਾ ਡੁੱਬ ਨੈਣ ਚਿਰਾਂ ਦੇ ਯਾਦ ਨ ਆਵਣ ਭਾਵੇਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਨੀਂਦਾਂ ਜਾਗਾਂ ਅੰਦਰ ਦਹਿਦਿਸ ਲਸਣ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ, ਮੁਲਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤੁਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਾਂਗ ਫ਼ਕੀਰਾਂ। ਵਾ ਵਰੋਲੇ ਬਣ ਕੇ ਝੁੱਲੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ, ਕਹਿਰ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਥੰਮ੍ਹਣ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਉਡਾਰਾਂ। ਡੰਗ ਪਿਆਸ ਦੇ ਕੁਲ ਆਲਮ ਦੇ ਲਹੂ 'ਚ ਖੁਭ ਖੁਭ ਜਾਵਣ, ਤਣੇ ਕੁਸੈਲੀਆਂ ਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਪਲ ਪਲ ਸਮੇਂ ਦਾ ਖਾਵਣ। ਜਾਨ ਮੇਰੀ 'ਤੇ ਚੱਕ ਜਿਉਂ ਘੁੰਮਦੇ ਮੂਕ ਮਿਟੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ, ਧਰ ਦੇ ਗਰਭ-ਨ੍ਹੇਰ ਵਿਚ ਤੜਪੇ ਬੀਜ ਵਿਸ਼ੈਲੀ ਥਾਵੇਂ। ਨ੍ਹੇਰ-ਨਾਭ ਵਿਚ ਅਣਦਿੱਸ ਨਾਗਾਂ ਕਸੀਆਂ ਸੁਹਲ ਤਣਾਵਾਂ। ਚੰਨ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਫੜ ਪੈਂਡੇ ਡੰਗੀਆਂ ਮਧੁਰ ਦੁਆਵਾਂ। ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ‘ਨਾਂਹ’ ਵੀ ਮਿਟ ਚੱਲੀ, ਨਾਂਹ ਝੋਕਾਂ ਨਾਂਹ ਗੋਰਾਂ ! ਸੋਹਣੇ ਬਾਗ਼ ਯਾਦ ਕਰਵਾਏ ਨਾਂਹ ਕੁਫਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰਾਂ। ਦਿਹੁੰ-ਰੈਣ ਨੂੰ ਮੇਸ ਕੇ ਨੀਂਦੋਂ ਬਲਦੇ ਗਗਨ ਬੇਗਾਨੇ, ਕਦੇ ਜਾਗ ਦੇ ਪੈਂਡੇ ਰਿੰਮ ਝਿੰਮ ਘੁੰਮਦੇ ਨੀਰ ਪੁਰਾਣੇ। ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਦਿਆਂ ਝੱਖੜਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰ ਕੰਨਸੋਅ ਕੁਰਲਾਵੇ, ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤਾਜ ਤੋਂ ਉਡਦਾ ਫਿਰ ਕੋਈ ਜੁਗਨੂੰ ਆਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੋਸੀ ਨਿੰਮੇ ਚਾਨਣ ਹੇਠਾਂ, ਹਿੱਕੇ ਤਾਂ 'ਵਾਜ ਚਿਰਾਂ ਦੀ ਪੈਣੀ ਹਿੱਕੇ ਤਾਂ ਦੀਵੇ ਦੇਖਾਂ। ਨਿੰਮ੍ਹੇ ਨੂਰ 'ਚ ਪਰਾਂ 'ਤੇ ਚਾਈ ਰੰਗਲੀ ਕੁੰਟ ਉਕਾਬਾਂ, ਜਿਸਨੂੰ ਆ ਕੇ ਦੂਰੋਂ ਮਿਲਣਾ ਪੈੜਾਂ, ਪੈਂਡਿਆਂ, ਖ਼ਾਬਾਂ। ਜਾਗਣ ਲੱਗਾਂ ? ਹੌਲ ਦੀਆਂ ਲੱਖ ਫਾਹੀਆਂ ਬਲਦੀਆਂ ਆਵਣ। ਤੁਰਨ ਲੱਗਾਂ ? ਕੰਨਸੋਆਂ ਚਿਰ ਦੀਆਂ, ਪੈਂਡੇ ਦੂਰ ਦੇ ਚਾਵਣ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੀ ਪਰਲੋਂ ਸਾਹਮੇ ਮੈਂ ਇਕ ਬੂੰਦ ਜਗਾਵਾਂ, ਕੋਟ ਭਸਮ ਬਰਬਾਦ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਨੂਰੀ ਖੰਭ ਬੁਲਾਵਾਂ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰੋਂ ਕੂਕ ਦਿੱਤੀ ਰੋ ਮੋਰਾਂ, ਦੇਸ ਦੀਆਂ ਮੈਂ ਛੱਡ ਕੇ ਝੋਕਾਂ ਤੁਰਿਆ ਚੁੱਕ ਘੰਗੋਰਾਂ। (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਖ਼ਤਮ) 2 ਉਦਾਸ ਰਾਤ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮੈਂ ਨ ਵੈਂਦਾ ਦਰਦ ਨ ਮੈਂਡਾ ! ਮਨ ਪਰਦੇਸੀ, ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ। ਝਿੰਮ ਝਿੰਮ ਦੂਰ ਸੁਣੇ ਅਧਰੈਣੀ, ਵਰ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਫਿਰ ਅੱਥਰੂ ਨੈਣੀ। ਪਲ ਭਰ ਚੜ੍ਹਦਾ ਤਾਰਾ ਲੰਮਾ, ਕਾਂਗ ਉਠੇ ਕੁਈ, ਦਰਦ ਨਿਕੰਮਾ ! ਉਡਣ ਵਣਾਂ ਵਣਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਹਾਂ, ਨੂਰ ਦੇ ਝੱਖੜ ਕਰਨ ਨ ਲੋਆਂ। ਮਨ ਪਰਦੇਸੀ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਇਆ, ਪੈਂਡਿਆਂ ਸਾਮ੍ਹੇ ਬਹਿ ਬਹਿ ਰੋਇਆ। ਪਰ ਅੱਥਰੂ ਕੋਈ 'ਵਾਜ ਨਾ ਮਾਰੇ ਯਾਦ ਤਰੇਂਦੀ, ਨ ਹੜ੍ਹ ਭਾਰੇ। ਉਜੜੇ ਵਣਾਂ ਚੋਂ ਜਦ ਮੈਂ ਲੰਘਾਂ, ਸਦੀਆਂ ਨਾਲ ਬੋਲ ਕੁਝ ਸੰਗਾਂ। ਦਿਲ ਨੱਚੇ ਤਾਂ ਨਾਗ ਵੀ ਕੀਲਾਂ, ਲਹੂ 'ਚ ਮਹਿਕ ਜਗਾਵਣ ਪੀਲ੍ਹਾਂ ! ਤਕ ਝੋਕਾਂ ਛਡ ਗਏ ਪਿਆਰੇ, ਰੰਗ ਸੁਣੇ ਮਨ, ਥਲ ਲਲਕਾਰੇ। ਭਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵਗਣ ਹਵਾਵਾਂ, ਧਰ-ਨੀਂਦਰ ਦੇ ਸਫ਼ਰ 'ਤੇ ਜਾਵਾਂ। ਕਿਸੇ ਗੁਫ਼ਾ 'ਚੋਂ ਚੁੰਮ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਸਮੀਰਾਂ। ਧਰਤ-ਅੰਬਰ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਵਾਗਾਂ, ਬਿੰਦੂ ਇਕ, ਅਨੰਤਾਂ ਜਾਗਾਂ। ਪਰ ਨ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀਵੇ, ਭੁੱਲ ਅਥਾਹ ਕਿਤੋਂ ਸਾਹ ਪੀਵੇ। ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਤੁਰੀਆਂ ਹੀ ਜਾਵਣ, ਇਕ ਹੌਕੇ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਿਆਵਣ। ਫਿਰ ਹੌਕੇ ਨੂੰ ਮੋੜਨ ਪਾਰੀ, ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਲੰਬੀ ਤਾਰੀ। ਲਾਈ ਧਰ ਦੇ ਅਣਗਿਣ ਖ਼ਾਬਾਂ, ਭਖ ਸੂਰਜ ਜਿਉਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਜਾਗਾਂ। ਤੱਕੇ ਦੂਰ ਅੰਬਰ ਦੇ ਰਾਹੀਆਂ, ਭੁੱਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵੇਖਣ ਆਈਆਂ। ਤੋੜ ਸੁੱਟੀਆਂ ਅੰਬਰ ਵਾਗਾਂ, ਤੱਕੀ ਧੂੜ ਲਹੂ ਦੀ ਖ਼ਾਬਾਂ। ਰੰਗ ਸੁਗੰਧਾਂ ਚਮਕਾਂ ਤੋੜੀ, ਅਰਜ਼ ਕੋਈ ਡਾਢੇ ਨੇ ਮੋੜੀ। ਭਾਵੇਂ ਦਿਲ ਦੇ ਭਰੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ, ਪਾਇਆ ਪੈੜ ਦਾ ਮੁੱਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ। ਕੀ ਕਰਾਂ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ? ਸੁੱਤਿਆਂ ਛੋਡ ਗਏ ਕਰਵਾਨੀ ! ਚਮਕਾਂ ਚਾਈਆਂ ਛਿਣਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਆਂ; ਖਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ ਦੀਆਂ ਫਾਹੀਆਂ ! “ਤੂੰ ਨਾਂਹ ਵੇਖ ਸਕੇਂ" ਕੋਈ ਹੋੜੇ, ਲੱਖ ਫਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇਣ ਨਹੋਰੇ। ਹੜ੍ਹ ਨੂਰਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਜੁਗਾਦਾਂ, ਮੌਤ ਸਾਮ੍ਹਿਉਂ ਲੰਘੀਆਂ ਯਾਦਾਂ। ਕਿਉਂ ਅੱਜ ਖਿਚਦੇ ਭੰਵਰ ਤਣਾਵਾਂ ? ਭੈਅ ਵਿਚ ਦੂਰ ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਾਂ ! ਨਾਂਹ ਅੱਜ ਨੂਰ-ਮੂਰਛਾ ਆਵੇ, ਘਟਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਸੁਰਤ 'ਤੇ ਛਾਵੇ। ਭੈਅ ਦੇ ਰੰਗ ਵੀ ਖ਼ਾਲੀ ਖ਼ਾਲੀ, ਨਾਂਹ ਕੋਈ ਵੇਖੇ, ਨਾਂਹ ਕੋਈ ਸੁਆਲੀ। ਤਪਦੇ ਭੱਠ ਚੀਰ ਕੰਨਸੋਆਂ, ਕਦੇ ਕਦੇ ਜੋ ਕਰਦੀਆਂ ਲੋਆਂ। ਬਾਂਝ ਖਲਾ ਵਿਚ ਤਦੋਂ ਨਸੀਬਾਂ, ਭਰੀਆਂ ਲਹੂਆਂ ਨਾਲ ਸਲੀਬਾਂ। ਹਾਂ, ਅੱਜ ਸ਼ੌਕ-ਮੱਤੇ ਫ਼ਰਿਹਾਦਾਂ, ਭੈਅ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਸਿਦਕੀ ਯਾਦਾਂ। ‘ਹਾਂ ਨਾਂਹ' ਤੋਂ ਮੈਂ ਉਂਝ ਦੁਰਾਡਾ, ਆਗੇ ਘਾਮ ਨਾ ਪਿੱਛੇ ਜਾਡਾ ! 'ਵਾਜ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਦੇਵਣ ਬੇਲੇ, ਬਿਸਮਿਲ ਹੂੰਗਰ ਜਿਉਂ ਵਿਚ ਮੇਲੇ। ਘਾਇਲ ਹੋਈਆਂ ਥਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ, ਇਉਂ ਤੱਕਣ ਨਿਰਮੋਹ ਹਵਾਵਾਂ; ਸਰਵਣ ਜਿਵੇਂ ਮੂਰਛਾ ਪਾਰੋਂ, ਪਿਆਸ 'ਤੇ ਉਮ੍ਹਲੇ ਵਿਛੜੀ ਡਾਰੋਂ। ਨਾਂਹ ਸੁਣੀ 'ਵਾਜ ਕਰਵਾਨੀ, ਧੂੜ ਗਗਨ ਤੋਂ ਮੰਗਦੀ ਪਾਣੀ। ਕੂੰਜ ਗਈ ਵੱਲ ਉੱਡ ਪਹਾੜਾਂ, ਕੂਕ ਸੁਣੀ ਨ ਮੋਇਆਂ ਯਾਰਾਂ। ਫਿਰ ਆਈ ਕੋਈ ਚੀਰ ਕੇ ਹੋਣੀ, ਭੰਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਛੁਪੀ ਸਲੋਨੀ। ਥਕਦੀ 'ਵਾਜ ਮੇਰੀ ਦੇ ਪਾਰੋਂ, ਬੋਲੇ ਹੇਕ ਲਗਾਵਣ ਪਿਆਰੋਂ। ਭਾਰੀ ਮੌਤ-ਸਿੰਧਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਤੋੜ ਭੰਵਰ ਛਲਕਾਵਣ ਹਾਣੀ। ਕਾਂਗ ਸਰੂਰ ਦੀ ਇਕ ਪਲ ਛੇੜੇ, ਹੜ੍ਹ ਉਠਦੇ ਕੁਮਲਾਂਦੇ ਖੇੜੇ। ਇਕ ਪਲ 'ਵਾਜ ਮਾਹੀ ਦੀ ਆਵੇ, ਵਣ ਦਿਸਦੇ, ਕੋਈ ਦੀਪ ਬੁਝਾਵੇ। ਮੈਂ ਤੱਕਿਆ, ਕੁਝ ਵੇਖਣ ਜਾਵਾਂ, ਸਦੀਆਂ ਪਾਰ ਤੇਰੇ ਪਰਛਾਵਾਂ। ਭੈਅ ਵਿਚ ਕਦਮ ਮਿਰਾ ਥੱਰਾਵੇ, ਰੰਗ ਕਸੁੰਭਾ ਛੋਡ ਨ ਜਾਵੇ ! ਸੁਣਾਂ ਹੇਠ ਮੈਂ ਜੰਡ ਫਲਾਹੀਆਂ, ਹੌਕੇ ਭਰਨ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ। ਤੁਰਨ ਲੱਗਾਂ, ਤਾਂ ਪੈਣ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ, ਛੋਹ ਨਾ ਸਕਾਂ ਹੁਸਨ-ਵਹੀਰਾਂ। ਰੁਲੀਆਂ ਬੀਆਬਾਨ ਤਕਸੀਰਾਂ, ਮੁਕ ਗਈਆਂ ਸਰਸਬਜ਼ ਨਜ਼ੀਰਾਂ। ਸੀਨੇ ਮੈਂਡੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਭੀੜਾਂ, ਹੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹਦੇ, ਮਿਟ ਜਾਣ ਅਖ਼ੀਰਾਂ ! + + + + + + + + + + ਭੇਦ ਥਲਾਂ ਦੇ ਨ੍ਹੇਰ 'ਚ ਕਾਵਾਂ, ਸ਼ੋਰ ਪਾ ਸੁੱਟੇ, ਸੁੱਤੀਆਂ ਸ਼ੁਆਵਾਂ। ਇਕ ਪਲ ਬਾਲੇ ਅਣਗਿਣ ਛਾਲੇ, ਕਹਿਰਵਾਨ ਪਰ ਅੰਬਰ ਨਾਲੇ ! ਸੁਪਨੇ ਲੈ ਛਾਂ ਇਸਦੀ ਖਲ੍ਹੀਆਂ, ਤਪਦੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਵਿਚ ਢਲੀਆਂ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲੇ ! ਕੌਲ ਕਰੇ ਪਰ ਕੌਲ ਨ ਪਾਲੇ ! + + + + + ਖਿੱਚੋਂ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਇੰਞ ਹਨੇਰੇ : ਫ਼ਜਰਾਂ ਛੁਪੀਆਂ ਦਿਲ ਜੋ ਮੇਰੇ। ਦੂਰ ਅਸੰਖਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਪਾਰੋਂ, ਪੱਥਰ ਕਰਸੇਂ ਤੋੜ ਜਿਉਂ ਡਾਰੋਂ। ਕੁਝ ਮਾਸੂਮ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਲੰਘੀਆਂ, ਜਾਨ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਕੰਬੀਆਂ। ਦਿਲੜੀ ਖ਼ਾਲੀ ਥਲ ਪਿਆ ਮਾਰੇ, ਹੌਲ ਮਿਰੇ ਅੰਬਰ ਤੋਂ ਭਾਰੇ। ਨਾਂਹ ਵੇਖਾਂ, ਨ ਤਿਮਰ ਨ ਤਾਰੇ, ਮੋਹ ਅਜਨਬੀ ਕੂੰਟਾਂ ਚਾਰੇ। ਮੈਂ ਭੁੱਲਾ ਵਿਚ ਉਮਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤਾਰਾ ਲੰਮਾ ! ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਤੁਰਿਆ ? ਕੈਂ ਧਿਰ ਚੱਲਾਂ ? ਨ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲੀ, ਨ ਮੈਂ ਛੱਲਾਂ। ਯੁਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਟਾਂ ਹੀ ਗਲੀਆਂ, ਫ਼ਜਰਾਂ ਸੰਞਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਛਲੀਆਂ : ਸੁੰਨਾਂ ਅੰਬਰ ਦੀਆਂ ਚੁੱਕ ਭਾਰੀ, ਵੇਖਣ ਕਿਤੇ ਮਾਸੂਮ ਉਡਾਰੀ ਇਕ ਭਬੂਕੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਲੀਆਂ, ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਵਿਚ ਪਲੀਆਂ। ਪਾੜ ਸਿੰਧਾਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸੁੰਨਾਂ, ਦਿਲ ਸੈ ਭੰਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰੁੰਨਾ । ਸਭ ਕੂੰਟਾਂ 'ਚੋਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਡਾਰਾਂ, ਅੱਥਰੂ ਕੱਲਾ ਵਿਚ ਉਜਾੜਾਂ। ਮਨ ਪਰਦੇਸੀ ਪੱਤਝੜ ਛਾਵਾਂ, ਐਨਾ ਭਾਰ ਕਿਵੇਂ ਮੈਂ ਚਾਵਾਂ। ਬਿਰਖ ਪੱਤਣ ਥਲ ਪਰਬਤ ਪਾਸੇ, ਖਾਰ ਗਗਨ ਵਿਚ ਖੁਭੇ ਪਿਆਸੇ। ਲੱਖਾਂ ਰਾਮ ਗਏ, ਵਣ ਪੈੜਾਂ, ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਭੁੱਲੇ ਸਮ ਗ਼ੈਰਾਂ ! ਕਦੇ ਕਦੇ ਵਣ 'ਚੋਂ ਹਬਕਾਰਾਂ, ਭੇਜੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਮੋਇਆਂ ਯਾਰਾਂ। ਸੁਕੇ ਦਿਲ ਮੰਗ ਸਕਣ ਨ ਖੈਰਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਛੋਡ ਗਈਆਂ ਸਭ ਲਹਿਰਾਂ। ਖਾਇ ਮੂਰਛਾ ਡਿੱਗਾ ਝੱਲਾਂ, ਮੈਂ ਨ ਜਾਗ ਰਿਹਾ ਨ ਚੱਲਾਂ। (ਦੂਸਰਾ ਭਾਗ ਖ਼ਤਮ) 3 ਮੌਤ ਅਤੇ ਥਲਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਜਾਨ 'ਤੇ ਲਰਜ਼ੇ ਨੂਹ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਕੋਟ ਵਾਰ ਹਫ ਜਿੰਦ ਗਗਨਾਂ ਦੀ ਮੰਝਧਾਰੀ ਕੁਮਲਾਣੀ। ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਪੈਂਡੇ ਸੁੱਕ ਜਾਵਣ ਦੀ ਹੂੰਗਰ ਵਿਚ ਗ਼ੁਬਾਰਾਂ। ਅੰਬਰ ਵੇਖ ਸਕੇ ਨ ਮੈਨੂੰ ਨਾਂਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਾਰਾਂ। ਦੂਰ ਰਿਸ਼ਮ ਯੂਸਫ਼ ਦੀ ਕੋਈ, ਗਰਜ ਸਾਗਰਾਂ ਖਾਣੀ; ਔਹ ਡੂਗਰ 'ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਟਕਣ ਸੈ ਰੂਹਾਂ ਕਨਿਆਨੀ। ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਬਹੂੰ ਅਕੇਵੇਂ ਲੰਮੇ ! ਨਾਂਹ ਰਾਹ ਦਿਸਣ ਨ ਪਾਂਧੀ : ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਵਲ ਚੋਰ ਮੂਰਛਾ ਵਾਂਗ ਸਰਾਲ ਦੇ ਜਾਂਦੀ। ਤਾਰੇ ਭੁੱਲ ਰੈਣ ਕੁਈ ਲੱਥੀ ਕਦੇ ਮੂਰਛਾ ਮੁੱਕੇ। ਪੰਖੀ ਮੇਘ ਬਿਰਖ ਤੋਂ ਸੁੰਞੇ ਥਲ ਇਹ ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁੱਕੇ। ਨੂਹ ਦਾ ਬੇੜਾ ਤੋੜ ਕੇ ਗਰਜੇ ਅੰਬਰੋਂ ਪਰੇ ਅੰਧਾਰੀ, ਦਿਲ ਮੈਂਡੇ ਤੋਂ ਝੱਲ ਨ ਹੋਈ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਕਿਲਕਾਰੀ। ਦਿਲ ਮਸਕੀਨ ਦੀ ਕਮਲੀ ਛੋਹ ਤਕ ਕੁਸਕਣ ਲਸ਼ਕਰ ਦੂਰੋਂ, ਦੇਸ ਮਾਹੀ ਦਾ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇਗਾ ਸੱਦ ਮੂਸਾ ਬਿਨ ਤੂਰੋਂ। ਕੋਟ ਅਸੰਖ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਘਿਰੇ ਅੰਧ ਤੁਗਿਆਨੀ, ਮੌਤ-ਸਿਖਰ ਤੋੜ ਕੇ ਤੱਕਣ ਕੋ ਤਾਰਾ ਨੂਰਾਨੀ। ਕਿੰਗਰੇ ਉੱਚ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟ, ਨੀਮ ਯਾਦ ਸਿਰਿ ਝੁੱਲੇ, ਗਜਰਾਜਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਘਣੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲੇ। ਅੰਬਰ ਜਾਣ ਸਕੇ ਨ ਯਾਰੋ, ਕੌਣ ਕਾਫ਼ਲੇ ਮੋਏ। ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਧੂੜਾਂ ਉਹ ਭੁੱਲੀਆਂ ਗੌਸ ਵਲੀ ਜਿਨ ਖੋਏ। ਮੇਰੀ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਨ ਰਹੀਆਂ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮੀ 'ਵਾਜਾਂ, ਇਕ ਦਿਨ ਤਾਰੇ ਰੁਲ ਜਾਵਣਗੇ ਭੁੱਲ ਜਾਸਨ ਮਿਅਰਾਜਾਂ। ਘਾਇਲ ਹੋਏ ਵਲੀਆਂ ਦੀ ਹੂੰਗਰ ਲਹਿੰਦੀ ਰੁਕਦੇ ਸਾਹੀਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਰੁਲਣਗੇ ਵਿਚ ਕਹੇਲੇ ਕਾਹੀਂ। ਬੇਪੱਤ ਖੁਲ੍ਹਿਆਂ ਕੇਸਾਂ ਵਾਂਗੂੰ, ਸੁਹਲ ਜ਼ਿਮੀਂ ਕੁਮਲਾਣੀ। ਟੁੱਟਦੇ ਸਾਹਾਂ ਵਾਂਗ ਅਸੰਖਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਡੂੰਘੇਰੇ ਬਾਣੀ। ਮੇਰੀ ਹੋਸ਼ ਦੇ ਬੂਹੇ ਮੋਈਆਂ ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਵਾਜ਼ਾਂ। ਘਾਇਲ ਕਰੇ ਕਸਕਾਂ ਨੇ ਸਾਗਰ ਸੰਗ ਸੁਹਾਣੇ ਰਾਜ਼ਾਂ। ਓਢੇ ਹੋਸ਼ ਦੇ ਧੁੰਧੂਕਾਰੇ ਪੀਰ ਸਮੇਂ ਦਿਆਂ ਭੇਸਾਂ, ਥਲ 'ਚੋਂ ਕਦੇ ਨ ਚੁੱਕਣ ਆਏ ਰੋਂਦੀਆਂ ਬਾਲ-ਵਰੇਸਾਂ। ਸਾਹ-ਹੀਣ ਰੱਤਹੀਣ ਇਕੱਲਾਂ ਬਰਬਰ ਸੀਨੇ ਖੜੀਆਂ, ਬੋਲ ਨ ਪੌਣ ਨ ਡਰਵਰ ਭਾਰੀ ! ਕਿੰਞ ਮੰਗਾਂ ਦਿਲਬਰੀਆਂ ? ਭਸਮ ਹੋਏ ਅਸਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵਲ, ਨੀਮ ਨਜ਼ਰ ਇਕ ਮਾਰਾਂ; ਨਬੀਆਂ-ਆਂਗਣ ਭਾਂਬੜ ਹਿੱਸਗੇ ਨ ਹੁੱਲੀਆਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰਾਂ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੀਸ ਰਾਖ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਖਾਧੇ ਜਿਸਮ ਜ਼ਮੀਰਾਂ, ਇਕ ਵੀ ਰਾਹ ਦੀ ਟੋਹ ਨ ਦਿੱਤੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ। ਨਾਂਹ ਮੂਰਛਾ ਥਰਹਰ ਕੰਬੇ ਨਾਂਹ ਤਾਂ ਜਾਨ ਪਿਆਸੀ, ਹਿੱਕੋ ਸੀਤ ਹਾ ਵਿਚ ਘਿਰੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਲੱਖ ਚੌਰਾਸੀ। ਸੀਤ ਹਾ ਦਾ ਭੌਜਲ ਕਾਲਾ ਪੁਰਸਲਾਤ ਤੋਂ ਸੁੱਟੇ, ਬੇਬਸ ਕੂਕ ਮੇਰੀ ਲਈ ਤੜਪੇ ਕਬਰੀਂ ਕਾਲ ਨਿਖੁੱਟੇ। ਭਾਰ ਪਹਾੜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਤੇ ਬਾਲ-ਵਰੇਸ ਦੇ ਹਾਣੀ ! ਮਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਨਦੀਆਂ ਸਾਮ੍ਹੇ ਮੰਗਦੇ ਮਰ ਗਏ ਪਾਣੀ। ਮੋਇਆਂ ਲਈ ਹੰਝੂ ਨ ਆਵਣ ਨ ਮੂਰਛਾ ਡੋਲੇ । ਕਬਰਾਂ ਤਾਣ ਦਿੱਤੇ ਲੋਹ-ਤੰਬੂ ਧੁੰਧੂਕਾਰ ਨ ਬੋਲੇ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਲਿਸ਼ਕੇ ਇਕ ਕਤਰਾ ਨ੍ਹੇਰ ਦਾ ਭੌਜਲ ਲੰਘੇ। ਰੰਗ-ਫੁਹਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਜਦ ਕੋਈ ਵਾਟ ਥਲਾਂ ਦੀ ਹੰਭੇ। ਮੇਰੀ ਮੂਰਛਾ ਨੂੰ ਸੀ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਉਂਞ ਤਾਂ ਤੇਜ਼ ਅੰਧਾਰੀ। ਐਪਰ ਗਰਜ ਦੀ ਸੁੰਨ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਬੂੰਦ ਮਹੀਨ ਨਿਆਰੀ; ਪਰਲੈ ਲੰਘ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਾਂਧੀ ਰੰਗ ਸਿਦਕ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹੇ। ਵੇਹਣ ਦੁਆਵਾਂ ਨਦੀਆਂ ਕੰਢੇ ਛਿਪਦੇ ਸੂਰਜ ਵੰਨੇ। ਦੂਰ ਗੁਫ਼ਾ 'ਚੋਂ ਲੋਇ ਪਿਈਣੀ ਨਾਜ਼ਕ ਕੰਪਨ ਖਾਏ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਕਤਰਾ ਬੋਲ ਮਹੀਨ ਅਲਾਏ। ਬੱਜਰ ਚੁੱਪ ਮੂਰਛਾ ਦੀ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਹਿੱਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ। ਤਦੋਂ ਕਿਸੇ ਅਰਦਾਸ ਨੇ ਲਿੱਖੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ। ਫਿਰ ਕੰਨਸੋਅ ਪਈ ਇਕ ਦੂਰੋਂ ਬਾਣਿ ਵੈਰਾਗਣ ਝੀਣੀ। ਮੇਰੀ ਮੂਰਛਾ ਦੇ ਵਿਚ ਕੰਬੀ ਲੰਮੀ ਵਾਟ ਉਡੀਣੀ। ਨ੍ਹੇਰਾਂ ਦੇ ਝੁਰਮੁਟ ਚੋਂ ਉਠੀਆਂ ਹੜ੍ਹ ਵਾਂਗੂੰ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ। ਵੱਡੇ ਥੱਲਾਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹੇ ਖੜੀਆਂ ਕੋਟ ਫ਼ਕੀਰੀ ਯਾਦਾਂ। + + + + + ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਮੈਂ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਤਾਰਾ ਤੱਕਿਆ ਕੋ। ਵੱਡੇ ਭਾਰੇ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਕੱਲਮ ਕੱਲੀ ਲੋਅ। ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਉਠਦੇ ਅਗਨ ਭਬੂਕੇ ਰੋ, ਭਸਮ ਕਰੇਂਦੀ ਗ਼ਜ਼ਬ ਖਾ ਰੋਹੀਆਂ ਦੀ ਕੰਨਸੋਅ। ਕਦਮ ਹਨੇਰੇ ਪੁੱਟਦੇ ਲੈ ਤਾਰੇ ਦੀ ਟੋਹ, ਹੌਕਾ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾਂਵਦੇ ਕੰਦਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਖੋ। ਵੱਡੇ ਤੜਕੇ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਪਰਬਤ ਦਿਸਦਾ ਕੋ, ਜਿਸ ਵਲ ਡਾਚੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਮਰਾਂ ਰਹੀ ਹੈ ਢੋਅ, ਜਿਸਦੀ ਸੁੱਤੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਥਰਹਰ ਟਿਮਕਣ ਮੋਹ; ਜਿਸ ਦੀ ਸੁੰਞੀ ਤਲੀ 'ਤੇ ਆਦਮ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ, ਕੁਝ ਪੈਂਡੇ ਪਿਆ ਵੇਖਦਾ ਮੋਇਆਂ ਨਾਲ ਖਲੋ, ਜੋ ਵਿਚ ਭਰਿਆਂ ਛਾਲਿਆਂ ਦੇਂਦਾ ਕੇਰ ਡੁਬੋ। + + + + + ਵੜਿਆ ਥਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮੈਂ, ਦਾਮਨ ਕਾਲ ਦਾ ਚੁੰਮ, ਹੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਲ ਆਈਆਂ ਕੋਟ ਇਕੱਲਾਂ ਘੁੰਮ। ਹਿੱਕੋ ਪਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੜ੍ਹ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਗੁੰਮ, ਐਪਰ ਧੂੜੀ ਖੜਕਦੇ ਸੈ ਘੋੜਾਂ ਦੇ ਸੁੰਮ। ਥਲ ਦੀ ਡੂੰਘ 'ਚ ਡੁੱਬਦੀ ਜਦ ਤਾਰੇ ਦੀ ਲੋਅ, ਲਰਜ਼ਨ ਦਿਲ ਦੀ ਰੈਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਮੋਹ। ਫਿੱਕੀ ਚਮਕ ਖ਼ਲਾ ਦੀ, ਦਿਲ 'ਤੇ ਮਾਰੇ ਚੋਕ । ਪਾਣੀ ਮੰਗਦੇ ਪੰਖਣੂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਲੋਕ ? ਵਿਛੜੇ ਛਿਣ ਜੋ ਸੂਰਜੋਂ, ਨ੍ਹੇਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਕੀਰ। ਸੁੱਕੇ ਸਰਵਰ ਵੇਖ ਕੇ, ਜਿਉਂ ਪੰਖੀ ਦਿਲਗੀਰ । ਨ੍ਹੇਰ ਦੇ ਪਾਟ ਜੋ ਡਿੱਗਿਆ ਪੰਖ ਪੁਰਾਣਾ ਹੋ, ਸਿੱਕ ਓਸ ਦੀ ਗਈ ਹੈ ਨਾਲ ਉਡਾਣਾਂ ਕੋ। ਕਿਤਨੇ ਅੰਬਰ ਤੁਰੇ ਨੇ ਤੋੜ ਕੇ ਨਾਗਰ ਹੇਕ, ਸੰਭਲ ਬੁੱਕ ਨ ਭਰੇ ਨੇ ਰਵੀ-ਚੰਦ ਨੇ ਦੇਖ। ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗੇ, ਤਕ ਮਿਅਰਾਜਾਂ ਸੇਖ਼। ਪਾ ਸਕੇ ਇਲਹਾਮ ਨ ਭਾਰੀ ਹੜ੍ਹ ਤੇ ਰੇਖ। ਮਿਟ ਗਏ ਰਵੀ ਦੇ ਕੰਬਦੇ ਹੌਲੇ ਪੱਤ ਤੋਂ ਲੇਖ, ਫਿਰ ਵੀ ਥਲਾਂ 'ਚ ਉਤਰਦੇ ਚੁੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸੇਕ। ਬੀਜ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਰਿਹਾ ਨ, ਵਣਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਰਾਜ। ਲੱਖਾਂ ਸੱਸੀਆਂ ਮਰਨ ਜੇ ਬ੍ਰਿਛ ਨ ਮਾਰਨ 'ਵਾਜ। ਦੀਪ ਦੀ ਲੋਅ ਬਿਨ ਵੇਖਦੀ ਸਦੀਆਂ ਬਾਂਝ ਨਮਾਜ਼ ਮੋਇਆਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁਲੇਮਾਨਾਂ ਦੇ ਤਾਜ। ਸੁੱਤੇ ਦੇਸ ਬਿਗਾਨੜੇ ਸਹਿਮ ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬੋਲ, ਤਕ ਰਹੇ ਜੀਰਾਣ ਕੁਝ ਦਰ ਨਬੀਆਂ ਦੇ ਖੋਲ੍ਹ। ਗਠੜੀ ਚੁੱਕ ਗੁਨਾਹ ਦੀ ਰੇਤਾਂ ਸੀਨਿਉਂ ਵਾ, ਪੀਲੇ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਲੈ ਉਠੀ ਕੋਈ ਬਲਾ! ਪੁੱਟੇ ਥਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਦਮ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ; ਧੁੰਧੂਕਾਰ 'ਤੇ ਪੈ ਗਈ ਪਤਲੀ ਪਤਲੀ ਲੋਅ। ਪਰਵਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਟਕਦੇ ਸੁੰਨ ਹੋਏ ਸ਼ਾਹ ਬਾਜ਼; ਡਿਗਦੇ ਖ਼ੂਨ 'ਚ ਜੰਮਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀ ਥਲਾਂ ਦੇ ਰਾਜ਼। ਬੰਨ੍ਹੇ ਪੈਰੀਂ ਰੇਤ ਕੁਝ ਚੁੱਪ ਖੜੀ ਬਦਨੀਤ; ਮੇਰੇ ਸਾਹ 'ਤੇ ਉਲ੍ਹਰਦੇ ਨ੍ਹੇਰ ਹੋਏ ਭੈਅ ਭੀਤ। ਵੱਡੇ ਤੜਕੇ ਦੇ ਰਿਹਾ, ਇੱਕੋ ਤਾਰਾ ਲੋਅ; ਕਾਲੀ ਜੀਭ ਗੁਨਾਹ ਦੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਏ ਧੋ। ਸੁੱਕੇ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਲਟਕਦੇ, ਪਰਛਾਵੇਂ ਗੰਭੀਰ। ਤਨ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਸੰਦੜੇ, ਰਾਤੀਂ ਦਿੱਤੇ ਚੀਰ। ਮੇਰੇ ਤਨ 'ਤੇ ਵਜਦੇ ਤੁੰਦ ਖ਼ਾਬ ਬੇਪੀਰ, ਕੌੜੇ ਹਾਸੇ ਹੱਸਦੇ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ‘ਅਖ਼ੀਰ’। ਹਾੜ ਬੋਲਦੇ ਸੁਣਦੀਆਂ ਮੇਢੀਆਂ ਉਲਝ ਕਰੀਰ । ਲੀਰਾਂ ਥਲ ਵਿਚ ਰੁਲਦੀਆਂ ਰੋ ਰੋ ਗਏ ਫ਼ਕੀਰ। ਤਾਰੇ ਦੀ ਲੋਅ ਵੇਖਿਆ, ਪਰਬਤ ਦੂਰ ਅਤੀਤ। ਪਿੱਛੇ ਮੁੜੇ ਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਦੇ ਦਿਲਾਸਾ ਮੀਤ। ਖੁਸ਼ਕ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਪਾਟ ਨੇ, ਸੁੰਞੀ ਜਿਵੇਂ ਸਰਾਂ। ਮਿਰਜ਼ੇ ਬਾਝੋਂ ਹੋ ਗਈ, ਖ਼ਾਲੀ ਥਲ ਦੀ ਛਾਂ। ਦਿੱਸਹੱਦੇ 'ਤੇ ਰੁਕੀ ਹੈ, ਬੁਝ ਬੁਝ ਧੁੰਧਲੀ ਲੋਅ। ਤਨ-ਮਨ ਹੋੜ ਜਲਾਂਵਦੀ ਸਾਰੇ ਥਲ ਦੀ ਖੋਹ। ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਚੋਂ ਤੋੜਦੀ, ਕੁਲ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਛੋਹ। ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਬਣੀ ਨ, ਸੈ ਗਗਨਾਂ 'ਚੋਂ ਹੋ। ਮੇਰੇ ਕੰਠ ਦੇ ਹੇਠ ਨੇ, ਸੁੱਕੇ ਸਿੰਧ ਅਨੇਕ। ਜਿਹੜੇ ਕਾਲ ਦੀ ਇਕ ਵੀ ਵੇਖ ਨ ਸੱਕਣ ਰੇਖ। ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਗੁਨਾਹ ਨੇ, ਪਤਝੜ ਪਾਰੋਂ ਦੇਖ; ਦੇਖੋ ਤੱਤੀ ਵਾ ਵਿਚ, ਕਬਰਾਂ ਪੁਟਦੇ ਸ਼ੇਖ਼। ਝੁਲਦੇ ਝੱਖੜ ਮਾਰ ਕੇ ਸੁੰਨ ਚੜ੍ਹੇ ਬੇ-ਕਾਜ; ਪ੍ਰਲੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਨੱਚਦੀ ਲੱਭ ਰਹੀ ਉਹ ਤਾਜ। ਸਾਂਭੇ ਬੁੱਢੇ ਸਮੇਂ ਨ ਰੁਲਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ। ਹੂੰਗਰ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਦੀ, ਬਾਲਪਨੇ ਦੀ ਦੀਦ। ਮੈਂਡੇ ਸਾਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਰਹੇ, ਧੂੜਾਂ ਵਾਂਗ ਸਰਾਪ। ਰੋਗ ਅਬੋਲ ਨ ਦੱਸਦੇ, ਕਿਸ ਘਰ ਜਾਣਾ ਆਪ। ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਕਹਿਰ ਅਗੰਮ ਦੇ, ਮੈਂ ਖ਼ਾਲੀ ਬੇ-ਨੂਰ- ਥਲ ਵਿਚ ਪਰਬਤ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਚਮਕਿਆ ਜੁਗਨੂੰ ਦੂਰ। ਧੁੰਧਲੀ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਜਾਪਿਆ, ਕੁਝ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ; ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਕੇ ਧੁੰਧ ਵਿਚ ਛਿਪ ਜਾਵਣ ਵਿਚ ਭੋਰ । ਜਿਵੇਂ ਮਹੀਨ ਫੁਹਾਰ ਦੇ ਬਿਜਲੀ ਚੁੱਕ ਸਰੂਰ; ਲੁਕ ਬ੍ਰਿਛਾਂ ਨੂੰ ਲਾਂਵਦੀ, ਪਲ ਵਿਚ ਯੁਗਾਂ ਦਾ ਨੂਰ। ਹਿਲਦੀਆਂ ਚੁੱਪਾਂ ਜਾਪੀਆਂ, ਗਾੜੀ ਧੁੰਧ ਦੀ ਕੂਟ; ਆਏ ਯੋਗੀ ਕਿਤੋਂ ਨੇ, ਜਾ ਕੁਝ ਕੰਬਦੇ ਬੂਟ। ਸੁੱਕੀ ਤ੍ਰਿਣ ਤੋਂ ਬਾਗ਼ ਹੋ, ਵਿਚ ਪਰਲੋਂ ਦੀ ਅੱਗ, ਫੁੱਟੀ ਵੇਲ ਅੰਗੂਰ ਜਿਉਂ, ਇਉਂ ਮੈਂ ਦਿੱਤੀ ਸੱਦ।:- “ਦੇਵੋ ਸਿਖਰਾਂ ਵਾਲਿਓ, ਸਵਾਂਤ ਬੂੰਦ ਦਾ ਲੋ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਕੌੜੀ ਅੱਚਵੀ ਬਹੂੰ ਮਚਾਇਆ ਸ਼ੋਰ । “ਕੁਝ ਤੱਕਣ ਲਈ ਕੱਟਦਾ, ਰਾਹ ਬਰਬਰ ਦੇ ਸੋਗ। ਸਾਜਨ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਜਾਣਗੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਰੋਗ। “ਜਦ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਪਰਤਦਾ, ਉਡਦੀ ਸੋਗੀ ਵਾਟ। ਜਦ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਤੋੜਦਾ, ਉੱਠੇ ਚੀਸ ਵਿਰਾਟ। “ਵੈਂਦਾ ਜੈਂਦੇ ਵਸਲ ਲਈ, ਉਸ ਦੇ ਪੰਧ ਤਿਆਰ। ਛੋਹ ਖ਼ਾਬਾਂ ਤੋਂ ਓਸਦੀ ਭਾਰੀ ਕੋਟਾਂ ਵਾਰ। “ਤੱਕਾਂ ਉਸਦੀ ਪਲਕ ਨੂੰ, ਕੜਕਣ ਲੱਖ ਅਤੀਤ। ਅਉਧ ਵਿਹਾਣੀ ਸੁਪਨ ਦੀ ‘ਮੈਂ’ ਲਖ ਜਾਂਦੇ ਬੀਤ। “ਤਨ ਦਾ ਤੀਲਾ ਬਾਲਦੀ, ਸੰਘਣੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਸਿੱਕ ਸੈ ਉਮਰਾਂ ਮੈਂ ਰੁਲਦਿਆਂ, ਮੁੱਖ ਨ ਤੱਕਿਆ ਇਕ। “ਮੈਂ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ, ਰੰਗੀ ਨਭ ਦੀ ਦਿੱਖ । ਵਹਿਣ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੁੱਕਣੇ, ਜੇਕਰ ਪਈ ਨ ਭਿੱਖ।" ਮੇਰੀ ਸੱਦ ਚੋਂ ਬਿਜਲੀਆਂ, ਉੱਠ ਜਗਾਏ ਤੂਰ। ਪਰਬਤ ਪਰਬਤ ਕੰਬਦੇ, ਸਜਦੇ ਨੂਰੋ ਨੂਰ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਪਰਬਤ ਵਲ ਕਰ ਜਿਉਂ ਮੈਂ ਖੜਾ ਹਮੇਸ਼, ਦੂਰ ਮੁਨ੍ਹੇਰ 'ਚ ਦਿੱਸਿਆ ਕੋ ਸਾਈਂ ਦਰਵੇਸ਼। ਸਿਦਕ ਦੇ ਲੰਮੇ ਹੱਥ ਨੇ, ਪੱਥਰ ਚੁੱਕਿਆ ਕੋ। ਦੂਰ ਅਮ ਪਤਾਲ ਵਿਚ, ਸੁੱਟੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋਅ। ਘਾਇਲ ਹੋਏ ਹਰ ਅੰਗ 'ਤੇ ਰੁਮਕਣ ਲੱਗੀ ਰੁੱਤ। ਚਰਖ਼-ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਮੌਤ-ਰਾਹ ਸੁਪਨਾ ਲੈਂਦੇ ਰੁੱਖ । ਸੁਣਿਆ ਪੱਥਰ ਹੇਠ ਸੀ ਕੁਲ ਕੁਲ ਕਰਦੇ ਵਹਿਣ। ਅਸਲ 'ਚ ਸਾਈਆਂ ਵਾਲੜੇ ਕਾਲ 'ਚ ਛੁਪੇ ਸੀ ਨੈਣ। ਸਜਦਾ ਕੀਤਮੁ, ਜਾਣਿਆਂ ਉਹ ਕੋਈ ਦੂਰ ਦੀ ਨੈਂ। ਅਜੇ ਤਾਂ ਲੰਮੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪੈਂਡੇ ਕਰਨੇ ਮੈਂ। ਕਰ ਅਰਦਾਸਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਮੈਂ ਉਡਦਾ ਵਲ ਲੋਅ। ਨੂਰੀ ਪੌਣ ਦੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਦੂਰ ਦੂਰ ਕਿਉਂ ਛੋਹ ? + + + + + + + + + + ਮੈਂ ਸਾਈਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਉਂ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ਪਰੇ ? ਭਾਵੇਂ ਨਿੱਕਾ ਜੀਵ ਮੈਂ, ਲੱਖਾਂ ਦੁੱਖ ਜਰੇ।” ਸਾਈਂ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਨ ਘੁੰਡ ਕਰੇ। ਕੀੜੀ ਤੁਲ ਨ ਹੋਵਣੀ, ਸਾਜਨ ਨਦਰ ਕਰੇ।” ਮੈਂ ਸਾਈਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, ਅੰਬਰੋਂ ਕਹਿਰ ਵਰ੍ਹੇ । ਜੇ ਸਭ ਨੇ ਮਿਟ ਜਾਵਣਾ, ਕਿੱਥੇ ਰੰਗ ਹਰੇ ? ਸਾਈਂ ਮੇਰੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ, ਤੱਕਿਆ ਦੂਰ ਖੜੇ। ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਫ਼ਜਰ ਦੀ, ਨੈਣੀਂ ਤੀਰ ਚੜ੍ਹੇ : “ਨਦਰ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਬੈਠ ਕੇ, ਕਾਲ ਨ ਹੱਥ ਫੜੇ । ਭਵਜਲ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣਗੇ, ਲੱਖਾਂ ਸਾਸ ਹਰੇ। “ਸਾਹ ਸੂਰਜ ਜਦ ਪੀਂਵਦੇ, ਜਿੰਦ ਵੈਰਾਗ ਵਰੇ। ਵਡ ਸਿਦਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਿੰਦੀਆਂ, ਲਾ ਕੇ ਵਾਗ ਫੜੇ। “ਕਿਸ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਹੈ ਥੰਮ੍ਹਣਾ ?, ਥਲ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤਰੇ। ਭਾਵੇਂ ਸਾਜਨ ਰਾਂਗਲੇ, ਸੰਭਲ ਬੁੱਕ ਭਰੇ।” ਮੈਂ ਆਖਾਂ : "ਵੇ ਸਾਈਆਂ, ਕਿਉਂ ਕੁਈ ਰੰਗ ਮਰੇ ? ਜਿੰਦਾਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ, ਦਾਮਨ ਰੱਬ ਫੜੇ। ਪੁਛਦਾ ਕਿਉਂ ਨ ਆਇਕੇ ? ਮੈਨੂੰ ਦਰਦ ਬੜੇ।” ਸਾਈਂ ਨੇ ਹੱਸ ਆਖਿਆ, “ਸੁਣ ਓ ਯਾਰ ਖੜੇ; “ਕਾਲ ਦੇ ਅੱਥਰੇ ਵਹਿਣ ਜਦ, ਆਵਨ ਹੁਕਮ ਦਰੇ, ਨਿੱਕੀ ਜਿੰਦ ਜੋ ਰੱਬ ਦੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਕਾਲ ਡਰੇ; “ਅਣਦਿੱਸ ਕੂੰਟੀਂ ਓਸਦੇ, ਨਾਮ ਦਾ ਵਹਿਣ ਚੜ੍ਹੇ, ਵਾਟ ਓਸਦੀ ਸਦਾ ਹੀ, ਰਹਿੰਦੀ ਰੱਬ ਘਰੇ।” ਸਾਈਂ ਪਾਰ ਖਲੋਤੜੇ, ਛੋਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰੇ, ਜਿੰਦ ਨ ਨਿੱਕੀ ਜੇਹੀ ਵੀ, ਤਾਰ ਮਹੀਨ ਤਰੇ। ਸੰਜਬਰ ਦੀ ਜੋ ਚੁੱਪ ਵਿਚ, ਸਾਈਂ ਕਦਮ ਧਰੇ, ਪਰਲੋਂ ਤੀਕਰ ਝੱਖੜੀਂ, ਪੈਂਡੇ ਹਰੇ ਹਰੇ। ਪਲ ਪਲ ਪੰਛੀ ਉਡਦੇ, ਸਾਈਂ ਪੀੜ ਜਰੇ, ਜਦੋਂ ਥਲਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚ, ਕੁਈ ਕੁਈ ਬੀਜ ਸੜੇ। ਮੈਂ ਸਾਈਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, ਦਿਲ ਨ ਰੰਗ ਫੜੇ, ਮੈਨੂੰ ਬੇਵਸ ਵੇਖਦੇ, ਲੱਖਾਂ ਦਰਦ ਖੜੇ। + + + + + + + + + + ਪੌਣ ਵਾਂਗ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਸੁਣਦਾ ਉਸਦਾ ਬੋਲ। ਲੰਘੇ ਸਿੰਧ ਮੈਂ, ਆਏ ਨ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਕੋਲ । ਸੋਚਾਂ : ਪਾਵਨ ਚਰਨ ਸੰਗ ਜੇ ਮੈਂ ਛੋਹਵਾਂ ਜਿੰਦ; ਕਿੰਨੇ ਪੈਂਡੇ ਹੋਣਗੇ ਹਰੀ ਭਰੀ ਉਸ ਬਿੰਦ। ਥਲ ਵਿਚ ਕੌਮਾਂ ਘੁੰਮੀਆਂ, ਲਸ਼ਕਰ ਕਰਨ ਗੁਮਾਨ। ਕਾਲ ਦੇ ਆਦਿ ਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਿਸ ਥਾਂ ਡਿੱਗੇ ਵਾਣ ? “ਸਾਈਂ ਇੰਞ ਨ" ਕਿਹਾ ਮੈਂ “ਬਾਰ ਬਿਗਾਨੇ ਰੋਲ, ਕਿੰਞ ਇਕ ਅੱਖਰ ਰਹੇਗਾ, ਭਵਜਲ ਕਰਦੇ ਘੋਲ ?" ਬੋਲ ਸਾਈਂ ਦੇ ਖੇਡਦੇ, ਚੁੱਪਾਂ ਦੇ ਘਮਸਾਨ । ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਦੇ ਪਾਰ ਤਕ, ਨਜ਼ਰਾਂ ਕਰਨ ਉਡਾਣ। ਸਾਈਂ ਕਹਿੰਦਾ “ਰੰਗਦੀ, ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ। ਪੈਂਡਾ ਜਦ ਕੋਈ ਬਣੇ ਨ, ਕਬਰ ਹਨੇਰੀ ਵਾਸ ! “ਆਦਿ-ਅੰਤ ਜਦ ਕਾਲ ਦੇ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਪੈਣ ਉਜਾੜ ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਰਨ ਮਲੂਕ ਆ ਝਖੜੀਂ ਕਰੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ। “ਨਿਕੇ ਬੀਜ ਤੇ ਲਿਖਦੀਆਂ, ਅਣਦਿੱਸ ਸਦੀਆਂ ਲੇਖ ! ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਖਿਚਦੀਆਂ, ਬੋਲ ਮਹੀਨ ਦੇ ਹੇਠ।” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ “ਬਿਨ ਵਣਾਂ ਦੇ, ਪੌਣਾਂ ਸਿੱਕ ਸਿੱਕ ਜਾਣ । ਕਬਰੀਂ ਚੜ੍ਹ ਕੀ ਵੇਖਦੇ, ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ?” ਸਾਈਂ ਦਸਦਾ “ਜਾਗਿਆ, ਮੁੜ ਨ ਪਹਿਲਾ ਬੋਲ । ਆਦਮ ਦਾ ਦਿਹੁੰ ਬੀਤਿਆ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸੁੰਞਾਂ ਫੋਲ। “ਦਿਲ ਦੀ ਸੁੰਞ ਚੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ, ਤੁਰਦੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ। ਸੁੱਕੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ, ਅੱਥਰੂ ਭਰੇ ਰਕਾਨ। “ਸੁਣ ਨਦੀਆਂ ਸੁਕ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਸੁੰਞੇ ਦਿਲ ਦੀ ਬਾਂਗ। ਅੰਧ ਗੁਬਾਰ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ, ਦੂਰੋਂ ਮਾਰਨ ਸਾਂਗ।” ਕੀਤੀ ਅਰਜ਼ ਮੈਂ “ਕੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ? ਫੜੇ ਕਸੈਲੀ ਅੱਚਵੀ ਜਦ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਾਹ!” ਸਾਈਂ ਬੋਲੇ “ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸਾਂ ਦੀ ਜਾਹ ਟੁੱਟਦੇ ਚਰਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਚਮਕਾਂ ਹੋਣ ਗਵਾਹ; “ਕਾਲੇ ਖੂਹ ਦੇ ਲਹੂ 'ਚੋਂ ਜਦ ਕਦ ਉਠਦਾ ਸੋਗ ਚਹੁੰ ਕੂੰਟਾਂ ਵਿਚ ਕੂਕਦਾ ਜਦ ਪੂਰਨ ਦਾ ਰੋਗ । “ਅਣਦਿੱਸ ਕਾਲ 'ਚੋਂ ਕਾਲ ਦੇ ਜਲ ਬਲ ਵਰ੍ਹਦੇ ਮੇਘ, ਚੜ੍ਹ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਘੋੜ 'ਤੇ ਕਾਲ 'ਚ ਮਾਰਨ ਤੇਗ। “ਝਿਮ ਝਿੰਮ ਮਣ ਤੋਂ ਵੇਂਹਦੀਆਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਭਰ ਨੀਰ ਬੱਚੇ ਅੰਗ ਜਗਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਉਂ ਕੋ ਬ੍ਰਿਛ ਸਮੀਰ। “ਕਣੀਆਂ ਅਣਦਿੱਸ ਚੁੰਮੀਆਂ ਇਕਤ ਪਇਆਂ ਪਾਸ; ਕਾਲੇ ਗਹਿਰੇ ਖੂਹ ਜਾ ਜਲਦੇ ਬੁਝ ਬੁਝ ਮਾਸ। “ਅਣਦਿੱਸ ਕਾਲ ਹੈ ਵੇਖਦਾ ਮਾਣਸ ਬੇ-ਦਰੇਗ਼, ਰਮਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਰ੍ਹਾਂਵਦਾ ਅਰਦਾਸਾਂ ਦੇ ਮੇਘ। “ਜੋਬਨ ਫੇਰ ਫ਼ਕੀਰ ਬਣ ਤੁਰਦਾ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲ। ਬਾਗ਼ਾਂ ਛਾਵੇਂ ਬੈਠਦਾ ਚਿਰ ਤੋਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਾਲ।” ਮੈਂ ਝੁਕ ਝੁਕ ਰੋ ਆਖਿਆ : “ਬੋਲ ਤੁਹਾਡੇ ਮਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਦੂਰ ! ਕਿਉਂ ਮਿਲੋ ਨ ? ਮਿਲੇ ਤੁਹਾਡੀ ਛਾਂ।” ਨਿਆਰੀ ਰਮਜ਼ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਭਿੰਨੀ ਲੋਇ ਮਹੀਨ, ਤਾਰੇ ਪੈਂਡੇ ਮਾਰ ਕੇ ਆਏ ਝਿੰਮ ਝਿੰਮ ਪੀਣ। ਮੈਂਡੇ ਖ਼ਾਲੀ ਦਿਲੇ ਨੂੰ ਆਇਆ ਉਦੋਂ ਯਕੀਨ, ਨੂਰੀ ਕਾਸੇ ਉਂਝ ਤਾਂ ਚਿਰ ਤੋਂ ਪੈਂਡੇ ਜੀਣ। ਸਾਈਂ ਕਹਿੰਦਾ : ਕਦੇ ਨ ਸਾਬਤ ਮੈਂਡੀ ਲੋ, ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਮੋ ਦਿਸਾਂ ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਛਿਪ ਜਾਂ ਹੋ। “ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਘੁੰਮਦੇ ਮੈਂਡੇ ਨਾਂ। ਕੁਝ ਲਈ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੜਾ ਕੁਝ ਲਈ ਕਾਲੀ ਛਾਂ। “ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਈ ਜਾਵਾਂ ਖੋ; ਕੁਝ ਤਾਂ ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਸੱਦਦੇ ਕੁਝ ਤਾਂ ਪੈਂਦੇ ਰੋ।” + + + + + ਕਹਿ ਦਰਵੇਸ਼ ਗਿਆ ਛਿਪ ਦੂਰੀ, ਰਮਜ਼ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਰਹੀ ਅਧੂਰੀ। ਛਮਕਾਂ ਮਾਰਨ ਡੂੰਘੀਆਂ ਵਾਟਾਂ, ਦੂਰ ਉਦਾਸ ਧੂੜ ਵਿਚ ਟਾਪਾਂ। ਤੱਕੀਆਂ ਪਾਣੀ ਭਰਦੀਆਂ ਨਾਰਾਂ, ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਹੋਏ ਅਸਵਾਰਾਂ। ਤੱਕਾਂ ਜਦ ਗੁਜਰਾਤ 'ਚ ਮੋਏ, ਕੁਝ ਕੁਝ ਦਰਸ ਮਾਹੀ ਦਾ ਹੋਏ। ਫ਼ਜਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੈ ਰੁਣਝੁਣਦੀ, ਸੁਪਨ ਪਰੇ ਕੰਨਸੋਅ ਕੁਈ ਬੁਣਦੀ। ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਂਗ ਜਾਂ ਹੁਣ ਦੀ ? ਬਾਹਰਵਾਰ ਬਗ਼ਦਾਦ ਦੇ ਸੁਣਦੀ। ਜਲਵਾ ਜਦੋਂ ਇਲਾਹੀ ਛਾਏ, ਖ਼ੂਨੀ ਰਣਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਆਏ। ਸਾਈਂ ਦੂਰ, ਮਿਲਣ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਆਂ। ਨੀਲ ਘੋੜ ਦੀਆਂ ਸੁਣਦੀਆਂ ਸੋਆਂ। ਪਰ ਨ ਜਲਵਾ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਨ ਮਾਹੀ ਨਾਲ ਖਲੋਇਆ। ਦਸਿਆ ਦਾਰ ਉੱਤੇ ਮਨਸੂਰਾਂ “ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਣ ਨ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਧੂੜਾਂ, “ਜਦ ਤਕ ਦਾਰ ’ਤੇ ਪੈਣ ਨ ਭੂਰਾਂ ਦਿਲ ਬਹਿਸ਼ਤ ਨਹੀਂ, ਨ ਹੂਰਾਂ।” ਜਲਵਾ ਓਨਾ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਲ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਲ ਵਿਚ ਮਾਹੀ ਮਿਲਦਾ। ਸਾਈਂ ਗਿਆ ਮੈਂ ਕੇਹਾ ਸੁਆਲੀ! ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਅੱਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ। + + + + + ਫ਼ਜਰ ਨੂੰ ਤੰਬੂ ਪੁੱਟ ਲਏ ਮਿਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਚੁੱਕ ਪੈੜਾਂ ਦੀ ਸੁੰਞ ’ਚੋਂ ਥਲ ਮਾਰੇ ਚੋਕਾਂ। ਪਰਬਤ ਉੱਤੇ ਪਿਆਸ ਬਿਨ ਨਾਂਹ ਕੋ ਪਰਛਾਵਾਂ, ਖੁਭੀਆਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਲਾ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਪੱਥਰੀਂ ਨੋਕਾਂ। ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆਂ ਮਿਲਣਗੇ ਪਰਦੇਸ ਚ ਮੈਨੂੰ, ਸ਼ਰਤਾਂ ਕੁਝ ਨ ਰੱਖੀਆਂ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ। ਸਜਦੇ ਫ਼ਜਰ ਨੂੰ ਲਭਦੇ ਉਸ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ, ਮੈਂ ਨ ਕਾਲ ਫ਼ਕੀਰ ਦੇ ਕਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਪਰਵਾਹ ਨ ਰੋਹ ਚਰਖ਼ ਦੀ ਯਾਰੋ, ਰੱਬ ਦੇ ਬੰਦੇ ਜਾਣ ਨ ਜੇ ਛੱਡ ਕੇ ਝੋਕਾਂ। ਤੱਤੀ ਵਾਏ ਝੁਲਸਿਆ ਤੂੰ ਬੋਲ ਪੁਰਾਣਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਫ਼ਜਰ ਦੀ ਨੀਂਦ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਨ ਝੋਕਾਂ। ਭੋਲੀ ਤ੍ਰਿਣ ਕਿਉਂ ਕੰਬਦੀ ਤਕ ਅੰਬਰ ਡਾਢੇ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਨੀਂਦ ਦੀ ਬੂੰਦ 'ਤੇ ਥਲ ਤਪਦੇ ਜੋਖਾਂ। ਸੁਣ ਸੂਰਜ ਬੇਗਾਨਿਆਂ ਕਿਉਂ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਾਈ ? ਜੁਗਨੂੰ ਦਾਮਨ ਲੱਗ ਮੈਂ ਲਖ ਭਵਜਲ ਘੋਖਾਂ। + + + + + ਫ਼ਜਰਾਂ ਕਿੱਥੇ ਲੱਥੀਆਂ ਥਲ ਵਾਟ ਸਤਾਣੀ, ਪੰਛੀ ਰਹੇ ਨ ਪਰਬਤਾਂ ਤੇ ਬੂੰਦ ਨ ਪਾਣੀ। ਸੁਣੀ ਮੈਂ ਵਿਚ ਬੇਹੋਸ਼ੀਆਂ ਸੀ ਪੀੜ ਦੀ ਹੂੰਗਰ, ਕਦੇ ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਦੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਹ ਕਰਵਾਨੀ। ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੈ ਮੇਰੇ ਬੋਲ 'ਤੇ ਸੁੱਤੀ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤਿਆਂ ਛੋਡ ਗਏ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹਾਣੀ। ਕਾਲ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਾਰ ਨ ਲੀਤੀ, ਰਾਹ ਰਹੀ ਮਿਰੇ ਉਡੀਕਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਾਖ਼ ਨਿਮਾਣੀ। ਓਦੋਂ ਅੰਬਰ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਾਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਆ, ਕਬਰੀਂ ਕੌਮਾਂ ਵੇਖਦੀ ਜਦ ਪੌਣ ਪੁਰਾਣੀ। ਤੀਰ ਯਜ਼ੀਦ ਨ ਪਾਣੀਆਂ, ਰੋ ਪਿਆਸ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆਂ, “ਰੰਗ ਹੁਸੈਨ ਸੀ ਨਬੀ ਦੀ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਸੁਹਾਣੀ।” ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ-ਚੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੁੱਪ ਦਿਲਾਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ, ਗੁਜ਼ਰੀ ਲੰਮੀ ਵਾਟ ਉਹ ਮਿਰੇ ਅੱਥਰੂ ਥਾਣੀ। ਸੁੱਤੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਮੈਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਜਾਵਾਂ, ਮੇਲੇ ਭਰੇ 'ਚ ਪੀ ਲਏ ਮੈਂ ਮੌਤ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਰੰਗ ਕਸੁੰਭਾ ਨਾਲ ਹੀ ਹੱਸ ਵਣ ਪਏ ਖੇਡਣ, ਕਿੱਥੇ ਵੰਝਲੀ ਰਾਂਝਣਾ ਮੈਂ ਭਰੀ ਵਿਹਾਣੀ। + + + + + + + + + + ਫੇਰ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਆਈਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਅਗਨ-ਵਹੀਰਾਂ, ਲੂ ਵਿਚ ਕੋਹੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀਆਂ ਉਡਦੀਆਂ ਲੀਰਾਂ। ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਇਸ ਥਲ ਵਿਚ ਕੋਹੇ ? ਬੁੱਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰੁਲਦੀਆਂ ਕੰਬ ਰੋਣ ਜ਼ਮੀਰਾਂ। ਚੜ੍ਹੇ ਕੁਸੈਲੇ ਬੁੱਲਿਆ, ਖੰਭ ਫੇਰ ਤੂੰ ਮਾਰੀਂ- ਮੇਰੇ ਖ਼ੂਨ 'ਚ ਰੱਖ ਜਾ ਵਿਸ-ਭਰੀਆਂ ਪੀੜਾਂ। ਕੰਬਦੀ ਮੇਰੀ ਇਕੱਲ ਤੇ ਥਲ ਤਪ ਤਪ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਉਮਰਾਂ ਕਿੰਝ ਗੁਨਾਹ ਲੈ ਵਲ ਜਾਣ ਨਕੀਰਾਂ ? ਗਠੜੀ ਅਮਲ ਦੀ ਕਦੋਂ ਦਾ ਚੁੱਕ ਥਲ ਵਿਚ ਤੁਰਿਆ, ਕੀ ਰੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਛਦੀਆਂ, ਤਪ ਤਪ ਤਕਦੀਰਾਂ ? “ਕਿਸ ਰਣ ਦਾ ਅਸਵਾਰ ਤੂੰ ?” ਸੁਣ ਨੀਵੀਂ ਪਾਵਾਂ, ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੀਂ ਪੁੱਛਦੀਆਂ ਖੜ੍ਹ ਰਾਹ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰਾਂ। ਥਲਾ ਵੇ ਕਿੱਥੇ ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੁਰ 'ਵਾਜਾਂ ਗਈਆਂ ? ਸੁਣੇ ਬਾਲ ਇਸ ਉਮਰ ਦਾ ਹਰ ਪਲ ਤਕਸੀਰਾਂ। ਪੁੱਛਦੀ ਮੌਤ “ਮੈਂ ਰੱਬ ਦੇ ਜਦ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀਣੀ, ਕੀ ਮੈਂ ਡਾਢੀ ? ਲਾਈ ਨ ਤਕ ਹੇਕ ਫ਼ਕੀਰਾਂ।” ਸੁਣ ਮੌਤੇ ਨਾਂਹ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਜਦ ਰੰਗ ਬੇਗਾਨੇ, ਥਲ ਸੀਨੇ ਰੰਗ ਤੈਂਡੜੇ ਕਢ ਦੇਣ ਸਮੀਰਾਂ। ਮੋਹ ਨ ਜਦ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚ, ਕੋ ਬੀਜ ਨ ਰੁੱਤਾਂ। ਗੋਦ ਇਕੱਲਾਂ ਲੀਤੀਆਂ ਮਾਂ ਨੈਣ ਦੇ ਨੀਰਾਂ। ਉਦੋਂ ਕਹਿਰ ਨ, ਥਲਾਂ ਦੇ ਬਸ ਭਰੇ ਸੀ ਮੇਲੇ, ਜਦ ਸਨ ਪੀਲੂ ਪੱਕੀਆਂ ਰੰਗ ਭਰੇ ਕਰੀਰਾਂ। ਅਜ਼ਲ ਤੋਂ ਅਬਦਾਂ ਤੀਕਰਾਂ ਜੋ ਸੁਪਨਾ ਜਾਵੇ, ਉਸਦੀਆਂ ਥਲ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹ ਜਾਣ ਲਕੀਰਾਂ। ਅਉਧ ਵਿਹਾਣੀ ਕਾਲਿਆਂ ਜਦ ਕੇਸਾਂ ਸੰਦੀ, ਰੰਗ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵੇਖਦੀ ਮੈਂ ਨਦੀਆਂ ਚੀਰਾਂ। ਖ਼ਿਆਲ ਅਜ਼ਲ ਦੀ ਅੱਗ ਤਕ ਕਿਉਂ ਕਰੇ ਨ ਪੈਂਡੇ ? ਜੇਕਰ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹੇ ਨਾਂਹ ਕੰਬ ਜਾਣ ਆਖ਼ੀਰਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਕਾਲ ਦੀ ਰਾਖ ਨੇ ਸਭ ਤਾਰੇ ਢੱਕੇ, ਵੇਲ ਅੰਗੂਰੀ ਨਦਰ ਦੀ ਸਿਰ ਝੂੰਮੇ ਪੀਰਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਦ ਕੇਚ ਨ ਦਿਸਿਆ, ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੇ ਖਾਬ ਨੇ ਥਲ ਪਾਈਆਂ ਭੀੜਾਂ + + + + + + + + + + ਸੁੰਞ ਚੁਫੇਰੇ ਲੱਥਦੀ ਥਲ ਰੋਹੀਆਂ ਝੱਲਾਂ। ਆਏ ਰਾਤ ਨ, ਸਮੇਂ ਦਾ ਲੜ ਫੜਨ ਇਕੱਲਾਂ। ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਤੰਬੂਆਂ ਦੀ ਮਿਟੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ, ਨ ਸ਼ੀਂਹ ਨਦੀ ਨ ਰਾਤ ਹੈ, ਕਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਚੱਲਾਂ ? ਨ ਤਾਂ ਤੀਰ ਹੈ, ਬਾਜ਼ ਨ, ਨ ਘੋੜ ਨ ਬੇਲੇ, ਤੁਰਗੀ ਮਿਰੀ ਉਡੀਕ ਜਦ ਮੈਂ ਕਿਸ ਥਾਂ ਖੱਲਾਂ ? ਬਿਰਹੁੰ ਦੀ ਝੀਣੀ ਬਾਣਿ ਦੇ ਹੈ ਨੈਂ ਕੁਈ ਉਹਲੇ, ਸੁਣਾਂ, ਜੋ ਹੁਣੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦਰ ਨੂੰ ਮੱਲਾਂ। ਸੰਞ ਦੇ ਘੁੰਡ ਚੋਂ ਵੇਖਦੀ ਥਲ ਰਾਤ ਪੁਰਾਣੀ, ਤਾਰੇ ਜਿਸਦੀ ਟਹਿਣ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕਰਦੇ ਗੱਲਾਂ । + + + + + + + + + + ਪਰਬਤ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੜੇ ਥਲ ਸੰਞਾਂ ਪਈਆਂ, ਪੰਖੀ-ਡਾਰ ਨੂੰ ਅੱਖੀਆਂ ਅੱਜ ਤਰਸ ਨੇ ਰਹੀਆਂ। ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਾਲੜਾ ਰੱਜ ਵੇਖ ਨ ਹੋਇਆ, ਕੀ ਪਰਛਾਵਾਂ ਭਰਮ ਸੀ ? ਕੁੱਲ ਸਮਝਾਂ ਗਈਆਂ ! ਭੈਅ ਵਿਚ ਸਾਸ ਬਿਗਾਨੜੇ ਪਏ ਥਰਹਰ ਡੋਲਣ, ਰੂਹਾਂ ਦਿਲ ਦੇ ਭੇਦ ਕੱਢ ਵਿਚ ਥਲ ਦੇ ਲਹੀਆਂ। ਵਿਛੜੇ ਸੁਪਨੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਪਲ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ, ਆ वे ਬਰਬਰ ਸੱਖਣੇ ਕੁੱਝ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ। ਜਿਉਂ ਥਲ ਵਿਚ ਅੱਕ-ਖੰਭੀਆਂ ਦਿਲਿ ਪੀੜਾਂ ਕੰਬਣ, 'ਕੱਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੁਪਨ ਤਕ ਜਿਉਂ ਬਾਗ਼ੇ ਸਈਆਂ। + + + + + ਥਲ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਡੀਕ ਦੇ ਦੱਬ ਜਾਣ ਬਨੇਰੇ ਪੰਖੀ ਰਹਿਣ ਨ ਦੇਸ ਵਿਚ ਛੱਡ ਜਾਵਣ ਖੇੜੇ। "ਧੂੜਾਂ-ਲੱਦੇ ਆਂਗਨੀਂ ਅੱਕ-ਖੰਭੀਆਂ ਉੱਡਣ, ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀਰਾਨੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਪਾਵਣ ਫੇਰੇ। “ਮੰਦੇ ਕੰਮੀਂ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਸੈ ਉਲਝਣ ਪੌਸਣ, ਸੁਪਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਅਗੇਰੇ। “ਸੱਪ ਦੇ ਡੰਗ ਬਿਨ ਬਾਗ਼ ਵੀ ਰਹਿ ਜਾਣ ਪਿਆਸੇ, ਮਧ-ਮੱਖੀਆਂ ਲਈ ਵਲਵਲੇ ਰੰਗ-ਖੂਹ ਨ ਗੇੜੇ। “ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀ ਤਲੀ ਦਾ ਧਰ ਲਏ ਨ ਸੁਪਨਾ, ਬੈਠੇ ਸੱਸੀ ਥਲੀਂ ਜੇ ਛੱਡ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਜੇਰੇ। “ਆਉਂਦੀ ਥਲ ਦੀ ਹੂਰ ਹੈ ਚਾ ਫ਼ਜਰ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਨੌਬਤ ਵਜਦੀ ਜਦੋਂ ਹੈ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ਲੇ ਮੇਰੇ।” + + + + + ਉੱਡਿਆ ਸੁਪਨਾ ਬੋਲ ਇਉਂ ਵਲ ਸੰਞ ਦੀ ਲਾਲੀ। ਲੰਘਦੀ-ਛਿਪਦੀ ਦੂਰ ਸੀ ਕੋਈ ਹੂਰ ਨਿਰਾਲੀ। ਸੂਰਜ ਪਾਰ ਸਲੋਨੜੀ ਚੁੰਮ੍ਹ ਕੰਬਦੇ ਪੈਂਡੇ, ਭੇਜ ਰਹੀ ਰੰਗ-ਕਾਫ਼ਲੇ ਥਲ ਹੋਣ ਨ ਖ਼ਾਲੀ। ਸਹਿਮ ਜਹੇ ਵਿਚ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹ ਪਰੀ ਨ ਬੋਲੇ, ਯੁਗਾਂ ਤਕ ਜੇ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹੇ ਖੜਾ ਸੁਆਲੀ। ਤੋਸ਼ਾ ਹੂਰ ਦੀ ਯਾਦ ਦਾ ਰੁਲ ਜਾਏ ਨ ਰਾਤੀਂ, ਸਾਰੇ ਥਲ ਵਿਚ ਸਹਿਮ ਦੀ ਪਈ ਕੰਬਦੀ ਡਾਲੀ। ਕਿਹਾ ਮੈਂ : “ਬਿਰਹੁੰ ਰੰਗ ਤਕ ਸਭ ਰੁੱਤਾਂ ਜੀਵਣ, ਬੀਜ ਦੇਵੇ ਇਸ ਬੀਜ ਨੂੰ ਜੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਾਲੀ।” + + + + + + + + + + ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੰਞਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ। ਥਲ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਹੇਠ ਛਪੇ ਨੇ ਪੈਂਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਭਾਵੇਂ। ਮੈਂ ਅਤੀਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੈਂਦੇ ਦਰ ਤੇ ਵੰਝਾਂ ? ਮਹਿੰਦੀ-ਰੰਗੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਵਣ-ਢੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਞਾਂ। ਹੂਰ ਦੀਆਂ ਪਲਕਾਂ 'ਤੇ ਉਤਰਣ ਦੂਰ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੈਣਾਂ, ਝਿਮ ਝਿਮ ਵਾਟ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਨੇ ਸੈਣਾਂ। ਉਸਦੇ ਰੂਪ-ਸੁਪਨ ਵਿਚ ਸੁੱਤੀ ਚੁੱਪ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ। ਥਲ-ਸੰਞਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਲਹਿਰਣ ਜਿਉਂ ਜ਼ਮਜ਼ਮ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਕਾਲਿਆਂ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਘੁੰਡ ਉਹਲੇ ਮੋਨ ਫ਼ਕੀਰੀ ਵਾਟਾਂ, ਸੰਘਣੇ ਵਣੀਂ ਜਿਉਂ ਭੇਦ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਬੈਠ ਛੁਪਾਵਣ ਰਾਤਾਂ। ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ ਥਲਾਂ ਨੇ ਆ ਹੂਰ ਦੀ ਵੀਣੀ। ਅਣਦਿੱਸ ਰੂਹਾਂ ਨਾਲ ਲੈ ਚੱਲ ਵਾਟ ਉਡੀਣੀ। ਹਰ ਦੇ ਨੈਣੀਂ ਵੱਸਦਾ ਕੋਈ ਅੰਬਰ ਪਿਆਰਾ, ਵਗਿਆ ਝਿਮ ਝਿਮ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹੋ ਅਣਦਿੱਸ ਤਾਰਾ। ਅੰਬਰੀਂ ਜਦੋਂ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕਲਵਲ ਲੜੀ ਸੀ ਟੁੱਟੀ, ਭਾਸ਼ਣ ਨਾਦ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਪਰੀ ਇੰਞ ਇਹ ਸੁੱਤੀ : ਵਣ-ਝਖੜਾਂ ਦੇ ਮਸਤਕ ਉੱਤੇ ਜਿਉਂ ਕੋਈ ਤ੍ਰੇਲ ਸੁਹਾਣੀ, ਖ਼ਾਬ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ 'ਤੇ ਸਾਂਭੇ ਸੈ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਦਿਸਹੱਦੇ ਤੋਂ ਥਲ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ ਬਲ ਬਲ ਉਠ ਉਠ ਕੇਚਾਂ। ਦੋ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਞਾਂ ਸੀਨੇ ਨਸ ਪਈਆਂ ਤਦ ਰੇਖਾਂ। ਅਣਦਿੱਸ ਥਲ ਵਿਚ ਹੰਝਾਂ ਭਰਦੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ। ਹੂਰ ਦਿਆਂ ਅੰਗਾਂ 'ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ। ਕਿਸੇ ਨੈਂ ਦਾ ਬੋਲ ਪੁਰਾਣਾ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਥਲ ਸੀਨੇ। ਖੰਡਰਾਂ ਉੱਤੋਂ ਉਠ ਉਠ ਆਏ ਥਲੀਂ ਉਦਾਸ ਮਹੀਨੇ। ਸੰਞ ਨੂੰ ਹੂਰ ਦਾ ਮਸਤਕ ਛੋਹਿਆ ਕਿਸੇ ਫ਼ਜਰ ਦੀਆਂ ਲੋਆਂ। ਪੈਂਡੇ ਕੱਟ ਕੇ ਥਲ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਅਣਸੁਣੀਆਂ ਕੰਨਸੋਆਂ। ਕਿਸੇ ਦਾਰ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆਈਆਂ ਚੁੱਪ ਅਡੋਲ ਦੁਆਵਾਂ। ਹੂਰ ਦਿਆਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ੍ਹਿਆ ਝੁਕ ਸੰਞਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ। ਗੱਲ ਕਰੇ ਰਾਹੀਆਂ ਸੰਗ ਮੇਰੀ, ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਨਾਬੀਨਾ। ਪੀਲੂਆਂ ਵਾਲੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਬੈਠਾ, ਕੋਈ ਉਦਾਸ ਮਹੀਨਾ। ਘੁੰਮਣ ਹੂਰ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਂ ਵਿਚ, ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਪੈਂਡੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਭ-ਵਹਿਣਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਖਾਂ ਚਾਨਣ ਪੈਂਦੇ। ਚੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹ ਛਿਪੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੂਰਜ, ਥਲ ਨ ਦਸਦਾ ਰਾਹਵਾਂ। ਜਿਤ ਧਿਰ ਨੈਣ ਪਰੀ ਦੇ ਉੱਡਣ, ਤਿਤ ਧਿਰ ਜਾਣ ਹਵਾਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹੇ ਆਈਆਂ, ਮੁੜ ਸਾਈਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਚੁੰਮ੍ਹ ਨ ਸਕੀਆਂ ਰੋ ਰੋ ਜਿਸਦਾ, ਪਰਛਾਵਾਂ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ। ਥਲ ਦੀ ਪਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਮੈਂ ਆਖਾਂ, “ਕਿੱਥੇ ਅਸਲ ਮੁਹਾਣੇ ? ਪੱਤਝੜ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਕੰਬਦੇ ਮਿਰੇ ਟਿਕਾਣੇ।” “ਤੂੰ ਵਲੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਸੰਦਾ," ਹੂਰ ਕਹੇ "ਨਾਂਹ ਹਾਣੀ। ਤਾਂਹੀਉਂ ਤੈਨੂੰ ਦਿਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਸਦਾ-ਉਮਰ ਦੇ ਹਾਣੀ।” “ਸਾਈਂ ਏਸ ਪਾਰ ਨ ਆਵੇ," ਹੂਰ ਕਹੇ ਸ਼ਰਮਾ ਕੇ। “ਮੌਤ ਦੇ ਰਾਹ ਜਦ ਦਿਲ ਨ ਵੇਖੇ, ਦੀਦ ਹੁਸਨ ਦੀ ਚਾ ਕੇ।” “ਪੈਂਡੇ ਕਵਣ ਦੂਰ ਵੱਲ ਵੇਖੇ,” ਪੁਛਿਅਮੁ ਹੋਇ ਨਿਮਾਣਾ। “ਲੰਮੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪੱਤਣਾਂ ਨੇ ਵੀ, ਜਦ ਆਖ਼ਰ ਖੁਰ ਜਾਣਾ ?" + + + + + + + + + + ਛਿਪਿਆ ਸੂਰਜ ਥਲਾਂ 'ਤੇ, ਕੁਝ ਕਿਰਨਾਂ ਰਹੀਆਂ। ਰੰਗ ਥਲਾਂ ਦੇ ਹੂਰ ਗਲ ਜਿਉਂ ਪਾਵਣ ਸਈਆਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਉੱਡਦੀ ਜਦ ਕੂੰਜ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ, ਨਜ਼ਰਾਂ ਲੰਮੇ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਉਸ ਪਰੀ 'ਤੇ ਲਹੀਆਂ ਥਲ ਦੀ ਨਾਰ ਦੀ ਪੀਲੂਆਂ ਵਿਚ ਕੰਬਦੀ ਬਾਣੀ, ਲਟਕਾਵੀਂ ਚਾਲ ਝਨਾਂ ਦੀ ਤੋਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਲਈਆਂ। ਫਿਰ ਉਹ ਬੋਲੀ ਹੁਸਨ ਦੇ ਭਰ ਕੰਠ 'ਚ ਪੈਂਡੇ, “ਤੱਕ ਵੀਰਾ ਵਲ ਬੇਲਿਆਂ ਕੁਝ ਰਮਜ਼ਾਂ ਜਹੀਆਂ। “ਬਿਨਾਂ ਮਲਾਹ ਦੀ ਹੇਕ ਦੇ ਜੋ ਨਦੀ ਨ ਵੱਗੇ, ਚਿਰ ਤੋਂ ਉਸਦੇ ਕੰਢੜੇ ਮੈਂ ਭਾਲਦੀ ਪਈਆਂ। “ਉੱਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਾਲ ਚ ਚ ਕੰਬੇ, ਦੂਰ ਝਨਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵੱਲ ਮੈਂ ਵੇਖਦੀ ਗਈਆਂ। “ਜੁਲ ਪੈ ਲੰਮੇ ਪੰਧ 'ਤੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਵੀਰਾ, ਦੂਰ ਝਨਾਂ ਦੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਗਾਵਣ ਸਈਆਂ।” (ਭਾਗ ਤੀਸਰਾ ਖ਼ਤਮ) 4 ਝਨਾਂ ਦੀ ਰਾਤ ਕਿਸੇ ਪਾਤਣੀ ਨੂੰ ਸੱਦ ਦੇਂਦੇ, ਘਣੀ ਰੈਣ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਛਾਣ ਰਹੇ ਅੰਬਰ ਕੁਲ ਧਰਤੀ : “ਉਹ ਕਿਸ ਨੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ ?" ਖਿੱਚੀ ਧੁਣਖ ਸਬਰ ਦੀ ਕਾਲਾਂ, ਚਿੱਲੇ ਚੜ੍ਹੇ ਸਿਤਾਰੇ। ਨਾਜ਼ਕ ਤ੍ਰਿਣਾਂ ਚੀਰ ਕੇ ਲੰਘੇ, ਅੰਬਰ ਦੇ ਹਰਕਾਰੇ। ਮੈਂਡੀ ਦਿਲੜੀ 'ਤੇ ਬਿੱਜਲਾਏ, ਸੈਆਂ ਮੇਘ ਹੁਲਾਸੇ। ਰਿਮ ਝਿਮ ਵੇਖ ਰਹੀ ਗਗਨਾਂ ਦੀ, ਮੁੱਢ ਕਦੀਮੀ ਪਾਸੇ । ਮੇਰੇ ਦਿਲ 'ਚੋਂ 'ਵਾਜ ਸੁਣੀਂ ਕੁਈ, ਨਾਜ਼ਕ ਸ਼ੀਰੀਂ ਨਾਦਾਂ। ਮੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਹੇਠ ਵਿਛਾਈਆਂ, ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਾਟ ਸਿੰਧਾਂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਕਿਸੇ ਪਾਤਣੀ ਦੂਰੋਂ। ਮੌਲੇ ਰੁੱਖ ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁੜ ਮੈਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਨੂਰੋਂ। ਆਹਟ ਮੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ, ਭੇਦ ਧਰਤ ਦਾ ਕੋਈ। ਪੱਥਰ ਹੋਈ ਗੁਫ਼ਾ 'ਚੋਂ ਉੱਠੀ, ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਅਰਜ਼ੋਈ। ਕੋਈ ਕੋਈ ਬੋਲ ਧਰਤ 'ਚੋਂ ਸੁਣਦਾ, ਗਹਿਲਾ ਦਿਲ ਘਬਰਾਵੇ। ਚਮਕ ਵਿਰਾਟ ਨਭਾਂ ਦੀ ਵਿੱਚੋਂ, ਹੰਸ ਪੁਰਾਣਾ ਗਾਵੇ। ਮੰਝ ਦੂਰ ਤਾਰਿਆਂ ਵੰਨੀ ਭਰੇ ਘਣੇ ਰੂਹ-ਮੇਲੇ। ਆ ਕਿਚਰਕ ਕੰਨਸੋਆਂ ਦੇਸਨ ਪੌਣਾਂ ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ । ਡੁੱਬੇ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਅਨੇਕਾਂ ਇਸ ਰੋਹੀ ਵਿਚ ਛਾਲੇ। ਹੂਰਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਦੀ ਏਥੇ ਅੱਗ ਪਿਆ ਕੁਈ ਬਾਲੇ। ਮੈਂ ਬੇ-ਦੋਸ਼ ਫ਼ਕੀਰ ਪੁਰਾਣਾ ਸੁੱਕੇ ਸਰਵਰ ਤੀਰਾਂ। ਬੀਤੇ ਬਹੂੰ ਸਾਲ, ਵਿਚ ਝੰਗ ਦੇ ਕਿਵੇਂ ਪਛਾਣਾਂ ਹੀਰਾਂ ? ਇਕ ਕੂੰਬਲ ਹੁੱਲੀ ਤਾਂ ਮਾਰਨ ਪੈੜਾਂ ਚੁੱਕ ਵਣਿ ਫੇਰੇ । ਕਿਤੋਂ ਝਨਾਂ ਦੀ ਰੁਣ ਝੁਣ ਠੰਢੀ ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ ਮਸਤਕ ਮੇਰੇ । ਮੈਂਡੇ ਕਾਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਡਣ ਜੁਗਨੂੰ-ਭੇਸਿ ਦੁਆਵਾਂ। ਧਾ ਧਾ ਰੋਹੀਆਂ ਸੀਨੇ ਲੱਗਣ ਸਜਦੇ ਕਰਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ। ਪਾਰ ਜੁਗਾਂ ਦੀ ਕਾਲੀ ਕੂਟੋਂ, ਠੰਢੀ ਵੇਲ ਅੰਗੂਰੀ। ਮੈਂਡੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਛੁਹਾਵਣ ਹੱਥ ਮੂਸਾ ਦੇ ਨੂਰੀ। ਜਿਵੇਂ ਜ਼ੁਲੈਖਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਪਿਰਮ ਪਿਆਲਾ ਪੀ ਕੇ, ਹਰੇ ਕਚੂਰ ਥੀਣ, ਮੁੜ ਜੀਵਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਹਲ ਡੀਕੇ : ਸੁੰਝੇ ਖੂਹ ਯੂਸਫ਼ ਦੇ ਜਦ ਸੀ ਥਲ ਕੰਡਿਆਲੇ ਰੋਏ, ਪਿਆਸੇ ਇਕ ਕਣੀ ਦੇ ਬਾਝੋਂ ਸ਼ੀਂਹ ਬਰਿੰਡੇ ਮੋਏ। ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣ ਝਨਾਂ ਦੇ ਭਾਰੀ ਰੱਜ ਨੈਣਾਂ ਨੇ ਪੀਣੇ। ਤਾਨ ਬੰਸਰੀ ਫੇਰ ਜਗਾਏ ਕੰਨ ਖਿਜ਼ਰ ਦੇ ਰੀਣੇ। ਕੋਈ 'ਵਾਜ ਸੁਣੀ, ਰੋ ਉੱਠੇ, ਤ੍ਰਿਣ ਸੁੱਕੇ ਤੇ ਲੂਹੇ। ਮੈਂਡੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸੈ ਬੂਹੇ। + + + + + ਗੀਤ ਸਹੀਓ ਨੀ ਵਗਦੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਕੁੱਝ ਮਿਲਦੇ ਕੁਝ ਨਾਂਹ। ਖੁਰ ਖੁਰ ਜਾਣ ਪਿਆਰਾਂ ਦੇ ਪੱਤਣ ਤੁਰ ਗਈ ਉਡੀਕਦੀ ਮਾਂ। ਕਿਤ ਧਿਰ ਝੰਗ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਝੋਕਾਂ, ਉੱਚੀਆਂ ਖਜੂਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ। ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਪਿੱਪਲਾਂ ਦੇ ਆਂਗਣ ਕਿੱਥੇ ਨੇ ਉਹ ਮੱਝਾਂ ਤੇ ਗਾਂ। ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਝਿਮਝਿਮ, ਸੋਹਣੇ ਸੋਹਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ। ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਮਿਠੜੀ ਸੱਦ ਗਲ ਪੈਂਦੀ ਲੰਮੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ। ਘੁੰਮ ਘੁੰਮ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਤੇ ਬਣਦੇ ਹੀਰ ਸਲੇਟੜੀ ਦੇ ਨਾਂ। ਕਿਸੇ ਨ ਸਾਂਭੇ ਨੇ ਦਰਦ ਮੰਗੂ ਦੇ ਧਰਤੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਏ ਹਾਂ। ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੜੇ ਪੰਖੀ ਪਿਆ ਉਡਦਾ ਰੂਹ ਕੋਈ ਰਾਂਝਣ ਦੀ ਜਾਂ। ਸੱਦ ਵੰਝਲੀ ਦੀ ਉਹੀਓ ਜੋ ਆਵੇ, ਹੀਰ ਨੇ ਵੀ ਆਉਣਾ ਏ ਤਾਂ। + + + + + ਰੂਹ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਚੁੱਪ ਰੂਹ ਧਰਤ ਦੀ ਜਾਗੀ ਧ੍ਰੂ ਤਕ ਖਿੱਚ ਕਮਾਨਾਂ। ਸੈ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀਂਘਾਂ ਉੱਤੇ ਉੱਡੀ ਵਾਂਗ ਰਕਾਨਾਂ। ਥਲ ਡੂਗਰ ਨੈਂ ਸਿੰਧ ਮੇਦਨੀ ਨੱਸੇ ਖਾ ਝਰਨਾਟਾਂ। ਪਲ ਪਲ 'ਤੇ ਬਿਜਲਾ ਕੇ ਉਠੀਆਂ, ਅਣਦਿੱਸ ਸੁੱਤੀਆਂ ਵਾਟਾਂ। ਕੰਵਲ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨੀਂਦੋਂ ਉਠਦਾ, ਰੰਗ ਪਿਆ ਵਿਚ ਬੁੱਤਾਂ। ਅੰਬ ਬੰਬੂਲ ਸਰੀਹਾਂ ਉੱਤੇ, ਕਰਵਟ ਲੈਂਦੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ। ਮੇਰੇ ਲਹੂ-ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਉਬਲੇ ਜੋਸ਼ ਚਰਖ ਦਾ ਸਾਰਾ। ਤਾਂਘ ਦੇ ਹਰ ਬੂਹੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ। ਆਈਆਂ ਜਦੋਂ ਚੁੱਪ ਮੈਂ ਸਾਹਮੇ ਸਦੀਆਂ ਤੁਰ ਫਰਿਆਦਾਂ। ਜ਼ਿਮੀਂ ਕੰਵਲ ਦੀ ਖਾਰੀ ਚਾਈਆਂ ਮਿਹਰਬਾਨ ਰਸ-ਯਾਦਾਂ। ਪੀਲੂ ਵਾਂਗੂੰ ਟਸਕ ਕੇ ਖੜੀਆਂ, ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਫੁਹਾਰਾਂ। ਰਾਤ ਦੀ ਛਾਤੀ ਹੜ੍ਹ ਜਾਵਣਗੀਆਂ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀਆਂ ਉਜਾੜਾਂ। ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਵੇਖ ਲਏ ਮੈਂ ਪੈਂਡੇ, ਜੋ ਨ ਮੌਤ ਵੰਝਾਣੇ। ਅੱਜ ਤਾਂ ਜ਼ਾਮਨ ਬਣ ਜਾਵਣਗੇ, ਧਰ ਦੇ ਬੋਲ ਅੰਞਾਣੇ। ਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਲ ਰਿਹਾ ਮਣੀਆਂ ਨੂੰ, ਚੁੱਕ ਅੰਬਰ ਦੀ ਖਾਰੀ। ਛਲਕ ਰਿਹਾ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ, ਤਾਰਿਕਾ ਮੰਡਲ ਭਾਰੀ। ਪਿਰਮ ਪਿਆਲਾ ਦਿਲ ਦਾ ਓਦੋਂ ਰੁਲੇ ਨ ਵਿਚ ਖਲਾਵਾਂ; ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਆਸ਼ਿਕ ਨੂੰ ਦੇਵਣ ਬੂੰਦਾਂ ਅਮਰ ਝਨਾਵਾਂ। ਧਰ ਦੀ ਰੂਹ ਨ ਜਾਣ ਸਕਣਗੇ ਦਿਲ ਹੁਸਨਾਂ ਬਿਨ ਸੈਂਦੇ, ਦਰਦ-ਉਡੀਕ ਬਿਨਾਂ ਖੇਵਟ ਕਦ ਵਲ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵੈਂਦੇ ? ਪਰਬਤ ਖੁਸ਼ਕ ਤੇ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਗਈਆਂ ਕੁਹਕਨ-ਦਿਲ-ਪਰਵਾਜ਼ਾਂ। ਟਿਕ ਟਿਕ ਤੇਸੇ ਦੀ ਵਿਚ ਛੁਪਣਾ ਮੂਕ ਧਰਤ ਦਿਆਂ ਰਾਜ਼ਾਂ। ਗੀਤ ਤੱਕਿਆ ਮੈਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਉੱਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਲੰਘ ਲੰਘ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਕੋਹ। ਕਲ੍ਹ ਮੈਨੂੰ ਪੈੜਾਂ ਜੋ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਦਿਸੀਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਜ ਏਥੇ ਲੋਅ। ਉੱਚੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਲੱਸਦੀ, ਚੁੱਕ ਕੁੱਲ ਗਗਨਾਂ ਦਾ ਮੋਹ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੈਆਂ ਮਜ਼ਾਰਾਂ 'ਤੇ ਡਿਗਦੀ, ਬੂੰਦ ਕੋਈ ਅੱਲਾ ਦੀ ਜੋ। ਉੱਚੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਤਾਜਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦੀ, ਕਿਹੜੇ ਦੇਸੋਂ ਆਈ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋ ? ਦਿਲ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਪਈ ਜਾਣੇ ਧੂੜ ਚੜ੍ਹੀ ਊਠਾਂ ਦੀ ਕੋ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਤਾਜਾਂ 'ਤੇ ਡਿਗਦੀ, ਨਬੀਆਂ ਦੀ 'ਵਾਜ ਕੋਈ ਹੋ। ਲਸ ਲਸ ਬੂਹੇ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਪੀਤੇ, ਧੂੜ ਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀ ਨੂੰ ਧੋ ? ਮੰਗੂਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਮੁੱਸ ਮੁੱਸ ਵੰਝਲੀ ਨੇ ਰੋ। ਝੰਗ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਖ਼ੈਰ ਮਨਾਂਦੀਆਂ ਨਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਖਲੋ। ਧਰਤੀ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇ ਨੇ ਪੈਂਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਭ ਦੀ ਨਵੇਲੀ ਕੰਨਸੋਅ। ਸਈਓ ਨੀ ਮਹਿਰਮ ਉਠ ਉਠ ਜਾਂਦੇ ਕਦੋਂ ਫਿਰ ਕਰਨਗੇ ਲੋਅ। ਉੱਚੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਝਨਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਪੈਂਦੀ ਏ ਖੋਹ । ਤੱਕਿਆ ਮੈਂ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਉੱਚ ਦਰਵਾਜ਼ਾ, ਲੰਘ ਲੰਘ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਕੋਹ। ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਵਿਚ ਤਾਰਾ ਗਣ ਦੇ ਬੂਹੇ ਚੁੰਮ੍ਹਦੇ ਕਦਮ ਧਰਤ ਵੱਲ ਚਾਇਆ। ਧਰ ਦੀ ਜਾਨ ਫੜੀ ਵਿਚ ਮੁੱਠੀ ਮੈਂ ਝੰਗ ਬੇਲੇ ਆਇਆ। ਔਝੜ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਸੁੱਤੀਆਂ ਨੇ ਮੂਕ ਵੰਝਲੀ-ਤਾਨਾਂ। ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਗਈਆਂ ਨੇ ਕਿੱਥੇ ਸੁੰਞੀ ਪੀਂਘ ਰਕਾਨਾਂ ? ਮੈਂਡੈ ਖੰਭ ਗਗਨ 'ਤੇ ਤਪਦੇ ਸਫ਼ਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚਾਈ, ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ 'ਵਾਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਜੇ ਪਰਤ ਨ ਆਈ। ਜਿੰਦ ਤੇ ਕੌਲ ਖੜੇ ਬਰਸਾਂ ਤੋਂ ਭੁੱਲੀ ਧਰਤ ਨਿਮਾਣੀ। ਪਰਬਤ ਖੁਸ਼ਕ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਸਾਮ੍ਹੇ, ਸੁੰਞੇ ਜੰਡ, ਨ ਪਾਣੀ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਰ ਤੋਂ ਤਦੋਂ ਅਗਨ ਕੋਈ ਲੱਗੀ। ਬੇਮੁਹਾਰ ਸ਼ੁਤਰ ਜਿਉਂ ਤਨ ਵਿਚ ਜਾਨ ਧਰਤ ਦੀ ਵੱਗੀ। ਹੋ ਅਰਦਾਸ ਚੌਖੰਨੀ ਜਿੰਦੂ, ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਹੁੱਲੇ। ਸ਼ਬਨਮ ਤਕ ਕੌਲਾਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ, ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ । ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਰਾਤ ਸੁਹਾਣੀ, ਵਗਣ ਝਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਕੋਟ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਜਿੰਦ 'ਤੇ, ਮੇਘ ਵਾਂਗ ਛਾ ਜਾਣੀ। ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਹੌਲ ਕੁਈ ਚਿਰ ਦਾ, ਦੂਰ ਹੰਸ ਜਿਉਂ ਗਾਵੇ। ਗਗਨ ਨੂਰਾਨੀ ਪੱਤਣਾਂ ਉੱਤੇ, ਖੇਵਟ ਵਾਂਗ ਬੁਲਾਵੇ। ਸ਼ਬਨਮ ਦੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਵਿਚ ਦੂਰੋਂ, ਬਿਜਲੀ ਕੋ ਲਿਸ਼ਕੇਂਦੀ। ਜਿਵੇਂ ਚਰਖ ਦੇ ਭੌਜਲ ਭਾਰੀ, ਨਾਜ਼ਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੇਂਦੀ। ਸਬਜ਼ ਕੋਂਪਲੀਂ ਖੰਭ ਫੈਲਾ ਕੇ, ਜਜ਼ਬੇ ਧਰਤ ਦੇ ਲੱਥੇ। ਬੂੰਦ ਝਨਾਂ ਦੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਆ, ਚੁੰਮ੍ਹਦੀ ਥਲ ਜਹੇ ਮੱਥੇ। ਝੰਗ ਬੇਲੇ ਜੋ ਕਦੇ ਝਨਾਂ ਸੰਗ ਰਾਤੀਂ ਦੁਖ ਸੁਖ ਫੋਲੇ। ਸੈ ਬਰਸਾਂ ਦੀ ਘਣੀ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ, ਸੁਪਨ ਪਿਆ ਉਹ ਟੋਲੇ। ਰਾਂਝਣ ਦੀ ਇਕ ਹਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ, ਜੁਗਨੂੰ ਦੂਰ ਸਿਧਾਇਆ। ਖੋਲ੍ਹ ਗਗਨ ਦੇ ਨੂਰੀ ਬੂਹੇ ਸੁੰਞੀ ਸੱਥ ਨੂੰ ਆਇਆ। ਕਦੇ ਤਾਂ ਰੁਣਝੁਣ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚ, ਕਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਚੇਰੇ । ਡਾਢੇ ਹੜ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਵੋ ਕੁਈ, ਸਾਹ ਟੁੱਟ ਜਾਸਨ ਮੇਰੇ। ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਸੁਣੀ ਵਿਚ ਬੇਲੇ, ਮਾਵਾਂ ਕਿਤੇ ਉਡੀਕਣ। ਫੋਲ ਸੁੱਟੇ ਨਾਜ਼ਕ ਰੰਗ ਸਾਰੇ, ਲੁਕੇ ਪਤਾਲਾਂ ਤੀਕਣ। ਕਦੇ ਤਾਂ ਤਾਨ ਸਜਨ ਦੀ ਸੁਣਦੀ, ਕਦੇ ਤਾਂ ਖੁਰਣ ਬਨੇਰੇ। ਨੌਬਤ ਵਜਦੀ ਰੋਕ ਦਿਉ, ਨਹੀਂ ਬਾਗ਼ ਰੋਣਗੇ ਮੇਰੇ। ਹੀਰ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਕੌਣ ਬਲੀ ਅੱਜ ਮੋੜੇ ? ਚੰਨ ਸੂਰਜਾਂ ਦੇ ਫੜ ਤੇਸੇ, ਬੁੱਤ ਧਰਤ ਦਾ ਤੋੜੇ। + + + + + ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਕਿਸੇ ਬੇਨਕਸ਼ ਨੂਰ ਦੀ ਨਾਜ਼ਕ ਛਲ ਜ਼ਿਮੀਂ ਨੇ ਮਾਰੀ। ਲਸ ਲਸ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕੰਬੀ ਸੁਬਕ ਤਾਨ ਜਹੀ ਨਾਰੀ। ਮੈਨੂੰ ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਦਿਸੀਆਂ, ਮੁੜ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ। ਤਾਨ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਸੁਟ ਜੁਗ ਜੁਗ ਅੰਬਰ ਫੜੇ ਕਲਾਈਆਂ। ਸੁਣੀਆਂ ਰਾਤ ਵਿਚ ਤ੍ਰਿੰਝਣ ਦੀਆਂ, ਮੀਂਹ ਜੇਹੀਆਂ ਜੇਹੀਆਂ ਗੁੰਜਾਰਾਂ। ਜਜ਼ਬੇ ਜਜ਼ਬੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਂਦੀਆਂ, ਸਿਹਰ ਮਹੀਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ। ਦਰਦ ਮੰਗੂ ਦੇ ਜ਼ਿਮੀਂ ਤੋਂ ਭਾਰੀ, ਖੜੇ ਰੋਸ ਵੱਡ ਤਾਣੀ— ਕਿੰਝ ਪੰਜਾਬੇ ਰੂਹ ਰਾਂਝਣ ਬਿਨ ਪੀਣ ਝਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ? ਕੰਧੀ ਦਿਸੇ ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗੂੰ, ਸੁਪਨਾ ਬੰਨ੍ਹ ਛਬੀਲੀ; ਜਿਵੇਂ ਝਨਾਂ ਦੇ ਸੀਨਿਉਂ ਨਿਕਲੀ, ਨਿੰਮ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਰਸੀਲੀ। ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਤਰਬ 'ਤੇ ਡਲ੍ਹਕੇ ਪਤਲੇ ਨਕਸ਼ ਦੇ ਪਾਣੀ; ਨਭ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕੀ ਜਾਣਨ ਜੋਬਨ ਖੇਡ ਅੰਞਾਣੀ ! ਹੁਸਨ ਅਕਹਿ ਰਮਜ਼ ਦਾ ਸ਼ੀਰੀਂ ਨਜ਼ਰੀਂ ਸਿਹਰ ਜਗਾਵੇ। ਭਰੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਪਲਕਾਂ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਵੇ। ਝੰਗ ਦੇ ਬੇਲੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੂਰੀ, ਪਤਲੇ ਨਕਸ਼ ਪਿਆਸੇ। ਮੁਲਕ ਦੀ ਢਾਹ ਨ ਖੋਰ ਸਕੇਗੀ, ਪ੍ਰੀਤ-ਵਣਾਂ ਦੇ ਪਾਸੇ। ਤਨ ਦੀ ਮਹਿਕ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਡੂੰਘੀ, ਮਹਿਕ ਨ ਢੂੰਡੋ ਕੋਈ। ਖੇਡ ਧਰਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜੋ, ਭੇਦ ਧਰਤ ਦਾ ਹੋਈ। ਤਾਰਿਆਂ ਭਰੀ ਰਾਤ ਦੀ ਸਿਖਰੋਂ, ਡਲ੍ਹਕੇ ਤੇਜ਼ ਇਸ਼ਾਰਾ। ਨੈਂ ਝਨਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖ ਕੁਝ ਮੁੜਿਆ, ਮੁੱਢ ਕਦੀਮੀ ਤਾਰਾ। ਕਾਲ ਦੀ ਨੈਂ ਨ ਖੋਰ ਸਕੇਗੀ, ਰੂਪ ਦਾ ਭੇਦ ਅਪਾਰੀ। ਡਲ੍ਹਕ ਰਹੀ ਅੰਬਰ ਦੇ ਉਹਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ। ਹੀਰ ਦੇ ਕੋਮਲ ਤਨ ਚੋਂ ਉੱਠਣ ਰਮਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਉਕਾਬਾਂ। ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਲ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ, ਦਮਕਣ ਮਿੱਠੀਆਂ ਜਾਗਾਂ। ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਰੰਗ ਰੰਗ ਕੇ ਆਖ਼ਰ, ਤੁਰ ਜਾਸਨ ਵਣਜਾਰੇ। ਲਟਬੌਰੀ ਕੋਈ ਹੇਕ ਫਿਰੇਗੀ, ਹਰ ਸਾਵਨ ਦੇ ਦੁਆਰੇ। ਹੀਰ ਦੀ ਛਾਤੀ ਮੁਦਤਾਂ ਤੀਕਰ, ਹੜ੍ਹ ਵਸਲਾਂ ਦੇ ਖੇਲੇ। ਕਾਂਗ ਕਹਿਰ ਦੀ ਲੈ ਜਿਉਂ ਮੌਲੇ, ਵਣ ਭਾਰੀ ਅਲਬੇਲੇ। ਲਖ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਸ ਬਣੇਗੀ, ਚਾਲ ਹੀਰ ਦੀ ਸੋਹਣੀ। ਲਖ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਰਮਜ਼ ਹੀਰ ਦੀ ਬੋਲ ਹੰਸ ਦਾ ਹੋਣੀ। ਕਿਤੇ ਕੰਧੀ 'ਤੇ ਹੰਸਾਂ ਆਉਣਾ, ਸੁਣ ਪਿਆਸ ਦੀਆਂ ਹੂਕਾਂ। ਸੇਜ ਸੁਹਾਣੀ ਦੇ ਵੱਲ ਆਉਣਾ, ਮਿਠੜੇ ਨਾਜ਼ ਮਲੂਕਾਂ। + + + + + ਹੀਰ ਝਨਾਂ ਦੀ ਕੰਧੀ 'ਤੇ (ਲੰਮਾ ਗੀਤ) ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਹੱਲ ਦੀਵਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਵੰਝਲੀ ਵਾਲਾ ਪਾ ਰਿਹਾ, ਨੈਂ ਵਾਂਗ ਕਹਾਣੀ : ਉਂਞ ਤਾਂ ਸਰਵਰ ਸੁੱਕਣਾ, ਰੁੱਤ ਕੰਵਲ ਵਿਹਾਣੀ। ਕਿਸੇ ਨ ਮੁੜ ਕੇ ਆਵਣਾ ਇਹ ਛਾਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੇ ਮੁੜ ਵੇਖਣਾ, ਇਸ ਰੁੱਤ ਦਾ ਮੀਹਾ ! ਜੱਲ੍ਹਰ ਉੱਤੋਂ ਵਰ੍ਹ ਰਿਹਾ ਘਟ ਵਾਂਗ ਬੰਬੀਹਾ । ਘੁੰਮ ਵਣਜਾਰੇ ਆਉਣਗੇ ਇਹ ਥਾਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਕੰਧੀ ਉੱਤੇ ਮਉਲਿਆ, ਮੁੜ ਚੇਤ ਮਹੀਨਾ। ਭਰੇ ਝਨਾਂ ਸੰਗ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਵਸਲ ਦਾ ਸੀਨਾ। ਪੈੜਾਂ ਬਲ ਬਲ ਉੱਠੀਆਂ ਤੈਂ ਨਾਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਦਿਲ ਦਾ ਕੀ ਕੁਝ ਦੱਬਿਆ, ਰੋ ਬਾਬਲ ਵਿਹੜੇ ? ਕੀ ਕੁਝ ਦਿਲ ਦਾ ਮਉਲਿਆ ਹੱਸ ਬਾਗ਼ ਬਨੇਰੇ ? ਕੀ ਕੁਝ ਪਈ ਛੁਪਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਥਲ ਦੀ ਗਹਿਰ 'ਚ ਅੱਟਿਆ, ਕੁੱਲ ਹੀਰ ਦਾ ਪੈਂਡਾ। ਰੰਗਪੁਰ ਵੰਨੀਂ ਝੰਗ ਦਾ ਕੋਈ ਬੋਲ ਨ ਵੈਂਦਾ। ਕਿਚਰਕ ਘਾਮ ਵੀਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ ! ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਧੀ ਦਾ ਬੋਲ ਪਛਾਣਿਆਂ ਰੋ ਸੱਥ ਬਾਬਾਣੀ। ਉਹੀਓ ਪੱਤਣ ਝੰਗ ਦੇ ਉਹ ਘਨੀਅਰ ਪਾਣੀ। ਉਹੀਓ ਰੁੱਤ ਮਨਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇਂ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਭਰੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ, ਕੋਈ ਖੇਡ ਬਣਾਵੇਂ। ਅੱਥਰੇ ਵਹਿਣ ਰੰਗੀਲੜੇ ਵਿਚ ਪਲਕ ਛੁਪਾਵੇਂ। ਤਰਜ਼ਾਂ ਬੇ-ਮੁਹਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਰਾਤ ਝਨਾਂ ਦੀ ਫੈਲਿਆ, ਰੂਹ ਝੰਗ ਸੁਹਾਣਾ। ਸੱਥਾਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣਾਂ ਪਿੱਪਲਾਂ, ਦੇ ਬੋਲ ਪਛਾਣਾਂ। ਨਾਗ ਨੂੰ ਮੀਤ ਮੈਂ ਜਾਣਿਆਂ ਇਹ ਰਾਹਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਸਿੰਧ ਚੁਣਿਓਟ ਕੜਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤ੍ਰਿੰਞਣ-ਨਾਰਾਂ, ਵੰਝਲੀ ਵਾਲਾ ਜਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਰੰਗਪੁਰ ਬਾਰਾਂ। ਬੋਲ ਮਾਹੀ ਦਾ ਸਾਂਭਿਆ ਧਰ 'ਵਾਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਰਾਤ ਝਨਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ, ਕੋਈ ਜੋਬਨ-ਢਾਣੀ। ਮੈਂਡੇ ਬੋਲ ਬਿਗਾਨੜੇ ਤੇ ਅਰਜ਼ ਨਿਮਾਣੀ। ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਨਾਦਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨੈਣੀ ਹੀਰ ਦੇ ਸੋਂਹਦੀਆਂ, ਮਾਂਹ ਬਾਰਾਂ ਮੂੰਝਾਂ। ਰਾਂਝਣ ਕੂਕ ਬੁਲਾਂਦੀਆਂ ਵਿਚ ਨੀਂਦਰ ਕੂੰਜਾਂ। ਸਾਜਨ ਚਾਨਣ ਕਰਨਗੇ, ਮੇਰੀ ਆਹਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਕਿਹੜੀ ਨੀਂਦ ਦੇ ਅੰਬਰੋਂ ਮੈਂ ਨੈਣ ਜਗਾਵਾਂ। ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਕੇਲ ਕਰੇਂਦੀਆਂ, ਸੰਗ ਬਾਜ਼ ਝਨਾਵਾਂ। ਧਰਤੀ ਬੋਲ ਪੁਗਾਂਵਦੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਟੋਰ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਤਾਨ ਲਈ, ਸਿੱਕ ਸੌਂ ਗਏ ਬੇਲੇ। ਦੀਗਰ ਵੇਲੇ ਵਿਛੜੇ, ਜੁੜ ਜੁੜ ਕੇ ਮੇਲੇ। ਅੰਬਰ ਓਹਲੇ ਖੜੀ ਮੈਂ, ਨਾਂਹ ਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਪੱਤਣ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਦਾ ਲੰਘਦੇ, ਰੋਹ ਚਰਖ ਉਚੇਰੇ। ਸੋਹਣੀਆਂ ਪੀਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਵੱਲ, ਡਰ ਪਾਵਣ ਫੇਰੇ। ਨੀਂਦ ਹੁਮਾ ਦੀ ਛਾਂ ਚੁੱਕ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਤਲੀਆਂ ਮਹਿੰਦੀ ਰੰਗੀਆਂ, ਮੋਹ ਧਰਤ ਜਗਾਵਣ। ਸੁੰਞੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹਿਰਮ ਲਿਆਵਣ। ਹੋਣ ਨ ਕਦੇ ਬੇਗਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। ਨਜ਼ਰਾਂ ਫੇਰ ਨੂਰਾਨੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਸਾਹਮੇ। + + + + + ਸਬਜ਼ ਪੋਸ਼ ਫ਼ਕੀਰ (ਪੀਰ) ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਵੰਝਲੀ-ਸੁਰਾਂ ਜਗਾਂਦੀਆਂ, ਅਧਰੈਣੀ ਦੀ ਆਬ। ਹੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ 'ਤੇ ਪਾਉਂਦੀਆਂ, ਨੀਂਦਰ ਜੇਹਾ ਨਕਾਬ। ਖੰਭ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਫੜਕਦੇ, ਵਿਚ ਡੂੰਘੇਰੇ ਨੀਰ। ਜ਼ਿਮੀਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਹੋ ਰਹੀ, ਸੁਹਲ ਜਹੀ ਕੁਈ ਪੀੜ। ਲੱਖ ਫ਼ਕੀਰ ਜਗਾਉਣਗੇ, ਦੂਰ ਇਕੱਲੀ ਗੋਰ। ਹੀਰ ਦਾ ਜੋਬਨ ਤੱਕਣਾ, ਮੁੜ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ। ਕਿਉਂ ਤੂੰ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕੱਜਿਆ, ਮਿੱਠ ਤਾਨਾ ਦੇ ਪਾਰ ? ਕਿਉਂ ਤੂੰ ਅੰਬਰ ਲੈ ਗਈ, ਡੂੰਘੀ ਨਦੀ ਦਾ ਹਾਰ ? ਲਹਿਰ ਝਨਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ, ਆ ਬਹਿੰਦੀ ਕੁਈ ਹੂਰ। ਵਾਟ ਝੰਗ ਦੀ ਸਦਾ ਹੀ, ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ। ਰਾਤ ਝਨਾਂ ਦੀ ਥਰਕਦਾ, ਘੁੰਡ ਨਵੇਲਾ ਸੁਹਲ। ਓਹਲੇ ਬੈਠੀ ਆਣ ਕੇ, ਕਿਹੜੀ ਰੁੱਤ ਅਬੋਲ ! ਵਾਟਾਂ ਟੂਣੇਹਾਰਣਾਂ ਘੁੰਡ ਦੇ ਓਹਲੇ ਥੀਣ; ਮੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੇਖ ਕੇ, ਵੱਡ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਜੀਣ। ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ ਕੰਬਦਾ, ਘੁੰਡ ਮਹੀਨ ਅਪਾਰ। ਕੱਜ ਲਏ ਮੰਗੂ ਬੇਲੜੇ, ਕੱਜ ਲਏ ਬਲੀ ਪਹਾੜ। ਭੁੱਲੀ ਹੀਰ ਪਈ ਢੂੰਡਦੀ, ਅੱਪਣੇ ਤਨ ਦੀ ਲੋਅ, ਝੋਕ ਤ੍ਰਿੰਞਣ ਵਣਾਂ ਨੂੰ, ਰੰਗ ਰੰਗ ਰਹੀ ਪਰੋ। ਕਿਹੜੀ ਝੁੱਗੀ ਵੇਖ ਲੈ, ਬਲਦਾ ਪਿਆ ਚਰਾਗ਼, ਹੀਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰੇਗਾ, ਰੋਇ ਵਿਸੂਲਾ ਬਾਗ਼। ਰਾਤ ਝਨਾਂ ਦੀ ਵੇਖਿਆ, ਲਹਿਰੀਂ ਡੁੱਬਦਾ ਨੂਰ। ਸੁਬਕ ਤਾਨ ਜਿਉਂ ਗੁੰਮਿਆ, ਬੁੱਤ ਹੀਰ ਦਾ ਦੂਰ। + + + + + ਹਿਲਦਾ ਬੁੱਤ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ, ਫੇਰ ਝਨਾਂ ਦੇ ਤੀਰ, ਕੰਧੀ ਕੰਧੀ ਆਂਵਦਾ, ਚੋਲਾ ਸਬਜ਼ ਫ਼ਕੀਰ। ਦਾੜ੍ਹੀ ਪੀਰ ਸਫ਼ੈਦ ਜਿਉਂ, ਲੱਖ ਰਹਿਮ ਦੀ ਤਾਰ। ਕੋਟਾਂ ਭੇਦ ਲਪੇਟ ਲਏ, ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਦਸਤਾਰ। ਜੀਂਦੇ ਮਸਤਕ ਹੀਰ ਦਾ, ਇੱਕੋ ਇਕ ਈਮਾਨ, ਜੈਂਦੇ ਆਂਗਣ ਤੁਰਦੀਆਂ, ਪਾਉਣ ਹਦੀਸਾਂ ਸ਼ਾਮ। ਜੈਂਦੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇਂਦੀਆਂ, ਸੈ ਸਿੰਧਾਂ ਦੀ ਸਾਰ, ਜਿਸਨੇ ਜੋਬਨ ਭੇੜਿਆ, ਵੱਡ ਮਲਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰ। ਚਾੜ੍ਹੀ ਜਿਸਨੇ ਜਿੰਦ 'ਤੇ, ਸਬਰ-ਹੁਸਨ ਦੀ ਸਾਨ, ਵਾਹੇ ਪਤਣ ਝਨਾਂ ਤੋਂ, ਵਲ ਕਿਆਮਤ ਵਾਣ। ਘੇਰੇ ਰਾਹ ਜਿਸ ਮੌਤ ਦੇ, ਪਾ ਜੋਬਨ ਦੀ ਧੂਹ, ਢੋਲ ਵਜਾ ਕੇ ਹਸ਼ਰ ਦਾ, ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੂਹ। ਮਹਿਰਮ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਦਾ, ਦਿਸੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਤੀਰ, ਕੰਧੀ ਕੰਧੀ ਆਂਵਦਾ, ਚੋਲਾ ਸਬਜ਼ ਫ਼ਕੀਰ। + + + + + ਸਬਜ਼ ਪੋਸ਼ ਪੀਰ (ਫ਼ਕੀਰ) ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਂਹ ਜਾਣਾ ਕਿਸਦਾ ਮੈਂ ਦਾਮਨ ਫੜ ਕੇ, ਢੁੱਕਿਆ ਫ਼ਕੀਰ ਦੇ ਕੋਲ। ਸੋਹਣੀਆਂ ਹੰਝਾਂ ਤੇ ਕਮਲਾਂ ਜਿਉਂ ਸੁੱਤੇ, ਵਗਦੇ ਝਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬੋਲ । ਦੂਰ ਤ੍ਰਿੰਝਣਾਂ ੱਚੋਂ ਪੰਖੀ ਨੇ ਉੱਡੇ ਪਏ ਉੱਡ ਮਹਿਰਮ ਦੀ ਝੋਲ। ਪੀਰ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨ ਮੁੜ ਤੂੰ ਲੈ ਤੂੰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਫੋਲ। ਪੁੱਛਿਆ ਮੈਂ "ਰੱਬ ਦਾ ਦਾਮਨ ਫੜ ਕੇ, ਕਿਹੜੇ ਦੇਸੋਂ ਆਏ ਫ਼ਕੀਰ। ਕਿਚਰਕ ਕੰਧੀ ਝਨਾਂ ਦੀ 'ਤੇ ਵੱਸਣਾ, ਕਿਹੜੇ ਦੇਸੀਂ ਜਾਣਾ ਅਖ਼ੀਰ ?" "ਕੰਧੀ ਝਨਾਂ ਦੀ ਏ ਦੇਸ ਅਸਾਡਾ, ਵਗੇ ਏਥੇ ਜਿੰਦੜੀ ਦਾ ਨੀਰ। ਰੱਬ ਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਹੀਰ ਵਿਸਰੇ, ਓਦੋਂ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਅਸੀਂ ਤੀਰ।” “ਕਾਹਤੋਂ ਮੈਂਡੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਬਰਬਰ ਸੱਖਣੇ, ਸੁੰਝਾਂ ਵਿਚ ਕੰਬਦੀ ਜ਼ਬਾਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਪੈੜ ਕੋਈ ਥਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਸਦੀ, ਲੈ ਜਾਣ ਖੋਹ ਕੇ ਤੂਫ਼ਾਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਦੇਂਦੀ ਪਰ ਬੂੰਦ ਝਨਾਂ ਦੀ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਰੂਹ ਨੂੰ ਰਮਾਨ। ਸੋਹਣੇ ਜਹੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਮਿੱਠੜੇ ਫ਼ਕੀਰਾ, ਖੋਲ੍ਹ ਜ਼ਰਾ ਮਾਅਨੇ ਕੁਰਾਨ।” “ਰੰਗਲੀ ਝਨਾਂ ਦੇ ਤੁਸਾਂ ਵਹਿਣ ਨ ਵੇਖੇ, ਮੈਂਡੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਤਾਂਹੀਉਂ ਏ ਚਿੱਤ ਤੈਂਡਾ ਡਰਵਰ ਡਰਵਰ, ਰਹਿਣਾ ਝੰਗ ਬੇਲੜੇ ਮੁਹਾਲ। ਵਿੱਧਣ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਜਿੰਦ ਤੈਂਡੀ ਡੋਲਦੀ, ਸੁੱਕੀ ਸੁੱਕੀ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਚਾਲ।” ਸਬਰਾਂ ਦੀ ਸਾਨ ਮੈਂਡੀ ਜਿੰਦੂ 'ਤੇ ਲਾ ਲਾ, ਪੀਰ ਪਿਆ ਪੁੱਛਦਾ ਹਵਾਲ। ਪੀਰ ਨੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਠਾਈਆਂ ਜਾਂ ਮੈਂ ਵੱਲ, ਕੰਬੀ ਕੁਲ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਂ। ਉੱਡੀ ਉੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਵੱਲ ਅੰਬਰਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ, ਫੜ ਫੜ ਕਰੇਂਦੀ ਏ ਝਨਾਂ। ਭੇਦ ਪਿਆ ਮਾਹੀ ਦੇ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਦਸਦਾ, ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪੰਖੀ ਅਨਾਂ। ਨ ਵੰਝ ਮਾਹੀ ਅਸਾਂ ਸੰਗ ਤੈਂਡੇ ਜੁੱਲਣਾ, ਅਜੇ ਤੈਂਡਾ ਤੱਕਣਾ ਗਿਰਾਂ। + + + + + ਪੀਰ ਦੇ ਬੋਲ ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਵਗ ਵਗ ਜਾਣ ਉਮਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਲੰਘਣ ਅੱਥਰੂ ਥਾਣੀ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੱਗ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਤਾਣੀ- ਜੱਗ ਨੂੰ ਦੀਨ ਗੁਆਂਦਾ ਤੱਕਿਆ, ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਹੇਠ ਅਸਮਾਨਾਂ।” ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਛੱਡ ਤੂਫ਼ਾਨ ਥਲਾਂ ਦੇ ਖੂਹੇ, ਜੋਗੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬੇਲਿਆਂ ਬੂਹੇ ਤੱਕਣ ਹੱਥ ਹੀਰ ਦੇ ਸੂਹੇ- ਕਾਫ਼ਰ ਹੁਸਨ ਮੈਂ ਰੱਜ ਵਖਾਇਆ ਹੁੱਲ ਹੱਲ ਸਾਹਮੇ ਫ਼ਜਰ-ਅਜ਼ਾਨਾਂ—" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਹੱਸਣ ਜਦੋਂ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਰਾਂ, ਝੁਲ ਝੁਲ ਅੰਬਰ ਵਿਚ ਫੁਹਾਰਾਂ ਵਣ ਵਣ ਪੀਂਘਾਂ ਪਾਉਣ ਹਜ਼ਾਰਾਂ; ਬਿੱਜਲਾਂ ਵਾਂਗ ਝਨਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਕੰਧੀ ਝੁੰਮਰ ਪਾਉਣ ਰਕਾਨਾਂ—" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਵੰਝਲੀ ਵਾਲਾ ਕਿਸ 'ਤੇ ਵਿਕਦਾ ? ਸੰਞ ਸਵੇਰੀਂ ਕਿਸਨੂੰ ਸਿਕਦਾ ? ਸੋਹਣਾ ਬੁੱਤ ਹੀਰ ਦਾ ਛਿਪਦਾ— ਜਾਂ ਕੋਈ ਬੋਲ ਸੱਜਣ ਅੱਜ ਬੋਲੇ, ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਖਿੱਚੇ ਇੰਞ ਕਮਾਨਾਂ-" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਹੀਰ ਦੇ ਸਾਹਮੇ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਚੀਨਾ ਬਿਜਲੀਆਂ ਕੋਲ ਵਜਾਈਆਂ ਬੀਨਾਂ ਰਿਮ ਝਿਮ ਰਿਮ ਝਿਮ ਰੁੱਤ ਮਹੀਨਾ- ਹੀਰ ਦੀ ਨਾਜ਼ਕ ਧੜਕਣ ਉੱਤੇ ਰੁਣ ਝੁਣ ਕੀਤੀ ਫ਼ਜਰਾਂ ਸ਼ਾਮਾਂ—" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਰਾਜ਼ ਮੈਂ ਦੱਸੇ ਟਾਵੀਂ ਟਾਵੀਂ ਸੈਨਤ ਲੱਸੇ ਰਹਿੰਦੀ ਵਾਟ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਵੱਸੇ; ਅਸਾਂ ਝਨਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ 'ਤੇ ਲਿੱਖੇ, ਡੂੰਘੇ ਮਾਅਨੇ ਵਿਚ ਕੁਰਾਨਾਂ—" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : "ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਜੋ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਹੀਰ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰੈਣਾਂ ਕੁਲ ਰਮਜ਼ਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨ ਕਹਿਣਾ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਆਲਮ ਦੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨਾਲੇ ਜਲਣਾ ਕੁੱਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ—" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” "ਜਾਂ ਤੁਰਸ਼ਨ ਛੱਡ ਦਿਲ ਦੀ ਢਾਣੀ ਰਾਹ ਗੋਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗਲੇ ਹਾਣੀ, ਸੁਕ ਸੁਕ ਜਾਣ ਝਨਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ- ਉਹ ਸਭ ਰਮਜ਼ਾਂ ਬਾਲ ਲਵਾਂਗਾ, ਜੋ ਨ ਦੱਸੀਆਂ ਵਿਚ ਜਹਾਨਾਂ-" ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” “ਮੈਂ-ਮਨ ਸੁੱਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰਕਾਨਾਂ, ਕੁਲ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਨਾਂ, ਤੋੜ ਸੁੱਟਾਂ ਕਿੰਞ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਨਾਂ। ਕਿਵੇਂ ਝਨਾਂ ਦੇ ਬੂਹਿਉਂ ਉੱਠਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭਣਾਂ ਮੇਰੇ ਮੁਕਾਮਾਂ।” ਪੀਰ ਕਹੇ ਖਿੱਚ ਅੰਬਰ ਤਾਨਾਂ : “ਤੱਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ।” ਝਨਾਂ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਦੀਦਾਰ ਇਕੱਲਾਂ ਖ਼ਤਮ... ਮੈਂ ਝਨਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣ 'ਤੇ ਵੇਖੀ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਗੁਲਕਾਰੀ। ਖੋਹ ਰਿਹਾ ਰੁੱਤਾਂ ਦਾ ਪੈਂਡਾ, ਰੰਗ ਕਸੁੰਭੜਾ ਭਾਰੀ। ਪੀਲੇ ਪੱਤ ਜਿਉਂ ਘੁੰਮ ਘੁੰਮ ਡਿਗਦੇ, ਧਮ ਧਮ ਕਰਦੇ ਬੁੱਲੇ । ਬਾਲ-ਉਮਰ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਾਵਾਂ, ਕਿਉਂ ਇਹ ਝੁੰਮਰ ਹੁੱਲੇ ! ਅੱਥਰੇ ਵਹਿਣ 'ਚ ਰੁਲ ਜਾਵੇਗੀ, ਇਹ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਢਾਣੀ। ਘੜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰੁੱਤਾਂ ਭਰਿਆ, ਹੱਸ ਕਸੁੰਭੜਾ ਪਾਣੀ। ਕੌਣ ਤੁਰੇਗਾ ਇਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ, ਅਣਦਿੱਸ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ! ਏਸ ਵਹਿਣ 'ਤੇ ਨਾਚ ਕਰੇ ਜੋ, ਆਖ਼ਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਰੁੱਲੇ। ਲੱਖਾਂ ਰੋਣ ਜਲਾਂ ਵਿਚ ਰੂਹਾਂ, ਡੁਬਦੀਆਂ ਪਾਉਣ ਕੁਕਾਰਾ। ਵਹਿਣ ਰਾਂਗਲੇ ਹੇਠ ਮੈਂ ਵੇਖਾਂ, ਹੱਥ ਪੀਰ ਦਾ ਪਿਆਰਾ। ਰੰਗ ਰੁੱਤਾਂ ਦੇ ਹੰਭ ਹੰਭ ਜਾਵਣ, ਚੜ੍ਹਣ ਨ ਵਹਿਣ ਹਮੇਸ਼ਾਂ। ਮੰਗਣ ਵਸਲ ਮਾਹੀ ਦਾ ਧਰ ਤੋਂ, ਪੀਵਣ ਥੀਣ ਵਰੇਸਾਂ। ਪਾਵਨ ਚੁੱਪ ਧਰਤ ਦੀ ਸਾਰੀ, ਵਹਿਣ ਝਨਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇ; ਘੁੰਡ ਕਸੁੰਭੜੇ ਦਾ ਚੁੱਕ ਪਿਆਸਾ, ਰਾਂਝਣ ਯਾਰ ਬੁਲਾਵੇ। ਝੰਗ ਦਾ ਬੋਲਾ ਭੇਸ ਵਟਾ ਕੇ, ਵਾਂਗ ਜੋਗੀਆਂ ਰਮਦਾ। ਰਾਤ ਦੇ ਆਂਗਣ ਕੁਲ ਧਰਤੀ ਦਾ, ਤਪ ਤਪ ਬ੍ਰਿਹੂੰ ਥੰਮ੍ਹਦਾ। ਝੰਗ ਦਾ ਬੇਲਾ ਅਲਖ ਜਗਾਉਂਦਾ, ਖੜਾ ਖੜਾ ਦਰ ਝੋਕਾਂ। ਪੀ ਗਏ ਸਾਹ ਨਾਗ ਜਦ ਧਰ ਦੇ, ਕੌਣ ਲਗਾਵੇ ਚੋਕਾਂ ? ਕਦੇ ਝਨਾਂ 'ਤੇ ਵੰਝਲੀ ਵੱਜੇ, ਕਦੇ ਤਾਂ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ। ਮੰਗੂ ਚਾਕ ਖੜ੍ਹੇ ਹੈਰਾਨੇ, ਮੀਂਹ ਪਵੇ ਕਿਸ ਬਾਰੇ ? ਸੁਣਿਆ ਹੀਰ : ਰਾਂਝਣ ਵਿਚ ਬੇੜੀ ! ਵਣ ਵਣ ਤੰਦਾਂ ਪਾਵੇ। ਫ਼ਜਰੀਂ ਸੰਞੀਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰੀਂ, ਰਾਤੀਂ ਸੇਜ ਬਣਾਵੇ। ਹੀਰ ਦੇ ਸੁਪਨੋਂ ਝਿਲਮਿਲ ਝਿਲਮਿਲ, ਲੰਘਣ ਰਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ। ਸੋਹਣੇ ਲੌਂਗ ’ਤੇ ਲਿਸ਼ਕ ਤਾਨ ਕੁਈ, ਉਮਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਹਾਣੀ। ਬੁੱਤ ਹੀਰ ਦਾ ਰੁੱਤ ਸਾਵਨ ਵਿਚ, ਛਿਪ ਛਿਪ ਦਿਵੇ ਨ ਸਾਰਾਂ। ਨ ਸਦ ਵੰਝਲੀ ਨ ਜੁਗਨੂੰ ਕੁਈ, ਸਕਿਆ ਢੂੰਡ ਫੁਹਾਰਾਂ। ਹੀਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਘੁੰਮ ਘੁੰਮ ਆਵਣ, ਸੁਬਕ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਰਾਂ। ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖੂਹੇ ਵੱਲੇ, ਚਾਏ ਘੜੇ ਜਿਉਂ ਹੂਰਾਂ। ਬਾਰਾਂ ਮਾਸ ਅਖੀਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ, ਕੀ ਰੰਗਪੁਰ ਦਾ ਜੀਣਾ ? ਮੱਛ ਕੱਛ ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ, ਸੱਦ ਮਾਹੀ ਦੀ ਥੀਣਾ। ਫਿਰ ਰਾਤੀਂ ਮੈਂ ਰੁੱਖਾਂ ਓਹਲੇ, ਖੜ੍ਹ ਖੜ੍ਹ ਤੱਕੀਆਂ ਬਾਰਾਂ। ਰੋਇ ਝਨਾਂ ਦਾ ਪਾਟਾ ਦਾਮਨ, ਸੀਣ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਰਾਂ। ਘੁੰਮ ਘੁੰਮ ਚੜ੍ਹਦੇ ਭਾਂਬੜ ਚਾਈ, ਵਗ ਵਗ ਜਾਵਣ ਰੁੱਤਾਂ। ਬਲਦੇ ਚਰਖ ਹੇਠ ਮੈਂ ਵੇਖਾਂ, ਸ਼ਗਨ ਮਨਾਵਣ ਰੁੱਤਾਂ। ਜਿਸਦੇ ਜੋਬਨ ਜਲ ਬਲ ਜਾਣਾ, ਹੀਰ ਨ ਓਸ ਬਨੇਰੇ। ਰੰਗ ਕਸੁੰਭੜਾ ਜਿਸ ਰਾਹ ਵਿਕਦਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਖੜ੍ਹੀ ਅਗੇਰੇ। ਜੇ ਨਾਂਹ ਵੰਗ ਅੰਬਰ ਦੀ ਟੁੱਟੇ, ਖ਼ਿਆਲ ਹੀਰ ਦਾ ਵੱਲਾਂ। ਸੰਜੋਗ-ਵਿਜੋਗ ਦੀਆਂ ਵਾਟਾਂ 'ਤੇ, ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਵੱਡ ਛੱਲਾਂ। ਸੰਜੋਗ-ਵਿਜੋਗ ਲੰਮੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਹੀਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਪਰੋਈ। ਜਲ ਥਲ ਨੂੰ ਗਲ ਲਾ ਕੇ ਮਿਲੀਆਂ, ਵਾਂਗ ਮਿੱਠੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਈ। ਚੰਨ ਚਾਨਣੀ ਦੇ ਵਿਚ ਉੱਡਣ, ਕੂੰਜ ਵਾਂਗ ਕੰਨਸੋਆਂ। ਖੁਰਦੇ ਰਾਤ ਦੇ ਪੱਤਣ ਬੈਠਾ, ਕੌਣ ਕਰੇ ਪਿਆ ਲੋਆਂ ? ਬਿਜਲੀ ਸੁਬਕ ਸੁਪਨ ਤੋਂ ਸੋਹਣੀ, ਚਾਲ ਰਹੀ ਸ਼ਰਮਾਈ। ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਮੰਗੂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ, ਬਿਰਖ-ਨੀਂਦ ਗਲ ਲਾਈ। ਜਦੋਂ ਝਨਾਂ ਦੀ ਕੰਧੀ ਕੁੱਸਣਾ, ਹੀਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਪਿਆਸਾ। ਤਕਦੀਰਾਂ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਰੇ ਹੱਥ, ਧਰਤ ਫੜੇਗੀ ਕਾਸਾ। ਧਰਤ ਦੀ ਵਾਟ ਹੀਰ ਦਾ ਜੋਬਨ, ਰਹੇ ਝਨਾਂ ਦੇ ਨੈਣਾਂ। ਰਹਿਣ ਈਮਾਨ ਹੁਸਨ ਦੇ ਵਸਦੇ, ਸੰਗ ਭਿੰਨੀਆਂ ਰੈਣਾਂ। ਹੋਏ ਵੇਸ ਧਰਤ ਦੇ ਸੂਹੇ, ਰੰਗ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਕੱਜੇ । ਜਿਸ ਕਣ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਸੁਪਨਾ, ਉਸ ਤੇ ਭਰੀ ਝਨਾਂ ਜਿਉਂ ਵੱਜੇ । ਸਾਰੀ ਧਰਤ ਦੀ ਜਾਨ 'ਤੇ ਲਿਪਟਣ, ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀਆਂ ਛਾਵਾਂ, ਜਾਗ ਗੀਤ ਦੇ ਅੰਗੀਂ ਸੁੱਤੀਆਂ, ਟੋਲਣ ਜਿਹਨੂੰ ਹਵਾਵਾਂ। ਸਦ ਅਬੋਲ ਚਾਅ ਨੂੰ ਲਿਆਈਆਂ, ਬੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਕੂੰਜਾਂ। ਕੁੱਝ ਹੀ ਭੇਦ ਧਰਤ ਦਾ ਪਾਵਣ, ਘਾਹ 'ਤੇ ਸੁੱਤੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ। ਝੁੰਮਰ ਦੇ ਵਿਚ ਮੁੜ ਮੁੜ ਨੱਚੀਆਂ, ਕਵਣ ਬ੍ਰਿਛ ਦੀਆਂ ਰਾਹਵਾਂ ! ਭੈਅ ਵਿਚ ਕੌਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਖੇ : “ਨ ਵਗ ਜਾਣ ਝਨਾਵਾਂ।” ਹਰਾ ਬ੍ਰਿਛ ਕਿਸ ਜੂਹ ਵਿਚ ਮਉਲੇ ? ਜਲ ਥਲੁ ਦੇਸੁ ਨ ਜਾਪੇ। ਫਿਰ ਕਿਉਂ ਬੁੱਲੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਹੋਵਣ, ਇਸ ਸੁੰਞੇ ਤਰਨਾਪੇ ? ਹਰਾ ਬ੍ਰਿਛ ਹੀਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ, ਫਲਦਾ ਰਹੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ। ਪੈਂਡਾ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਝਨਾਂ ਦਾ, ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ। (ਡੱਫਰ−21-6–1980) (ਇਤਿ)