ਮੇਰੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਮੇਰੀ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਤਾਣੇਪੇਟੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਹੈ । ਧਿਆਨਪੁਰ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੇ ਰੋਪੜ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ, ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਚੈਪਟਰਾਂ 'ਚ ਵੰਡਦਿਆਂ ਕਈ ਕੁਝ ਬਚ ਗਿਆ । ਉਸ ਬਚੀ ਹੋਈ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿਰਦਾਰ ਮੁੱਖ ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਮਾਅ ਸਕੇ, ਪਰ ਇਹ ਨਾ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੇਤੇ 'ਚੋਂ । ਇਹ ਸਭ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹਨ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ । ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਸਗੋਂ ਇਹ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹਨ, ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਗਏ ਨੇ । ਕੋਈ ਲਿੰਬਾਪੋਚੀ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ । ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ 'ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੀਲਾ' ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਰਛਲਤਾ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਲਈ ਪਿਆਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ ।

ਭੂਸ਼ਨ
3236/44ਡੀ
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ

ਆਪਣਾ ਰੋਣਾ ਰੋਈ ਜਾਣ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਰੰਡੀ ਰੋਣਾ ਤੇ ਗਿੱਲਾ ਪੀਹਣ ਵੀ ਏਸੇ ਰਾਮ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ ਹੱਡਾਂ 'ਤੇ ਹੰਢਾਇਆ ਅਤੇ ਮਨਾਂ 'ਚ ਵਸਾਇਆ ਹੋਇਆ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿੱਸਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬੋਲਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਵਿਖਾਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੀ ਦੇ ਨੀਂਗਰ ਨੂੰ ਢੀਂਗਰ ਦੱਸਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਲਾਹੁਣਾ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਪੜ੍ਹ ਤੱਕੀਆਂ ਹੱਡ ਬੀਤੀਆਂ । ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਏਹੋ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਕਸੂਰ ਕਲਮ ਨਾ ਸਿਆਹੀ ਦਾ । ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੱਸ ਮੌਕਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਜੱਗ ਬੀਤੀ ਸੁਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਨਿਸਚਿੰਤ ਰਹੀਦਾ ਹੈ । ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਕਹੀਦਾ ਹੈ । ਆਪ ਬੀਤੀ ਦੱਸਣ ਮੌਕੇ ਸੋਚ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਉਮੈ ਦੀ ਘੂਕੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਲਾ ਵਿਚਾਰੀ ਮਮਤਾ ਤੇ ਹੰਗਤਾ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੱਡੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਮਤ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਆਤਮ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਮੋਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਚਿਆ ਜਾਂਦੈ । ਬਚ ਬਚ ਕੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਵੀ ਹਉਮੈ ਪੁਰਾਣ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦੈ ।

ਇਸ ਰਾਹ 'ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਬਰਾਬਰ ਚੌਕਸ ਰਹੀਦਾ ਏ । ਘੜੀ ਦੇ ਘੁੱਥਿਆਂ ਸੌ ਕੋਹ 'ਤੇ ਜਾ ਪਈਦਾ ਏ । ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਮਨ ਨੂੰ ਪਿਆ ਸਮਝਾਉਨਾਂ । ਕਲਮ ਨੂੰ ਰਉਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਨਾਂ । ਕਾਹਲੇ ਨਾ ਪਓ, ਅਸਲੀ ਮੁੱਦੇ ਵੱਲ ਪਿਆ ਆਉਨਾਂ ।

ਮੁੱਦਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕੀ? ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਉ, ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਸਾਂ । ਅੱਜ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਸੁਣੋਗੇ । ਬੱਸ... । ਲਓ, ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਏਨਾਂ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਹੀ ਬੱਸ ਹੋ ਗਈ । ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੱਸ ਹੋ ਗਈ । ਸਿਰ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਹ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਵੇਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਵੜ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਗੱਲ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਛੋਹੀ ਗਈ । ਕਦੇ ਕਰਨੀ ਪਈ, ਕਦੇ ਹੋਈ ਗਈ । ਵਕਤ ਸੋਹਣਾ ਲੰਘਿਆ । ਹੁੰਗਾਰਾ ਵਧੀਆ ਮਿਲਿਆ । ਲੰਮੀ ਵਿਹਲ ਕੱਢ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਪਿੰਡ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਯਾਦ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਜੋ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਮਿਲ ਕੇ ਸਮਝ ਆਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਕਹਿਰ ਕਮਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਚੂੰਢਚੂੰਢ ਕੇ ਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਉਸ ਦੀ ਉਪਜ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਉਤਪਾਦਨ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਕਲਮੰਦ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਗੰਵਾਰ ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖਾਤੇ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਪਿੰਡ ਧਰਮ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਹਿਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਅਡੰਬਰ ਰਚਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੁਰਾਤਬੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਪਿੰਡ ਆਪਣੀ ਉਪਜ ਨੂੰ ਵੇਚਦਾ ਵੱਟਦਾ ਹੈ, ਖੱਟੀ ਖੱਟਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲੀ ਫਸਲ ਲਈ ਬੀਜ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵੇਚੀ ਵੱਟੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਅਕਲਾਂ ਦੀ ਖੱਟੀ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਬੀਜ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਸੋਚਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਬੀਜ ਨਹੀਂ ਸਾਂਭਾਂਗੇ ਤਾਂ ਬੀਜਾਂਗੇ ਕੀ? ਬੀਜਾਂਗੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਭਾਲਾਂਗੇ? ਤੇਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਉਮਰਾਂ ਗਾਲਾਂਗੇ? ਚੀਜ਼ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਾ ਇਲਮ ਉਦੋਂ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਥੋੜ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੇਲ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਿੰਡ ਸਾਡੇ ਹੱਥੋਂ ਖਿਸਕਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ । ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਧੱਸਦਾ ਜਾ ਰਿਹੈ । ਚਲੋ, ਹੁਣ ਹੀ ਕੁੱਝ ਕਰ ਕਰਾ ਲਈਏ । ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਬਚਦਾ ਹੈ, ਬਚਾ ਲਈਏ । ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਬਿਮਾਰੀ, ਗੰਦਗੀ, ਕਰਜੇ, ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਦੇਈਏ । ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇਈਏ । ਧੂੜ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦੇਈਏ ਪਰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਈਏ ।

ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਚਿਆ ਰਹੇਗਾ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਦਿਸੇਗਾ ਕਿ ਪਿੰਡ ਨੈਤਿਕਤਾ ਹੈ, ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਹੈ । ਬੰਦਗੀ ਹੈ, ਮਿੱਤਰਤਾ ਹੈ । ਪਿੰਡ ਸੱਚ ਹੈ, ਸਾਦਗੀ ਹੈ, ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਵਸੀ ਹੋਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਹੈ । ਪਿੰਡ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਨਾਦ ਹੈ, ਮੂਰਤ ਹੈ । ਖੂਬਸੀਰਤ ਹੈ, ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ । ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ । ਜੀਣ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ । ...ਜਿੰਨੇ ਮਰਜ਼ੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਓ ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡ ਬਚਾਓ ।

•••

ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਭਾਵੁਕ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਛੜਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਪਰ ਕੀ ਕਰਦਾ? ਗੱਲ ਤਾਂ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਨੀ ਸੀ । ਜੀਅ ਕਰੜਾ ਕਰ ਕੇ ਪਿੰਡੋਂ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਰੋਟੀਰੋਜ਼ੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤੋਰੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ । ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਵੀ ਜਗਤਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ''ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਠਹਿਰਾਓ ਮੰਗਦੀ ।'' ਠਹਿਰਾਓ ਦੇ ਪਲ ਹੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਪਲ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਇਹੋ ਸਿਰਜਨ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਇਹ ਘੜੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਬੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਪਿੰਡੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੀਮਤੀ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛਲ ਝਾਤ ਲੇਖੇ ਲਾਇਆ । ਆਪਣਾ ਪਿਛਵਾੜਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ । ਏਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਮਾਅਰਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਾਰਨਾਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਲਰਕ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ । ਲੈਕਚਰਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ । ਵੱਖਰਾ ਕੀ ਹੈ? ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਕੀ ਹੈ?

ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਵੱਖਰਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਇੱਕੋ ਜਿਹਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਵੱਖਰੇ ਦਿਸਦੇ ਰਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਹੌਸਲਾ ਕਰਕੇ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ । ਪਾਤਰ ਨੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਇਆ; 'ਜੇ ਸੁਣਤੇ ਹੋਣ ਪੁਨੀਤ, ਫੇਰ ਤਾਂ ਕੰਧਾਂ ਦਾ ਵੀ ਦਿਲ ਕਰਦਾ, ਕੁਝ ਕਹੀਏ ।' ਮੈਂ ਵੀ ਕਹਾਂਗਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਾਂਗਾ । ਪਰ ਇਸ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਿਸਰਾਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕਰ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਥਾ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਲਈ ਵਿਰਾਮ ਲਾਇਆ ਹੈ ।

ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਖਤਰਨਾਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਮੇਰਾ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਵਾਰ ਵਰਤਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਲੁਕਾਉ ਤਾਂ ਝੂਠ; ਕੁਝ ਵਿਖਾਉ ਤਾਂ ਹੰਕਾਰ । ਆਤਮ ਕਥਾ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ । ਕਥਾ ਨਾ ਸਹੀ, ਕਥਨ ਕਹਿ ਲਈਏ । ਫੇਰ ਵੀ ਬਾਹਲਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਤਰਤੀਬ ਵਿਚ ਨਾ ਸਹੀ, ਬਿਨਾਂ ਤਰਤੀਬ ਤੋਂ ਵੀ ਤਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੱਚ ਉੱਘੜ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਗੜਦੁਗੜੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਸੱਚ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਪੜ੍ਹ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਦੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ । ਪਰ ਰਵਾਇਤ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨਿਕੰਮੇ, ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਕਰਨ ਤੋਂ, ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਅਪਰਾਧ ਤੋਂ, ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਬਚਣ ਲਈ, ਗੱਲ ਵਿਚ ਮੋੜਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਹੱਡਬੀਤੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਸੁਣੀਸੁਣਾਈ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਹਰੀ ਚੰਦ ਨਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਰਾਜਾ ਹੋਇਐ । ਉਹਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਸੱਚ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ । ਆਪਣੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਝੰਡਾ ਦੋਹੀਂ ਜਹਾਨੀਂ ਗੱਡਿਆ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਨੁਕਤੇ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਮੇਟ ਲਈ । ਨਾ ਕਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਸੋਚਿਆ, ਨਾ ਪੇਟ ਲਈ । ਦੁਨੀਆ ਜਹਾਨ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਸੱਤਵਾਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਆਪਣਿਆਂ ਲਈ ਅਤਿਵਾਦੀ ਸੀ । ਰਾਜ ਤਿਆਗਿਆ, ਰਾਣੀ ਛੱਡੀ, ਗੁਲਾਮ ਹੋਇਆ । ਇੱਕੋ ਉਮਰ ਵਿਚ ਖੱਤਰੀ ਤੋਂ ਚੰਡਾਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਨਾਮ ਹੋਇਆ । ਭਿਆਨਕ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਸਜ਼ਾ ਉਹਨੂੰ ਡਰਾ ਨਾ ਸਕੀ । ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਉਹਨੂੰ ਸੱਚ ਤੋਂ ਡੁਲਾ ਨਾ ਸਕੀ । ਉਹਨੇ ਜਿਹੜੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਿੱਤੀ । ਪੂਰੀ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀ । ਉਹ ਹੱਡ-ਮਾਸ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਵੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਰਿਹਾ, ਉਹਨੇ ਜੋ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਤੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਸਿਵਾਇ ਕਦੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕਿਹਾ ।

ਸੁਣੀ-ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਪਰ ਮੋਹਨ ਦਾਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਕਰਮ ਚੰਦ ਨੂੰ , ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਉੱਤੇ ਏਨਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਰੀ ਚੰਦ ਦੇ ਦੁੱਖਤਕਲੀਫਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨੇ ਲੰਗੋਟੀ ਕੱਸ ਲਈ । ਵਿੰਗਤੜਿੰਗੀ ਸੋਟੀ ਫੜ ਕੇ ਸੱਚ ਦੇ ਉਗੜਦੁੱਗੜੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਵਿੱਤ ਮੁਤਾਬਕ ਸੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਗਿਆ । ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਦੇ ਹਠ ਨਾਲ, ਰਾਜੇ ਹਰੀ ਚੰਦ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ, ਇਕ ਅਤਿਵਾਦੀ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਸੁਣੀ-ਸੁਣਾਈ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਕਰਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਫਿਲਮ ਵੇਖੀ ਸੀ; 'ਸੱਤਵਾਦੀ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ' । ਇੱਕੋ ਫਿਲਮ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲੰਘਾ ਲਈ । ਮੁੜ ਕਦੇ ਥੀਏਟਰ ਨਾ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਥੀਏਟਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜਦੀਆਂ ਨੇ । ਸੁਣੀਸੁਣਾਈ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਮੋੜਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਸੱਤਵਾਦੀ ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਜਦੋਂ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਦੇਵ ਲੋਕ ਤੋਂ ਉਹਨੂੰ ਬਬਾਣ ਲੈਣ ਆਏ । ਉਹਦੀ ਦੋਹੀਂ ਜਹਾਨੀਂ ਬੱਲੇਬੱਲੇ । ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਉਪਰ ਥੱਲੇ । ਉਹਨੂੰ ਉਹਦਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੁਣਾਂ ਵਧਾ ਕੇ ਪਰਤਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਧਰਮਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਡਿਆਇਆ ਗਿਆ । ਮਰ ਕੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਰਾਜ ਮੂਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਧਰਮਰਾਜ ਅਗਲੇ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਕੇ ਨਰਕਸਵਰਗ ਵਿਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਰਾਜੇ ਹਰੀ ਚੰਦ ਦੀ ਆਮਦ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਧਰਮਰਾਜ ਦਾ ਸਿੰਘਾਸਣ ਡੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਨਿਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਆਸਣ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹ ਅਬਾਤਬਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ''ਆਓ, ਦੇਵਤਿਓ ਆਓ । ਮੇਰਾ ਸਿੰਘਾਸਣ ਬਚਾਓ । ਧਰਮ ਪੁਰੀ ਦੇ ਲੋਕੋ । ਰਾਜੇ ਹਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਰੋਕੋ । ਛੇਤੀ ਕੋਈ ਸਕੀਮ ਲੜਾਓ । ਇਹਦੇ ਜਤ-ਸਤ ਵਿਚ ਭੰਗਣਾ ਪਾਓ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਡੇਗ ਦੇਵੇਗਾ । ਮੇਰਾ ਸਭ ਸੁਖ ਛੀਨ ਲਵੇਗਾ । ਉਏ ਦਰਬਾਨੋ, ਭੱਜ ਕੇ ਜਾਓ । ਨਾਰਦ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਲਿਆਓ ।...''

ਧਰਮਰਾਜ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਕਿਹੜਾ ਛੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਐ । ਉਹਦੇ ਕਈ ਮੋੜਘੋੜ । ਕਈ ਚੋਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ । ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੱਡੇ ਸਾਬ੍ਹ ਮੂਹਰੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦੈ । ਜਿੱਥੇ ਆਖ਼ਰੀ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦੈ ।

ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੱਗੇ ਨਾਰਦ ਜੀ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਦੂਤ ਆਏ ਰਾਜੇ ਹਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਾਂ ਬੋਲੇ, ''ਧੰਨ! ਧੰਨ!! ਅੱਜ ਤੋਂ ਇਹ ਦੇਵ ਲੋਕ ਵੀ ਧੰਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਏਡੀ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਨੇ ਚਰਨ ਪਾਏ ਨੇ । ਸੱਚ ਦੇ ਸਾਖਿਆਤ ਸਰੂਪ ਸਾਨੂੰ ਕਿਰਤਾਰਥ ਕਰਨ ਆਏ ਨੇ । ਦੇਵ ਦੂਤੋ! ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਪਰੇ ਹਟ ਜਾਉ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾਉ ।'' ਨਾਰਦ ਤੇ ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਦੋਏਂ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਆਸਣ ਉੱਤੇ ਨਿੱਠ ਕੇ ਬਹਿ ਗਏ । ਨਾਰਦ ਨੇ ਕਸੀਦੇ ਪੜ੍ਹਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਕ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕੀਤੀ । ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕੀਤਾ । ਸਦਗੁਣਾਂ ਦੀ ਬਖ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ, ''ਮਹਾਨਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਹਾਰਾਜਾ ਹਰੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਜੀ! ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੀ ਕਰਨੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਕਾਰਨਾਮੇ ਸਾਹਵੇਂ ਤਾਂ ਧਰਮਰਾਜ ਦਾ ਸਿੰਘਾਸਣ ਵੀ ਛੋਟਾ ਪੈ ਜਾਏਗਾ । ... ਦਾਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸੱਚ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਉਚਾਰਨ ਕਰੋ । ਦਾਸ ਦਾ ਸ਼ੰਕਾ ਨਿਵਾਰਨ ਕਰੋ ।'' ਰਾਜਾ, ਨਾਰਦ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਚੌਕੜੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਵਹਿ ਗਿਆ । ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਗਿਆ । ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਰਾਜਾ ਆਪਣੇ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਕਥਾ ਦੁਹਰਾਂਦਾ ਰਿਹਾ; ਉਹਦੇ ਤਪਤੇਜ ਵਿੱਚੋਂ ਸੇਕ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਧਰਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਉਪਾਅ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹਦੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਦਾ ਬਚਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਨਾ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਹੈ, ਨਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੁਣੇ ਸੁਣਾਏ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਤਮ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਲਿਖ ਕੇ ਛਪਵਾ ਗਿਆ । ਖ਼ੁਦ ਘਾਟਾ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਪਾ ਗਿਆ ।

ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਵਾਰਤਕ ਦੀਆਂ ਤੁੱਕਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦੈ? ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਰਲਾਅ ਕਿਉਂ ਪਾਉਂਦੈ? ਗੁਰੂ-ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਇਹੋ ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਕ ਨੇ ਪੁੱਛੀ ਤਾਂ ਦੱਸਣਾ ਪਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਭਾਣਾ ਤੁਕਾਂਤ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ । ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ । ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ: ਲਿਖਦਾ ਰਹੁ । ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਐ । ਹੁਣ ਇਹਦੇ ਪੜ੍ਹੇ ਬਿਨਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ । ਕੀ ਕਰੇ ਬੰਦਾ ਵਿਚਾਰਾ । ਨਾਰਦ ਕਰ ਗਿਆ ਆਪਣਾ ਕਾਰਾ ।

••••••

ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਜਾਂ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਮੀ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਸ ਵੱਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਜਾਂਦਾ । ਮਗਰੇ ਮਗਰ ਨਿਆਣੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ । ਜੇ ਉਹ ਚਿੜਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਚਿੜਾਉਂਦੇ । ਉਹਨੂੰ ਪਿੰਡੋਂ ਭਜਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਵਾਹ ਲਾਉਂਦੇ । ਕੁਝ ਚਿਰ ਗਲੀਆਂ 'ਚ ਰੌਲਾ ਪੈਂਦਾ । ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਝਿੜਕਦੇ । ਪੁਚਕਾਰਦੇ । ਸਮਝਾਉਂਦੇ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੁੰਦੀ, ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਉਂਦੇ । ਨਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਖੇਡ ਸਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਭਰੇਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੋਰ ਭਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਹੁਣ ਖ਼ਾਲੀ ਵਕਤ ਵਿਚ ਕਦੇ ਕਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ; ਭਲਾ ਕੁੱਤਿਆਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਸਾਧਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀ ਕੜੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ! ... ਪਰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਸਵਾਲ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਤੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਦੇਕਦਾਈ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਡਰੇਡਰੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਭਰੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਨਾ ਹੋਣ ਉਹ ਬਸਤੀ ਖ਼ਾਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵੇਖੋ ਨਾ, ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸਾਧ ਸੀ । ਕਈ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਚੁਬਾਰਾ ਜੋ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਂ । ਬੜੀ ਹਸਰਤ ਨਾਲ ਓਧਰ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ । ਉਹ ਸਾਨੂੰ 'ਰੱਬ' ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਬਨੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਟ ਦਾ ਬਲਬ ਜਗਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਚਾਨਣ ਦੂਰ ਵਸੇਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਬਾਬਾ ਕਦੇ ਤਪ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕਦੇ ਭਜਨ ਗਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਅਕਸਰ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਕਦੇ ਕਦੇ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਸੀ । ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੋਲਦਾ ਸੀ । ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਬੋਲਦਾ ਸੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਖਾਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੌਣਾ ਉਹਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਉਹ ਉਪਰੋਂ ਉਤਰਦਾ, ਕੁੱਤੇ ਤੇ ਨਿਆਣੇ ਉਹਨੂੰ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦੇ । ਉਹਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜਦੇ । ਉਹਦੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਨਾਲ ਲਮਕਦੇ । ਉਹਦੀ ਫਤੂਹੀ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥਮੂੰਹ ਪਾਉਂਦੇ । ਉਹਦੇ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦੇ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦੇ :

ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪ ।
ਏਹੋ ਤੇਰਾ ਤਪ¨
ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪੇਂਗਾ ।
ਹਾਰੀ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿੱਤੇਂਗਾ¨
ਰਾਮ ਨਾਮ ਵਿਸਾਰੇਂਗਾ ।
ਜਿੱਤੀ ਬਾਜ਼ੀ ਹਾਰੇਂਗਾ¨ ...

ਫਤੂਹੀ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ 'ਚੋਂ ਭਾਨ ਕੱਢ ਕੱਢ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦਾ । ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਹਟਾਉਣ ਲਈ, ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਪਰਨਾ ਲਾਹ ਕੇ, ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਛੰਡੀ ਜਾਂਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹਟਾਉਂਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਝਿੜਕ ਕੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਉਂਦਾ । ਬਾਵਾ ਸਿੰਘ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਹੱਟੀ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਰੁਕਦਾ । ਹੁਕਮ ਦੇਂਦਾ ਕਿ ਗਰਮ ਗਰਮ ਜਲੇਬੀਆਂ ਵਾਲਾ ਥਾਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਮੂਹਰੇ ਢੇਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ । ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਹੁੰਦੀ । ਕੁੱਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ । ਤਗੜੇ ਮੂਹਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ । ਬਾਬਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪੂਛ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਕਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੰਨਾਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਕਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾਉਂਦਾ । ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ਖਾਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਂਦਾ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿੱਲ ਚੁਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਇਹ ਦਿ੍ਸ਼ ਕਦੇ ਬਰਫ਼ੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਲੱਡੂਆਂ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਪਿੰਡ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਏਥੋਂ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਵੀ ਮਠਿਆਈਆਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਭਰਦੇ ਰਹੇ ਭਾਵੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਖੁਰਕ ਪੈ ਕੇ ਮਰਦੇ ਰਹੇ!

ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਦੀ ਕਦਰ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤਿਆਗ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਸੀ । ਲੋਕੀਂ ਗੱਦੀ ਲਈ ਲੜ ਲੜ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਉਹਨੇ ਮਿਲੀ ਮਿਲਾਈ ਗੱਦੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਲੀਲਾ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਮਹੰਤ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਦਾਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਤੇ ਲਾਡਲਾ ਚੇਲਾ ਸੀ । ਮਹੰਤ ਦੇ ਚੋਲਾ ਤਿਆਗਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੈਰਾਗਿਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਮਹੰਤ ਨਾ ਬਣਿਆ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਗੁਰਭਾਈ ਨੂੰ ਲੱਭ-ਲਭਾ ਕੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ । ਆਪੋ-ਧਾਪੀ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪਰ ਇਹ ਤਿਆਗ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਰਾਸ ਨਾ ਆਇਆ । ਮਹਾਰਾਜ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਰਾਜ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਹਾਲਾਤ ਇਕ ਦਮ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਦਤਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬਾਬਾ ਵੀ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਤੰਗ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਉਹਦਾ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਉਹਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਨੇ ਆਪਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਰੁੱਸੇ ਹੋਏ ਲਾਡਲੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਾ ਲਿਆ । ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਕੇ ਬਾਗ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧਾਂ ਮੂਹਰੇ ਧੂਣਾ ਰਮਾ ਲਿਆ ।

ਧੂਣੀ ਧੁਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਚਿਲਮ ਤਾਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਬੱਚੇ 'ਜੈ ਸੀਤਾ ਰਾਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ । ਦੋ ਚਾਰ ਕੁੱਤੇ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ । ਕੋਈ ਕੋਈ ਬਾਬੇ ਦਾ ਦਰਦੀ ਉਹਦੇ ਲਾਗੇ ਬੈਠਾ ਧੂਣੀ ਫੋਲੀ ਜਾਂਦਾ । ਨਾਲੇ ਦੁੱਖਸੁੱਖ ਫੋਲੀ ਜਾਂਦਾ । ਹੁਣ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ, ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਬੇ ਦੇ ਬੋਲ ਹਉਕੇ ਵਾਂਗ ਸੁਣਾਈ ਦੇਂਦੇ:

ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪ । ਏਹੋ ਤੇਰਾ ਤਪ¨ ...

•••

ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਵਿਹਲ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਰਹੀ । ਕੰਮ 'ਚੋਂ ਰੁਚੀ ਘਟਦੀ ਰਹੀ । ਮਲੂਕ ਦਾਸ ਨਾਲ ਭਲਾ ਕੌਣ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੇਗਾ :

ਅਜਗਰ ਕਰੇ ਨਾ ਚਾਕਰੀ, ਪੰਛੀ ਕਰੇ ਨਾ ਕਾਮ ।
ਦਾਸ ਮਲੂਕਾ ਯੋਂ ਕਹੇਂ, ਸਭ ਕੇ ਦਾਤਾ ਰਾਮ¨

ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਦੂਹਰਾ ਜੀਵਨ ਜੀ ਰਹੇ ਸਨ । ਰਹਿੰਦੇ ਟੱਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੌਜਾਂ ਸਾਧਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਏਹੋ ਹਾਲ ਕਈ ਸਾਧਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸੀ । ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਸਾਧਾਂ ਵਰਗਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮੌਜਾਂ ਟੱਬਰਾਂ ਵਰਗੀਆਂ । ਕਈਆਂ ਸਾਧਾਂ ਅਤੇ ਟੱਬਰਾਂ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਦੁਬਿਧਾ ਮੁਕ ਜਾਂਦੀ । ਮਾਇਆ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ । ਰਾਮ ਵੀ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿ ਗਏ ਸਨ:

ਨਾ ਸੁਖ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਸਥ ਦੇ, ਨਾ ਹੀ ਛੱਡ ਗਿਆਂ ।
ਸੁਖ ਹੈ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਦੇ, ਸਾਧੂ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆਂ¨

ਅਸਲੀ ਸੁਖ ਆਨੰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਾਧੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਜਗਿਆਸੂ ਦਾ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਈਡ ਈਫੈਕਟ ਹੋਣੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪਿਤਾ ਜੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗਊ ਦੇ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹਵਾਨੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਚਿੱਚੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਦਿੱਸਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁੱਧ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਲਹੂ ਪੀਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਜੀਂਦੇ ਹਨ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹਵਾਨੇ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਵੀ ਕੈਸਾ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੈ । ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਲੈਣ ਦਿੱਲੀ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਲੋਕ ਏਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਨਿਰਸੰਤਾਨ ਜੋੜੇ ਆਪਣੀ ਮੁਰਾਦ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਯਤੀਮ ਖਾਨਿਆਂ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਆਸਥਾ, ਓਥੋਂਓਥੋਂ ਝੋਲੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਆਰਤੀ ਉਤਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਤਰ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬਾਲ-ਸੁਲਭ-ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਨੱਚ ਨੱਚ ਕੇ ਏਹੋ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ:

ਘੋਨਮਮੋਨਾ ਸਿਰ ਕਰਾਇਆ, ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਟਿੰਡ ।
ਭਜੋ ਰਾਧੇ ਗੋਬਿੰਦ । ਭਜੋ ਰਾਧੇ ਗੋਬਿੰਦ ।

ਸਾਧ ਵੀ ਇਸ ਮਖ਼ੌਲ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ 'ਰਾਧੇ ਗੋਬਿੰਦ' ਕਹਿ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਵਾਨ 'ਮੌਤ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ' ਤੇ ਕਰਦੇ ਹੀ ਆਏ ਹਨ, ਇਹ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮਖੌਲਾਂ ਕਰਨੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ । ਬਗਾਨੇ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਰਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਪਣੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਤਾਂ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਹਿ ਲਈਦਾ ਹੈ :

ਕੁੱਤਿਓ! ਏਨਾ ਉੱਚੀ ਭੌਂਕੋ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਏ ।
ਰਾਤ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਰੋਵੇ, ਮੈਂ ਸਮਝਾਂ ਰੱਬ ਗਾਏ ।

ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਰੋਣ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਗੀਤ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਕਵੀ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਏ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਤੋਂ ਮਹੰਤ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਵੀ ਦੁਖੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਗੋਲੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਮਰਵਾਉਣਾ ਉਹਨੂੰ ਜੀਵਹੱਤਿਆ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਬੱਸ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਦੋਦੋ, ਚਾਰਚਾਰ ਕੁੱਤੇ, ਬੱਸ ਦੇ ਹਰ ਗੇੜੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਵਾਂਗ ਛੱਤ 'ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ, ਬਟਾਲੇ ਜਾ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ । ਮੁਹਿੰਮ ਵਾਂਗ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਪਰ ਡਰਾਈਵਰ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ ਜਦੋਂ ਓਹੀ ਕੁੱਤੇ ਬਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਥਾਉਂ ਥਾਈਂ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦੇ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁੰਡੇ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਾਲੇ, ਕੁੱਤੇ ਤਾਂ ਖੱਸੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਮਾਧਾਨ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ । ਮਹੰਤ ਨੇ ਮੰਦਿਰ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਲਾਗੋਂ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤੇ 'ਰਿਖੀ' ਨੂੰ ਡੰਡਾ ਦੇ ਕੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਦੀ ਡਿਊਟੀ ਸੀ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਕੁੱਤਾ ਵੜਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ । ਜੇ ਵੜ ਆਏ ਤਾਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ । ਪਰ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਡੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰਿਆ । ਦੂਰੋਂ ਸ਼ਿਸ਼ਕਾਰਦਾ ਸੀ । ਡਰਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਮਰਿਆਦਾ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਧਰਮ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਲਾ ਉਹਨੇ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖੀ ਸੀ । ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ, ਰਿਖੀ ਉਹਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚਮੁਚ ਰਿਖੀ ਸੀ ।

••••••

ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਧਿਆਨਪੁਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੈਸ਼ਨਵਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗੱਦੀ ਪਿੰਡੋਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਹੈ । ਬਾਬਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਵਾਂਗ ਉੱਥੇ ਵੀ ਬਾਬਾ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਨੇ ਗੱਦੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਗੁਰਭਾਈ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਕਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਇੰਜ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਸੀ :

ਤੀਰਥ ਕੀਉ ਨਾ ਤਪ ਕੀਉ,
ਕੀਉ ਨਾ ਹਰਿ ਕੋ ਜਾਪ ।
'ਨਾਰਾਇਣ' ਮਹੰਤੀ ਗਲ ਪੜੀ,
ਪੂਰਵ ਜਨਮ ਕੇ ਪਾਪ¨

ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ ਵਾਂਗ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਵੀ ਕੂਕਰ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸੀ । ਇਕ 'ਕੁਤੀਆ' ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਦਰਵੇਸ਼ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਤਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਓਧਰੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਵੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਦਰਵੇਸ਼ 'ਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਇਆ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਕਰਾਮਾਤ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁਰੀਦ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਹ ਕਰਾਮਾਤ 'ਕੁਤੀਆ' ਤੋਂ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਛ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਬਚਨ ਹੋਇਆ, ''ਤੂੰ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈਂ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਸਾਡੀ 'ਕੁਤੀਆ' ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਖਾਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ । ਇਹਦਾ ਅਮਲ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦੇਹ ।'' ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਕੋਲ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਅਫ਼ੀਮ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਪੂਛ ਹਿਲਣੋਂ ਨਾ ਹਟੀ । ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਭੇਜ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾਨੌਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਫੇਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਰਸਦ ਮੰਗਵਾਈ ਗਈ । ਕੁੱਲ ਸਵਾ ਮਣ ਪੱਕੀ ਅਫ਼ੀਮ ਖਾ ਕੇ ਵੀ 'ਕੁਤੀਆ' ਪੂਛ ਹਿਲਾਈ ਗਈ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਢਹਿ ਗਿਆ । ਉਹ ਬਾਬੇ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਢਹਿ ਪਿਆ । ਬਚਨ ਹੋਇਆ :

ਫੀਮ ਸਵਾ ਮਣ ਖਾਇ ਕੇ,
ਫੇਰ ਤਜੇ ਨਹਿੰ ਪ੍ਰਾਣ ।
ਤਿਨ ਕੀ ਸੋਭਾ ਕਿਆ ਕਹੂੰ,
ਸਿੱਧ ਹੈਂ ਜਿਨ ਕੇ ਸ਼ਵਾਨ¨

ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡੋਰੀ ਧਾਮ ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸਮਾਧ ਦੀ ਲਾਗਲੀ ਸਮਾਧ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ : 'ਕੁਤੀਆ ਜੀ ਕੀ ਸਮਾਧ'

•••

ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ । ਐਵੇਂ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ । ਪਰ 'ਰਿਖੀ' ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ । ਕਿਉਂ ਆ ਗਿਆ । ਬੰਦਿਆਂ ਵਰਗਾ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 'ਸ਼ੁਦਾਈ' ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦੁੱਖਸੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਸਿਆਣੇ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਨਿਆਣੇ ਉਹਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਸਤਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਮਾਵਾਂ ਸਮਝਾਉਂਦੀਆਂ ''ਵੇ ਉਹ ਵਿਚਾਰਾ ਤੁਹਾਡਾ ਲੈਂਦਾ ਕੀ ਐ । ਸਗੋਂ ਤਰਸ ਕਰੋ, ਵਿਚਾਰਾ ਰੱਬ ਦਾ ਜੀਅ ਐ । ... ਵੇ ਕੁਝ ਸ਼ਰਮ ਕਰੋ । ਉਹਦੀਆਂ ਬਦਸੀਸਾਂ ਤੋਂ ਡਰੋ ।'' ਪਰ ਉਹ ਬਦਸੀਸਾਂ ਤਾਂ ਦੇਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

ਕੁੱਤਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਨੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਰਿਖੀ ਨੂੰ 'ਨਾਂਹ' ਕਹਿਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ ।

ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਐਂ?' ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਖਾਣੀ ਐਂ ।'

ਕੋਈ ਪੁੱਛਦਾ : 'ਕੁੱਟ ਖਾਣੀ ਐਂ?' ਕਹਿੰਦਾ : 'ਖਾਣੀ ਐਂ ।' ...

ਇਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ : 'ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣਾ ਈ?'

ਕਹਿੰਦਾ : 'ਕਰਾਉਣਾ ਏ ।' ਪੁੱਛਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਅਮੀਰ 'ਸੇਵਕ' ਸੀ ।

ਓਦਣ ਵਿਸਾਖੀ ਸੀ । ਮੇਲਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । 'ਸੇਵਕ' ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਹ ਅਮੀਰ ਸੇਵਕ ਦਿੱਲੀਓਂ ਆਇਆ ਸੀ । ਹਰ ਸਾਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਮਨ 'ਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਆਇਆ । ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, 'ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ਰਿਖੀ । ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਤੇਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂਗੇ । ਤੂੰ ਲਾੜਾ ਬਣੇਂਗਾ । ਤੈਨੂੰ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂਗੇ । ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਮਿਲਣਗੇ ।''

'ਤੇ ਵਹੁਟੀ?' ਰਿਖੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

'ਵਹੁਟੀ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ । ਬੱਸ ਤੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਸੋਹਣਾ ਬਣ ਜਾਈਂ । ਹਜਾਮਤ ਕਰਾ ਲਈਂ ।''

ਤੇ ਰਿਖੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਚਿਮਨ ਨਾਈ ਨੇ ਉਹਦੀ ਹਜਾਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਚਨ ਲਾਲ ਨੇ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਸੀਅ ਦਿੱਤਾ । ਥੌਹੜੂ ਮੋਚੀ ਨੇ ਕਰੋਮ ਦੀ ਨਵੀਂ ਜੁੱਤੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਕਮੇਟੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਡਿਊਟੀਆਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ 'ਸੇਵਕਾਂ' ਵੱਲੋਂ ਸਾਰਾ ਖਰਚਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪੂਰੇ ਧਿਆਨਪੁਰ ਵਿਚ ਰਿਖੀ ਦੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

•••

ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵਾਂਗ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਚੋਂਚਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਹਨ । ਪੈਸੇ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਧੁੱਤ ਹੋ ਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੋਜ ਰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ 'ਤੇ ਖਿੜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਮੀਰ ਸੇਵਕਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਸੇਵਕ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਮਹੰਤ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਧਾਂ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾ ਲਾਲ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਮੂਹਰੇ ਅਰਦਾਸ ਲਈ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮਾਈ ਮੀਰਾ ਐਨ ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ । ਮਹੰਤ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਤੋਂ ਇਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮਾਈ ਮੀਰਾ ਨੇ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਲਾਗੇ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਆਖਿਆ, ''ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ, ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਮੰਗੋ । ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਂ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ।''... ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਉਹਨੇ ਦੇ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ।

ਓਸੇ ਮਾਈ ਮੀਰਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿਨ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ । ਰਿਖੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਰਚਾਇਆ ਸੀ । ਵਿਸਾਖੀ ਮਨਾਉਣ ਆਇਆ ਸੇਵਕਾਂ ਦਾ ਹਜੂਮ ਅੱਜ ਬਰਾਤ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ।

ਰਿਖੀ 'ਤੇ ਰੂਪ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਰਿਖੀ ਘੋੜੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮੂਹਰੇ ਬੈਂਡ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਿੱਛੋਂ ਸੋਟ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਭੰਗੜਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਖੇੜੇ ਜਾਮਿਉਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ । ਮੱਥਿਆਂ ਤੋਂ ਪਸੀਨੇ ਚੋ ਰਹੇ ਸੀ । ਸਭ ਦੇ ਹੋਠਾਂ 'ਤੇ ਹਾਸੇ ਸੀ । ਸਿਹਰੇ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਘੋੜੀ ਤੋਂ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸੇ ਸੀ ।

'ਰਿਖੀ ਨਿਵਾਸ' ਅਰਥਾਤ ਮੰਦਿਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਲਾਗੋਂ ਬਰਾਤ ਚੜ੍ਹੀ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਬਜ਼ਾਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਫਿਰਨੀਉ ਫਿਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਬਾਗ ਵਿਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ । ਸਮਾਧਾਂ ਲਾਗੇ ਉਤਾਰਾ ਹੋਇਆ । ਮਿਲਣੀ ਹੋਈ । ਸਿਹਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਸਿਰਵਾਰਨੇ ਹੋਏ । ਸਿਠਣੀਆਂ ਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਫੇਰੇ ਹੋਏ । ਲਾਗ ਕੱਢੇ ਗਏ । ਸਿੱਖਿਆ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ । ਡੋਲੀ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਭ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਮਠਿਆਈਆਂ ਵਰਤਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਡੰਝਾਂ ਲਾਹੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸੂਹੇ ਸਾਲੂ 'ਚ ਲਿਪਟੀ 'ਲਾੜੀ' ਨੇ ਡੋਲੀ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਰਿਖੀ ਡਰ ਗਿਆ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ; 'ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ।' ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਘੁੰਡ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਣ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ 'ਜਿੰਦ੍ਹਾ' ਨਿਕਲ ਆਇਆ ।

ਉਹਨੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰੀ ਤੇ ਭੀੜ ਵਿਚ ਲੁਕ ਗਿਆ । ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੇਲਾ ਮੁਕ ਗਿਆ । ਐਲਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਰਿਖੀ ਨਹੀਂ ਮਰੇਗਾ, ਇਹਦਾ ਹਰ ਸਾਲ, ਏਸੇ ਦਿਨ, ਏਸੇ ਧੂਮ-ਧਾਮ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗਾ ।

ਲੋਕ ਘਰੋ ਘਰੀ ਆ ਗਏ । ਸੇਵਕ ਘਰੋਘਰੀ ਚਲੇ ਗਏ । ਰਿਖੀ ਮੁੜ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਤੁਰਦਾ, ਆ ਕੇ ਮੰਦਿਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਲਾਗੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਨਿਆਣੇ ਪੁੱਛਦੇ : 'ਵਹੁਟੀ ਕਿੱਥੇ ਗਈ?' ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ... 'ਅਗਲੇ ਸਾਲ ।' ... ਉਹਨੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਸਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਤਾਰਿਆ । ਗਲੋਂ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਾਹੇ । ਬੱਝ ਗਿਆ ਸੋ ਬੱਝ ਗਿਆ । ਪੈ ਗਏ ਸੋ ਪੈ ਗਏ । ਪਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਤੇ ਹਾਰ ਵੀ ਨਿਆਣੇ ਖਿੱਚ ਧਰੂਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ । ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ ।

'ਵਿਆਹ' ਵੇਲੇ ਉਹਨੇ ਕੁੜਤਾਪਜਾਮਾ ਬਦਲਿਆ ਸੀ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਤੱਤਗਿਆਨੀ ਨੇ ਜਾਮਾ ਬਦਲਿਆ ਸੀ ।

ਅੱਜ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮਾਣਅਪਮਾਨ ਨੂੰ ਇੰਜ ਵੀ ਵਿਸਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵੀ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?

ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਰਿਖੀ ਮਰ ਗਿਆ । ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ । ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਓਦਣ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਨਵ੍ਹਾਇਆਧੁਆਇਆ ਗਿਆ । ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪੁਆਏ ਗਏ । ਸਾਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ... ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਵਿਸਾਖੀਆਂ ਆਈਆਂ ਉਹਦੀ ਜੰਞ ਉਸੇ ਸਜ ਧਜ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਦੀ ਰਹੀ । ਜੰਞ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਰਹੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਰਿਖੀ ਦੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੁਣ ਹਰਦਵਾਰੀ ਸੀ । ਅੱਗੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਹਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ ।

••••••

ਬੰਦਾ ਮੰਗੇ ਆਟਾ ।
ਉਹਨੂੰ ਆਟੇ ਦਾ ਵੀ ਘਾਟਾ¨
ਤੀਵੀਂ ਮੰਗੇ ਪੇੜੇ ।
ਉਹਨੂੰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਬਥੇਰੇ¨

ਬਾਬਾ ਗਰੀਬੂ ਆਟਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗਦਾ । ਉਹ 'ਮੰਗਤਾ' ਨਹੀਂ 'ਬਾਬਾ' ਸੀ । ਉਹਦਾ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ 'ਤੇ ਦਾਬਾ ਸੀ । ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦਾ । ਬੋਲਦਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ 'ਗਰੀਬੂ' ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ । ਜਾਂ ਫਿਰ 'ਗਰੀਬੂ' ਲਫਜ਼ ਨੂੰ ਲਮਕਾ ਲੈਂਦਾ । ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ :

ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ
ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ
ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਦਾ
ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ

ਗਲੀ ਬਜ਼ਾਰ 'ਚ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਆਪਣੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੱਥ ਹਿਲਾਈ ਜਾਂਦਾ :

ਹਰੇ ਦੁਪੱਟੇ ਵਾਲੀ ਦਾ
ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ
ਲਾਲ ਦੁਪੱਟੇ ਵਾਲੀ ਦਾ
ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ

ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਚੀਕ ਮਾਰਨ ਵਾਂਗ ਕੁਰਲਾ ਉੱਠਦਾ :

ਓਮਾ ਪਿਆਰੀਏ! ਨੀ ਓਮਾ ਪਿਆਰੀਏ!!
ਤੇਰਾ ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ...

ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਕੁੱਟ ਵੀ ਪਈ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਸਹਿ ਲਈ ਸੀ । ਕੁੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਇਕ ਵੀ ਮੰਦਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ । 'ਹਾਏ ਹਾਏ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਗਰੀਬੂ ਗਰੀਬੂ' ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਮੰਨਵਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ।

'ਗਰੀਬੂ' ਲਫਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਉਹ ਵੱਖਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਰਦਾ । ਹਰ ਵਾਰ ਗਰੀਬੂ ਆਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ '...ਤ, ਗਰੀਬੂ...ਤ' ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਕੱਢਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਚਟਕਾਰਾ ਲਈਦਾ ਹੈ । '...ਤ, ਗਰੀਬੂ । ... ਤ, ਗਰੀਬੂ' ਉਹ ਮੰਤਰ ਵਾਂਗ ਜਪਦਾ । ਅਸੀਂ ਵੀ ਖਾਸ ਖਾਸ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਲਫਜ਼ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਚਟਕਾਰੇ ਵਾਲਾ 'ਤੱਤਾ' ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ । ਗਰੀਬੂ ਵਾਲਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਬਾਬਾ ਗਰੀਬੂ ਕਦੇ ਆਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗਦਾ । ਉਹਨੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਲਾਲ ਪਰਨਾ ਲਪੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਕਹੀ ਹੁੰਦੀ । ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਗਲੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇੱਟਰੋੜਾ ਵੇਖਦਾ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ । ਕੂੜਾ ਕਰਕਟ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਕਹੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ । ਫੇਰ ਉਹਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਧਰਦਾ । ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਚਟਕਾਰਾ ਮੰਤਰ ਗਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਵਿਚ ਵਿਚ ਮੁਸਕਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਪਿੰਡ ਕੋਲ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲੁਆਈ ਜਾਂਦਾ ।

ਤੁਰਦਾ ਤੁਰਦਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦਾ । ਪੱਕੀਪਕਾਈ ਰੋਟੀ ਕਦੇ ਨਾ ਲੈਂਦਾ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਟਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਆਟੇ ਨੂੰ ਉਹ 'ਫੁਲਕਿਆਂ ਵਾਲਾ' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਆਟਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਓਨਾ ਚਿਰ '...ਤ, ਗਰੀਬੂ' ਦੀ ਥਾਂ '...ਤ, ਫੁਲਕਿਆਂ ਵਾਲਾ, ... ਤ, ਫੁਲਕਿਆਂ ਵਾਲਾ' ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਤੇ ਆਟਾ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਨਾਜ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਣਕ ਦਾ ਲੈਂਦਾ । ਮੁੱਠ ਕੁ ਆਟਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ । ਗੁੰਨ੍ਹਦਾ ਪਕਾਉਂਦਾ । ਖਾ ਕੇ ਚਿਲਮ ਦਾ ਸੂਟਾ ਲਾਉਂਦਾ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹਨੂੰ ਲੇਟੇ ਹੋਏ ਵੇਖ ਕੇ ਸਮਝ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਦੀ ਕਿ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮੋਇਆ ਹੈ । ਫੇਰ ਲੋਕੀਂ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਜੇ 'ਗਰੀਬੂ ਗਰੀਬੂ' ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਓ ਕਿ ਗਰੀਬੂ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਹੈ ।

ਬਾਹਰ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਦੋਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਦੋ ਛੱਤੇ ਹੋਏ ਅਹਾਤੇ ਸਨ । ਪਿੰਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਰਤਦਾ ਸੀ । ਮੀਂਹ ਕਣੀ 'ਚ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਬਹਿ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ । ਠੰਡ ਵਿਚ ਧੂਣਾ ਲਾ ਕੇ ਸੇਕਦੇ । ਕਦੇ ਓਥੇ ਕੋਈ ਗਾਂ ਵੜੀ ਹੁੰਦੀ, ਕਦੇ ਖੋਤਾ ਲੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਕੁੱਤੀ ਤਾਂ ਸੂਈ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਗਰੀਬੂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਟਿਕਾਣਾ ਵੀ ਇਹੋ ਸੀ । ਗਰੀਬੂ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਰਹਿੰਦਾ । ਹਾੜ ਸਿਆਲ । ਉਹ ਹੱਟਾਕੱਟਾ, ਛੇ ਫੁੱਟਾ ਜਵਾਨ । ਸਾਧਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਭੇਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਂਦਾ । ਨਾ ਭਗਵੇਂ ਬਸਤਰ, ਨਾ ਧੋਤੀ ਟਿੱਕਾ, ਨਾ ਮਾਲਾ ਮਣਕਾ । ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਜਟਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਮੁਨਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਸਫ਼ਾ ਚੱਟ । ਉਮਰ ਹੋਏਗੀ ਕੋਈ ਪੰਜਤਾਲੀ, ਪੰਜਾਹ । ਬਾਂਹ ਉਸਦੀ ਉੱਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ 'ਲਖਮੀ ਦਾਸ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਨਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ 'ਘੀਂ ਘੀਂ' ਕਰਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਖੁਣਵਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੇ ਥਿੰਧੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਡੀ ਕਾਗਜ਼ ਨਾਲ ਢਕ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਇਆ ਸੀ ।

ਆਪਣੇ ਘਰ ਬਾਰੇ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਿਆ । 'ਗਰੀਬੂ' ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਹੀ ਘੱਟ ਸੀ । ਫਿਰ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੱਟ ਸੀ ।

ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੌਜ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ :

''...ਤ, ਗਰੀਬੂ...ਤ, ਗਰੀਬੂ!! ... ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਓਦਣ? ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਓਵਰਸੀਅਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੈਂ । ਮੌਜਾਂ ਕਰਦਾ ਸੈਂ... । ਡਿਊਟੀ ਕਰਕੇ ਆਇਆ ਸੈਂ । ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਧਾ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾ ਆਇਆ । ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਉੱਤੇ । ... ਕੋਟ ਪੈਂਟ ਲਾਹ ਕੇ ਕਿੱਕਰ 'ਤੇ ਟੰਗਿਆ ... ਤੇ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਤ, ਗਰੀਬੂ... ਤ, ਗਰੀਬੂ ।''

ਏਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਵੀ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਅਸਾਂ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ । ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਕਦੀ ਕਦੀ । ਬਾਹਰ ਵਾਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਾਗ ਵਿਚ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ ਸਾਂ । ਉਹ ਦੀ ਚਿਲਮ ਸਾਨੂੰ ਬੜੀ ਰਹੱਸਮਈ ਲੱਗਦੀ ਸੀ । ਗਿੱਲੀ ਸੂਫ ਨੂੰ ਚਿਲਮ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਲਪੇਟ ਕੇ, ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਰ ਸੂਟੇ ਨਾਲ 'ਗਰੀਬੂ' ਕਹਿ ਕੇ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਉੱਠੀ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲਾ 'ਸੱਪ' ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੂਰਾ ਸੂਟਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਹ ਧੂੰਆਂ ਛੱਡਦਾ, ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਹੇਠਾਂ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਪਰ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ । ਚਿਲਮ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਣ ਦਿੰਦਾ । ਅਸੀਂ ਨਿਆਣੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹਿਲਮਿਲ ਗਏ ਸਾਂ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਸਾਡੀ 'ਹੋਮ ਵਰਕ' ਵਿਚ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਦਾ । ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਸਮਝਾ ਦੇਂਦਾ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਦੱਸ ਦੇਂਦਾ । ਕਦੇ ਕਦੇ 'ਸਿੱਖਿਆ' ਵੀ ਦੇਂਦਾ ।

ਸਾਨੂੰ 'ਜੈ ਸੀਤਾ ਰਾਮ' ਕਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧੂ ਸੰਤ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ 'ਜੈ ਸੀਤਾ ਰਾਮ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਲਾਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਅਸੀਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ 'ਜੈ ਸੀਤਾ ਰਾਮ' ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰਨ ਦੀ ਖੇਡ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 'ਬਾਬਾ! ਜੈ ਸੀਤਾ... ਰਾਮ' ਆਖਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ, ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ, ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ 'ਸੀ...ਤਾ ਰਮ' ਜਾਂ 'ਸੇ...ਤਾ, ਰਾਮ' ਨਾਲ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦੇਂਦੇ । 'ਸੀਤਾ' ਨੂੰ ਲਮਕਾ ਕੇ ਉਹ 'ਸੀ...ਤਾ' ਜਾਂ 'ਸੇ...ਤਾ' ਬਣਾ ਦੇਂਦੇ ਅਤੇ 'ਰਾਮ' ਨੂੰ ਸੰਗੋੜ ਕੇ 'ਰਮ' ਕਰ ਦੇਂਦੇ । ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ । ਪਰ ਬਾਬੇ ਗਰੀਬੂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ । ਉਹਨੇ ਕਹਿਣਾ, ''ਨਮਸਕਾਰ ਕਰੋ ਜਾਂ ਚਰਨ ਬੰਦਨਾ ਕਹੋ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਅਸੀਸ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜੈ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਤਾਂ ਖੂਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ । ਆਪੇ ਕਿਹਾ ਆਪੇ ਸੁਣਿਆ । ... ਨਾ ਕੁਝ ਲਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ ।''

ਇਕ ਵਾਰ ਉਹਨੇ ਸਾਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਜਿਹਾ ਝਿੜਕ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ 'ਬਾਬਾ ਜੀ' ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਾਂ ਪਰ ਅੱਗੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨੂੰ 'ਗਰੀਬੂ' ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਂ । ਕਿਤੇ ਉਹਨੇ ਸੁਣ ਲਿਆ । ਸਮਝਾਇਆ, ''ਗਰੀਬੂ ਨਾ ਕਿਹਾ ਕਰੋ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਗਰੀਬੂ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਗਰੀਬੂ ਆਂ । ਉਸ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਦਾ... ।'' ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਮਸਤੀ 'ਚ ਆ ਗਿਆ :

'ਓਮਾ ਪਿਆਰੀਏ! ਤੇਰਾ ਗਰੀਬੂ ਈ ਐ'

...ਤ, ਗਰੀਬੂ...ਤ, ਗਰੀਬੂ...! ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਰਿਹਾ, ਗਰੀਬੂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਉਣ ਸਮੇਂ ਉਹਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਲੇ ਥੇਹ ਉੱਤੇ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਵੀ ਉਹਦੀ ਚਟਕਾਰੇ ਵਾਲੀ ਹੂਕ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । 1964 ਵਿਚ ਮੈਂ ਪਿੰਡੋਂ ਆ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ 1965 ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਤੱਕ ਉਹ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਿਹਾ । ... ਫੇਰ ਕਦੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਫੇਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ।

ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ । ਕਈਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਜਸੂਸੀ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ, ਕਰਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ... ਓਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜੇ 'ਛਾਤਾ ਬਰਦਾਰਾਂ' ਨੂੰ ਡੰਗਰ ਚਾਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਹੀ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਰੰਗ ਬਾਹਲਾ ਹੀ ਗਾੜ੍ਹਾ ਸੀ । ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਗਾੜ੍ਹੇਪਣ ਤੋਂ ਭੈਭੀਤ ਹੋਇਆ ਵਿਚਾਰਾ ਗਰੀਬੂ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਏਗਾ । ਜੋ ਹੋਣਾ ਸੀ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗਾ ਮਾਸੂਮ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਨੱਕ ਦਾ ਸੱਜਾ ਪਾਸਾ ਪਾਟਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੱਥ ਪਾਈ ਹੋਏ ਤੇ ਫੇਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਾਹੀ ਹੋਏ, ਜਿਵੇਂ ਜੋਕ ਨੂੰ ਜਿਸਮ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਲਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਵਿਛੋੜੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਮੁੱਠ ਆਟਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਗਰੀਬੂ ਨੇ ਕਦੇ ਆਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗਿਆ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਆਟੇ ਦਾ ਘਾਟਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ । ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਘਾਟਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਪਿੰਡ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇ ਕੀ ਲੈਣਾ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ? ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਜਸੂਸੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੁੱਛ ਕੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਗਰੀਬੂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਮਾਯੂਸੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

•••

ਸੰਤ ਰਾਮ ਆਟਾ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ । ਟੁੱਟੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੀ ਡੋਲਣੀ ਜਿਹੀ ਨੂੰ ਚਾਦਰ 'ਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਮਗਰੀ ਵਾਂਗੂੰ, ਪਿੱਛੇ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦਾ । ਘਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ 'ਜੀਵੇ ਲਾਲ, ਜੀਵੇ ਲਾਲ' ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਡੋਲਣੀ ਨੂੰ ਆਟੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਮੁੱਠ ਆਟੇ ਦੀ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਵਾਰੇ ਨਿਆਰੇ । ਖ਼ੈਰ ਪਈ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦੁਆਰੇ । ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਪੱਤਰੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੱਸਿਆ ਸੰਗਰਾਦ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਇਕ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਇਹ ਉਹਦਾ ਕਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਕਈ ਨਿਆਣੇ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਵੀ ਅਕਸਰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ । ਜੀਹਨੂੰ ਵਾਜ ਮਾਰਦਾ, ਉਹਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ । ਓਮਾ ਪੜ੍ਹਨੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕੋ ਟਾਈਮ ਸੀ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ । ਸੰਤ ਰਾਮ ਡੋਲਣੀ ਚੁੱਕਦਾ ਤੇ ਓਮਾ ਆਪਦਾ ਬਸਤਾ । ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਓਮੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿੰਦਾ 'ਭਾਪਾ! ਮੈਂ ਸਕੂਲੇ ਜਾਣੈ ।' ਸੰਤ ਰਾਮ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਗੁੱਸਾ । ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਤੂੰ ਸ਼ਰਮ ਈ ਲਾਹ ਛੱਡੀ ਐ ।... ਰੋਜ਼ ਈ ਇੱਕੋ ਬਹਾਨਾ । ਅਖੇ ਮੈਂ ਸਕੂਲੇ ਜਾਣੈ । ... ਹੋਇਆ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਮਹੀਨੇ ਦਸੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬੰਦਾ ਕਿਤੇ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਆਇਆ । ਇਹਨੂੰ ਤਾਂ ਨਿੱਤ ਦੀ ਇੱਕੋ ਲਿਲ੍ਹ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਐ । ਬੰਦਾ ਪੁੱਛੇ ਬਈ ਸਕੂਲ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦੇਣੀ ਐਂ?''

••••••

''ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਭਾਈ ਨੈਣਾਂ 'ਚ ਜੋਤ ਨਹੀਂ । ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿੱਸਦਾ ਨਹੀਂ । ਕਿਤੇ ਇਕੱਲਾ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਜੜ੍ਹੀਬੂਟੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਬੜਾ ਅਨਿਆਂ ਕੀਤਾ । ਬਾਹਰਲੀ ਜੋਤ ਖੋਹ ਲਈ । ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤ ਜਗਮਗ ਜਗਦੀ ਐ । ਦਿਨਰਾਤ । ਬਸ...'' ''ਬਸ....'' ਦੇ 'ਸ' ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਵਜਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਸੀਟੀ ਵਾਂਗ । ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੱਗ ਲਾਹ ਕੇ ਗੰਜ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਾ । ਬੰਦ ਅੱਖੀਆਂ 'ਤੇ ਪੋਲੇ ਪੋਲੇ ਪੋਟੇ ਫੇਰਦਾ । ਹਉਕਾ ਜਿਹਾ ਲੈ ਕੇ ਸਿਰ ਫੇਰਦਾ । ਪੱਗ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੁੜ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ, ''ਬਾਕੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੱਚੀ ਇਹ ਹੈ ਭਾਈ ਕਿ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤ ਕੀ ਕਰੇ ਜਦੋਂ ਬਾਹਰ ਸਾਰੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਣ! ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਹਿਕਮਤ ਚਿੱਟੇ ਚਾਨਣ ਵਰਗੀ ਸਾਫ਼ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿਸੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੀ ਕਰੇ! ਹਰ ਕੋਈ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਭਟਕੀ ਜਾਂਦੈ । ਠੇਡੇ ਖਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਵੱਜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਬਸ... ਬਾਕੀ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਕੋਈ ਬਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ । ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਕੋਈ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ! ਹਨੇਰ ਮੱਚਿਆ ਪਿਐ । ਅੰਦਰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਵੀ । ਬਸ...''

'ਬਸ' ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਖਤਮ ਕਰਦਾ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਬਾਕੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਤੰਦ ਜੋੜ ਲੈਂਦਾ । ਬੜੀਆਂ ਪਤੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਾ । ਬਾਹਰਲਾ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ ਵੀ ਉਹਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਨਾ ਕਰਦਾ । ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਭੱਜ-ਨੱਠ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਉਹਨੂੰ ਤੰਗ ਨਾ ਕਰਦਾ । ਉਹ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੱਥ ਹਿਲਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਣਦਾ ਨਾ, ਆਪਣੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦਾ ।

ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਉੱਚਾ ਸੁਣਦਾ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ । ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਸਾਂ ਗੱਤੇ ਦਾ ਇਕ ਧੂਤਾ ਜਿਹਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪਾਸਾ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਨੂੰ ਲਾ ਕੇ ਦੂਜੇ ਭੀੜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਆਪ ਬੋਲਦੇ । ਉਹਦੇ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੁਚਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕੋ ਇਕ ਯੰਤਰ ਸੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ।

ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਇਆਂ ਉਹਨੂੰ ਸਾਲ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਦਾ ਸੀ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਦਾ । ਰਸੀਂਹਵਾਲ ਵੱਲ ਦਾ । ਨਾਂ ਉਹਦਾ ਸੀ ਦੇਵੀ ਦਾਸ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ ਬਸ ਬਾਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਂ'ਬਾਬਾ ਬਸ ਬਾਕੀ ।'

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਿਆਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਮੈਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ 'ਚ ਸਾਂ । ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਜਿਹੀ ਨੂੰ ਦਲੀਪ ਚੰਦ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲਾ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਉਰਫ਼ 'ਬਾਬਾ ਬਸ ਬਾਕੀ' ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ ਅਖੇ : 'ਇਹ ਬਟਾਲੇ ਦੇ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨਪੁਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ । ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਤੋਂ ਭਾੜਾ ਵੀ ਨਾ ਲਿਆ । ਰੌਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਛੜਿਆ ਕੋਈ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਈ ਮਿਲਦੈ ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ । ਨਾਲੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰਾ ਤਾਂ ਨਾ ਵੇਖ ਸਕਦੈ, ਨਾ ਸੁਣ ਸਕਦੈ । ... ਸਾਂਭੋ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ।' ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ । ਆਦਰ ਮਾਣ ਕੀਤਾ । ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਉਹ ਘਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਘਰ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ । ਵੱਡਾ ਵਡੇਰਾ । ਉਹਦਾ ਮੰਜਾ ਬਿਸਤਰਾ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ... ਸਭ ਸਪੈਸ਼ਲ । ਵੱਖਰਾ ।

ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਸਾਂ । ਅਜੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗੀਆਂ । ਦੜ ਵੱਟ ਕੇ, ਭਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ, ਦਿਨ-ਕਟੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਮੱਢਲ ਦਾ ਆਟਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਲੱਭਦਾ ਸੀ । 'ਲੋਹੇ ਦੀ ਰੋਟੀ' ਖਾਂਦੇ ਸਾਂ । ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਲਈ ਕਣਕ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗੁੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦਾ ਪਰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਖੰਡ ਦੀ ਚਾਹ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ... ਸਣ ਦੇ ਵਾਣ ਦਾ ਕੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਜਾ । ਮੋਟੀ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਬੂਟੀਆਂ ਵਾਲੀ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੀ ਚਾਦਰ । ਮੋਟਾ ਤੇ ਕੂਲਾ ਸਿਰ੍ਹਾਣਾ । ਰੇਸ਼ਮੀ ਝਾਲਰ ਵਾਲੀ ਪੱਖੀ । ... ਉਹਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਾ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ । ਅਸੀਂ ਬੱਚੇ ਉਹਨੂੰ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖਦੇ । ਉਹਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ । ਉਹਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂਬਾਹਵਾਂ ਘੁੱਟਦੇ । ਉਹਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਦੇ । ਉਹ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਬਸ਼ਿੰਦਾ ਸੀ । ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮੁੜ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸੁਣਾਈ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਨੇ ਸੁਣੀ ਸੀ । ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੁਣੋ । ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕਹਾਣੀ ਤੱਕ ਮਤਲਬ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦਾ ਤੱਤਸਾਰ ਕੁਝ ਇਉਂ ਸੀ :

''ਦੇਖੋ ਭਾਈ ਅਮਰਨਾਥ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਭਟਕਿਆ ਹਾਂ । ਬੜਾ ਵਖ਼ਤ ਪਾਇਆ ਇਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ । ਸਭ ਕੁਝ ਖਿੱਲਰ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਾਤ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ । ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ । ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜਿਹੜੀ ਰਸਾਇਣ ਹੈ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਨੁਸਖਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਹਿਕਮਤ ਦੀ ਬਾਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨਾਲੇ ਇਸ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਘੜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋੜ ਵੀ ਹੈ । ਬੱਸ.... ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਅਮਰਨਾਥਾ! ਤੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ । ਤੂੰ ਓਧਰ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰੇ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਸਨ । ਇਹ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੇ । ਤੂੰ ਬਸ... ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣ । ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਸੋਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਲਮ ਦੱਸਾਂਗਾ । ਜੋ ਕਹਾਂਗਾ, ਜਿੱਦਾਂ ਕਹਾਂਗਾ, ਕਰੀ ਜਾਈਂ । ... ਬਾਕੀ ਤੂੰ ਸਿਆਣਾ । ਮੇੇਰੇ ਨੈਣਾਂ 'ਚ ਜੋਤ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕਸ਼ਟ ਨਾ ਦੇਂਦਾ । ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਪਊ । ਸੋਨੇ ਦੇ ਢੇਰ ਲਾ ਦਿਆਂਗਾ । ਇੱਟਾਂ ਹੀ ਇੱਟਾਂ । ਭਾਵੇਂ ਕੋਠਾ ਛੱਤ ਲਈਂ । ਬੱਸ...''

ਓਦੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਸਾਂ । 'ਬਸ ਬਾਕੀ' ਦਾ ਮੰਜਾ ਹੇਠਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨਉਤਰਨ ਦੀ ਦਿੱਕਤ ਕਰਕੇ ਉਹਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਉਹਦੀ ਸਹੂਲਤ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸਿਰ੍ਹਾਣੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੜਵੀ, ਕੌਲੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ, ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ । ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਖੂੰਡੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ । ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਧੁਤੂ ਨਾਲ ਦੱਸ ਜਾਂਦੇ, ''ਅਸੀਂ ਸੌਣ ਲੱਗੇ ਆਂ । ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ ਐ । ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸੌਂ ਜਾਉ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ।'' ਉਹ ਲੇਟ ਜਾਂਦਾ । ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ ਸੁੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਗਦਾ । ਉਹਦੇ ਲਈ ਦਿਨਰਾਤ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਕੋਈ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਦਾ । ਇਕ ਵਾਰ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉੱਚੀਉੱਚੀ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ''ਵੇਖੋ ਲੋਕੋ । ਨੇਰ੍ਹ ਸਾਈਂ ਦਾ । ਗੋਡੇਗੋਡੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ । ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਖਾਪੀ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਈ ਨਹੀਂ । ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਚੂਹੇ ਦੌੜੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਬਸ... ਬਾਕੀ ਫੁਲਕਾ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ਕ ਈ ਦੇਂਦੇ ਨੇ । ਅੰਦਰ ਖੁਸ਼ਕੀ ਵੜ ਗਈ ਹੈ । ਹਾਜਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਬਾਹਰ ਜਾਈਦੈ ਬੱਸ ਕਿੱਲ੍ਹ ਕਿੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮਸਾਂ ਦੋ ਕੁ ਤੋਲੇ ਆਉਂਦੀ ਐ । ... ਬਾਕੀ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖਿਆਂ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ । ਕਿੱਥੇ ਐਂ ਅਮਰਨਾਥਾ । ..."

ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਜਾਗ ਪਿਆ । ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰੇ । ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਉੱਤੇ ਧੁਤੂ ਧਰਿਆ, ''ਹਾਲੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਹੈ । ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਜੇ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ । ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਜਹਾਨ ਸੁੱਤਾ ਪਿਐ । ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਰਾਮ ਕਰੋ ।''

ਸਵੇਰੇ ਉਹਦੀ ਖੂੰਡੀ ਫੜ ਕੇ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਲਈ ਬਾਹਰ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਕਿਤੇ ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ ਥਾਂ ਪੈਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ''ਉਂਜ ਈ ਕਿਸੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਧੱਕਾ ਦੇ ਦਿਓ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਡੇਗ ਡੇਗ ਮਾਰਦੇ ਹੋ । ਬਸ... ਬਾਕੀ ਨੁਸਖਾ ਪੱਕ ਲਏ । ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਏਥੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ।''

ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਨ੍ਹਾ ਧੋ ਕੇ, ਖਾ ਪੀ ਕੇ, 'ਬਾਬਾ ਬਸ ਬਾਕੀ' ਆਪਣੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਸਜ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਬੇਰੋਕਟੋਕ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦਾ । ਆਏ ਗਏ ਵੀ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੇ । ਕੋਈ ਜਣਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਸ ਲਾਗੇ ਬਹਿ ਕੇ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਫਲ ਫਰੂਟ ਵੀ ਦੇ ਜਾਂਦੇ । ਉਹਦੀ ਮਾਨਤਾ ਜਿਹੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਉਹਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਇਕ ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਵੀ ਸੀ । ਬੁਣਕਰ । ਸੂਤ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਰੇਜੇ ਬੁਣ ਕੇ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮਿਹਨਤੀ । ਸ਼ਾਂਤ । ਮਿਠ ਬੋਲੜਾ । ... ਇਕ ਦਿਨ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਵਾਂ ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ? ਸੇਵਾ ਕਰਾਂਗਾ । ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ।'' ਪਿਤਾ ਜੀ ਝੱਟ ਮੰਨ ਗਏ । ਉਹਦਾ ਸਮਾਨ ਸਮੇਟ ਕੇ ਬੰਨਿ੍ਹਆ । ਆਦਰ ਨਾਲ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਆਨੰਤ ਰਾਮ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ । ਖਹਿਰੇ ਸੁਲਤਾਨ । ਧਿਆਨਪੁਰ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਕੁ ਮੀਲ ।

''ਅਨੰਤ ਰਾਮਾ! ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਐ ਸਾਰੀ । ਹੁਣ ਅਮਰ ਨਾਥ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਨਾ । ਤੂੰ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲਾ ਨਿਕਲਿਐਂ । ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਆਇਐਂ । ਹੁਣ ਤੇਰੀ ਖੱਡੀ ਛੁੱਟ ਜਾਏਗੀ । ਲਹਿਰਾਂ ਬਹਿਰਾਂ ਸਮਝ । ਤੈਨੂੰ ਐਸੀ ਹਿਕਮਤ ਸਿਖਾਵਾਂਗਾ ਕਿ ਬੈਠਾ ਰਾਜ ਕਰੇਂਗਾ, ਬਸ... ਬਾਕੀ ਹੁਣ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੈ । ਭਰ ਲੈ ਝੋਲੀਆਂ । ਕਰ ਲੈ ਰੀਝਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ।''

ਤੇ ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਨੇ 'ਬਸ ਬਾਕੀ' ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਮਹੀਨ ਖੱਦਰ ਦੇ ਬਸਤਰ । ਨਵੇਂ ਨਕੋਰ ਬਿਸਤਰ । ਹਰ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਪੂਰੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਵੇਖਿਆ ਬਾਬਾ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਆਸਣ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸੀ । ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਮੱਖਣ ਦਾ ਪਿੰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਚੋ ਚੋ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਥਿੰਧਿਆਈ ਵਰਤਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਪੱਖਾ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਥਾਲੀ ਸਜਾ ਕੇ ਲਿਆ ਰਹੀ ਸੀ ।

''ਅਨੰਤ ਰਾਮਾ! ਅਮਰ ਨਾਥ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਧਿਆਨੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਾਲ ਤਜਰਬਾ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਪੀਲੀ ਲਾਟ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਨੀਲੀ । ਜਦੋਂ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ ਹਰਾ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਬਣ ਗਿਆ ਸੋਨਾ । ਬੱਸ... ਮੈਂ ਤਾਂ ਦੱਸ ਹੀ ਸਕਨਾਂ... ਬਾਕੀ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਨੇਤਰਾਂ 'ਚ ਜੋਤ ਨਾ ਹੋਈ । ... ਤੂੰ ਤਿੰਨ ਪੱਤੀਆਂ ਵਾਲੀ ਬੂਟੀ ਲੱਭ ਕੇ ਲਿਆ । ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਕੇ ਆਵੇ ਵਾਂਗ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਪਾਥੀਆਂ ਚਿਣ ਕੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕੁੱਜਾ ਟਿਕਾ ਦੇਣਾ ਏ, ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਪਾ ਕੇ । ਪਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਧੁਖਾ ਕੇ ਉੱਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਕੱਜ ਦੇਣਾ ਏ ਪੇਤਲਾ ਪੇਤਲਾ । ਧੁਖਦਾ ਰਹੇ ਪਰ ਬਹੁਤਾ ਧੂੰ ਨਾ ਨਿਕਲੇ । ਬਹੁਤਾ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ । ... ਬਸ.. ਬਾਕੀ ਤੂੰ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈਂ ਅਨੰਤ ਰਾਮਾ! ਅਠਤਾਲੀ ਘੰਟਿਆਂ 'ਚ ਰਸਾਇਣ ਤਿਆਰ । ਕੁੱਜਾ ਕੱਢ ਕੇ ਏਨਾ ਹੀ ਪਰਖਣਾ ਹੈ ਕਿ ਤਿੰਨਪੱਤੀ ਦਾ ਚੂਰਾ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੀਲੀ ਲਾਟ ਨਿਕਲੇਗੀ, ਫਿਰ ਨੀਲੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜੇ ਲਾਟ ਹਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਯੱਗ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਝੋ ।''

ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਖੱਡੀ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਪਿੱਛੇ ਖੁਰਜੀ ਪਾ ਲਈ । ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਦੱਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਦੇ ਪਾਥੀਆਂ ਢੋਂਦਾ ਕਦੇ ਕੱਚ । ਕਦੇ ਤਿੰਨਪੱਤੀ ਲੱਭਦਾ ਫਿਰਦਾ ਕਦੇ ਸੱਤ ਫੁੱਲੀ । ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਤੇ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ । ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਝਾਈ ਰੱਖਦਾ । ਪੂਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਗੁਪਤ ਚੱਲਦੀ ।

ਅਠਤਾਲੀ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਅਉਧ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਈ । ਮਿੱਟੀ ਹਟਾ ਕੇ ਆਵੇ 'ਚੋਂ ਕੁੱਜਾ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੱਪਣੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਸੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੀਲ ਤੋੜ ਕੇ ਚੱਪਣੀ ਲਾਹੀ ਗਈ । ਨਾ ਪੀਲੀ ਲਾਟ ਨਿਕਲੀ, ਨਾ ਨੀਲੀ । ਅੰਦਰ ਗਰਮ ਗਰਮ ਭੁੱਬਲ ਜਿਹੀ ਸੀ । ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਦੀ ਭੁੱਬ ਨਿਕਲ ਗਈ । ਬਾਬੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੁੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਭਰਿਆ ।

'ਸੇਵਾ' ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਮੱਠੀ ਪੈਂਦੀ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਬਚਨ ਕੀਤਾ,
''ਵੇਖ ਭਾਈ ਅਨੰਤ ਰਾਮਾ! ਮੇਰੇ ਤੇ ਨੇਤਰਾਂ 'ਚ ਜੋਤ ਨਾ ਹੋਈ । ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਸਮਤ 'ਚ ਸੋਨਾ ਨਾ ਹੋਇਆ । ਬਸ... ਬਾਕੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਜੇ ਮੈਂ 'ਰਾਮ ਦਿਵਾਲੀ' ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਨੁਸਖੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾ ਸਕਣਗੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ।''

ਅਨੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਰਾਮ ਦਿਵਾਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਅਤਾਪਤਾ ਪੁੱਛਿਆ । ਘੋੜੀ ਭਾੜੇ 'ਤੇ ਲਈ । ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ । ਅਗਲਿਆਂ ਦੇ ਦਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਆਪ ਘੋੜੀ ਭਜਾ ਲਿਆਇਆ । ਧਿਆਨਪੁਰ ਆਇਆ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ । ਦੋਏਂ ਜਣੇ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ । ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾਈ, ''ਵੇਖ ਭਾਈ ਅਨੰਤ ਰਾਮਾ! ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਦਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ । ਕਸੂਰ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਲੋਭ ਦਾ ਹੈ । ਦੇਵੀ ਦਾਸ ਕੋਲ ਸੋਨਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਨੁਸਖਾ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਹੋਏ ਪਰ ਸੇਵਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ । ਬਸ... ਬਾਕੀ ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਕਈ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਲੱਗਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਜਿੱਦਾਂ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।''

ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਸਨ ।

••••••

ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ ਹੈ । ਇਕਅੱਧ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਨਰਸਿੰਗ ਹੋਮ ਵੀ ਹੈ । ਅੱਠਦਸ ਆਰ.ਐਮ.ਪੀ. ਹਨ । ... ਉਦੋਂ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । ''ਡਾਕਟਰ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਸ਼ਰਮਾ, ਆਯੁਰਵੈਦ ਭਿਸ਼ਕ, ਗੌਰਮਿੰਟ ਰਜਿਸਟਰ ਸ਼ੁਦਾ' ਵਾਲਾ ਰੰਗਬਰੰਗਾ ਫੱਟਾ, ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਮੂਹਰੇ ਲਟਕਦਾ, ਦੂਰੋਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ । ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ । ਬਦੋਬਦੀ ਬੁਲਾਉਂਦਾ । ... ਇਹ ਫੱਟਾ ਉਹਨੇ ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ । ਬਿਸ਼ਨਦਾਸ 'ਪੇਂਟਰ' ਤੋਂ ਲਿਖਵਾਇਆ ਸੀ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੂਰ ਸੀ । ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਸਭ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ 'ਤੇ । ਹਰ ਬਿਮਾਰ ਉਸੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ । ... ਛੋਟੀ ਜੇਹੀ ਦੁਕਾਨ । ਕੁਰਸੀਮੇਜ਼ ਡਾਕਟਰ ਲਈ । ਲੰਬਾ ਬੈਂਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ । ਬੈਂਚ ਖ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਚੈਨ ਆਉਂਦਾ । ਉਹ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਠੌਂਕਾ ਲਾਉਂਦਾ । ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸੌਂਦਾ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕੋਈ ਮਰੀਜ਼ ਉਹਨੂੰ ਹਲੂਣ ਕੇ ਨਾ ਜਗਾਉਂਦਾ । ... ਉਹ 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਅਗਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਉਡੀਕ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਮੁੜ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਅਮਲ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ । ਡਾਕਟਰ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਆਪਣੀ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਦੇ ਐਨ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਵੱਲ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖ ਕੇ 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਹੱਥ ਜ਼ੋਰਜ਼ੋਰ ਦੀ ਛਿਣਕਦਾ । ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਗਿਲਾਸ 'ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਕੁਰਸੀ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਘੁਮਾਉਂਦਾ । ਓਥੇ ਸੀ ਸਟੂਲ । ਸਟੂਲ 'ਤੇ ਸਟੋਵ । ਸਟੋਵ ਉੱਤੇ ਪਤੀਲੀ । ਪਤੀਲੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ । ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸਰਿੰਜ । ... ਉਹ ਸਟੋਵ ਬਾਲਦਾ । ਪਤੀਲੀ ਦਾ ਢੱਕਣ ਚੱਕਦਾ । ਰੱਖਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ , ਮੇਜ਼ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ, 'ਕਲਿਆਣ' ਫੜਾਉਂਦਾ : ''ਇਹ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੁੰਦੇ ਓ? ... ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰੋ । ਸਾਲ ਦਾ ਚੰਦਾ ਭੇਜ ਦਿਉ । ਬਹੁਤ ਸਸਤਾ ਹੈ । ਬੜਾ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ । ਗੀਤਾ ਪ੍ਰੈਸ ਵਾਲੇ ਗੋਰਖਪੁਰ ਤੋਂ ਛਾਪਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਗੀਤਾ ਵੀ ਛਾਪਦੇ ਨੇ । ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ । ਬਹੁਤ ਸਸਤੀਆਂ । ਮੁਫ਼ਤ ਵਰਗੀਆਂ । ... ਗੀਤਾ ਡੇਢ ਆਨੇ ਦੀ । ਤੁਲਸੀ ਰਾਮਾਇਣ ਢਾਈ ਆਨੇ ਦੀ... ।''

ਮਰੀਜ਼ ਦੀ 'ਹਾਏ ਹਾਏ' ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਮ-ਕਹਾਣੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ । ਸਰਿੰਜ ਚੁੱਕਦਾ । ਸਟੋਵ ਬੰਦ ਕਰਦਾ । ਸਰਿੰਜ ਨਾਲ ਸੂਈ ਜੋੜਦਾ । ਦਵਾਈ ਭਰਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਬਾਂਹ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰੋੜਦਾ । 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਸੂਈ ਡੌਲੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਉਡੀਕ ਕਰਦਾ । ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਡੀਕ ਕੇ ਗਰਦਨ ਮੋੜਦਾ । ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਹਲੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਬੜੀ ਇਹਤਿਆਤ ਨਾਲ ਝੰਜੋੜਦਾ । ਡਾਕਟਰ 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ' ਕਹਿ ਕੇ ਡੌਲੇ ਨੂੰ ਸੂਈ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ: ''ਸ਼ਾਖਾ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕਰੋ । ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉਠਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਓ । ਇਹ ਧਰਮ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੈ । ਨਾਲੇ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ... ਸਦਾ ਵਤਸਲੇ ਪੁੰਨ ਭੂਮੀ ਤਦਰਥੇ, ਪਤਿਤਵੇਸ਼ਕਾਯੋ ਨਮਸਤੇ ਨਮਸਤੇ...'' ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਪੰਜ ਸੱਤ ਗੋਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰਮੇ ਵਾਂਗ ਪੀਹ ਦਿੰਦਾ । ਰਲਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੁੜੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦਾ । ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਾ । ''ਸਾਤਵਿਕ ਭੋਜਨ ਕਰਿਆ ਕਰੋ । 'ਕਲਿਆਣ' ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰੋ । ਸ਼ਾਖਾ 'ਚ ਆਇਆ ਕਰੋ । ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਆਵਾਂਗਾ ।'' ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ।

ਦਰਅਸਲ ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਦ ਪੂਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ । ਜਦੋਂ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਕਰਕੇ ਵਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਕੋਲ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਕਾਠੀ 'ਤੇ ਵੀ ਠੌਂਕਾ ਲਾ ਲੈਂਦਾ । ਸੁੱਤਾਸੁੱਤਾ ਵੀ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾ ਲੈਂਦਾ । ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਸਾਈਕਲ ਸਗੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਜਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਹੱਡਬੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅਕਸਰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਸੀ :

''ਰਾਤ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਅਜੇ ਆਉਣ ਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਇਆ । ਮੈਂ ਚਾਬੀ ਦਿੱਤੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵਾਂਗ ਉੱਠਿਆ । ਬੂਹਾ ਖੋਲਿ੍ਹਆ । ਗੱਲ ਸੁਣੀ 'ਤੁਸੀਂ ਚਲੋ ਮੈਂ ਆਇਆ' ਆਖ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਐਨਕ ਲਾਈ । ਪੱਗ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖੀ । ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲਾ ਬਕਸਾ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ । ਘਰ ਵਾਲੀ ਜਾਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ 'ਕੌਣ ਆਇਆ ਸੀ ਭਲਾ? ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਸੱਜਣ?' ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਕੀ ਦੱਸਦੀ! ਉਹ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਖੜਾਕ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਗੀ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੌਣ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਇਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪਦਾ ਚੰਦੂ ਸੂਜੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਕੱਚਾ ਪੇਹਾ ਸੀ । ਵਿੱਚਵਿੱਚ ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀਆਂ ਲੀਕਾਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ । ਸਾਈਕਲ ਬੁੜ੍ਹਕੀ ਜਾਏ । ਫਿਰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਲੱਗ ਗਈ । ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖਾਲ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਸਾਈਕਲ ਹੇਠੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਟੋਹਟੋਹ ਕੇ ਐਨਕ ਲੱਭੀ । ਲਾਈ । ਗਿੱਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਏ । ਸਭ ਕੁਝ ਭਿੱਜ ਗਿਆ ਸੀ । ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕਾਹਦੇ ਨਾਲ ਪੂੰਝਦਾ? ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ । ਪੱਗ ਗਾਇਬ ਸੀ । ਸਾਈਕਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਧਰ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲੱਗਾ ਜਿੱਧਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਸੀ । ਕੋਈ ਦੋ ਫਰਲਾਂਗਾਂ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪੱਗ ਹੱਥ ਆਈ ।''

ਏਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਤਾਂ ਉਹ ਢਿੱਡ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬੋਲ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਬੱਸ ਹੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਦੁੱਖਸੁੱਖ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਮੂਰਤ । ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਅਗਲੇ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਵੜ ਜਾਂਦਾ । ਪਰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ।

ਉਹਦਾ ਭਾਣਜਾ ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਗਾਉਣ ਵਜਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੁਕੀਨ । ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਜਾਉਂਦਾ । ਭਜਨ ਗਾਉਂਦਾ । ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਸਮਾਗਮ 'ਚ ਉਹਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਨਿੱਕੀਨਿੱਕੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖ ਲਈ । ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਸੇਵਨ ਅਮੂਮਨ ਕਰਦਾ । ਬਾਪਰਦਾ । ਡਾਕਟਰ ਮਾਮੇ ਤੋਂ ਡਰਦਾ । .. ਇਕ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰੇ ਹੀ ਘੁੱਟ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਮਾਮੇ ਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਘੇਰ ਲਿਆ । ਜਵਾਨਜਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਭਾਣਜਾ! ਮਾਮੇ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਲਾਲ ਕਰਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਅਹਿ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕਿਉਂ ਵਧਾਈ ਫਿਰਦੈਂ?"

"ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਐ ।" ਭਾਣਜੇ ਨੇ ਅਧੀਨਗੀ ਨਾਲ ਬਚਣਾ ਚਾਹਿਆ ।

"ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਅਕਲ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਸਿੱਖ ਲੈ । ਸਿਰਫ਼ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਨਕਲ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦੈ ।" ... ਤੇ ਭਾਣਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਮਾਮੇ ਦੀ ਚਪੇੜ ਨੇ ਪੰਜ ਕਲਿਆਣੀ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਿਆ । ਮਾਮੇ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । 'ਮਹਾਰਾਜ' ਨੇ ਮੁਜਰਿਮ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ । 'ਦਰਬਾਰ' ਵਿਚ ਬਾਜ਼ਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਪੂਰੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਜਾਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਉਸ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖੰਭ ਲਾ ਕੇ ਉਡਪੁਡ ਗਈ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਸਮੇਤ ਪੂਰੀ ਭੀੜ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

-'ਤੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ?' ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।
'ਜੀ ਹਾਂ ।' ਸਿਰ ਝੁਕਿਆ ਰਿਹਾ ।
'ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪੀਂਦਾ ਹੈਂ?'
'ਹਾਂ ਜੀ ।' ਸਿਰ ਹੋਰ ਝੁਕ ਗਿਆ ।
'ਸ਼ਰਮਾਉਂਦਾ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਕਰ ।'

-' ' ਹੁਕਮ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਹੋਈ ।
'ਕਿਹੜੀ ਪੀਂਦਾ ਹੈਂ?' ਸਵਾਲ ਵਿਚ ਮੁਸਕਾਨ ਸੀ ।
'ਜੀ ਦੇਸੀ ... ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ।' ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਤਰਲਾ ਸੀ ।

ਮਹੰਤ ਨੇ ਸੌ ਦਾ ਨੋਟ ਮਿਰਗਸ਼ਾਲਾ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢਿਆ । ਵੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ : 'ਲੈ ਫੜ । ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਦੇਸੀ ਨਹੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੀਆ ਕਰ । ... ਪਰ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਨਾ ਪੀਆ ਕਰ । ਤੇਰਾ ਗਲਾ ਬਹੁਤ ਸੁਰੀਲਾ ਹੈ । ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਹੁਨਰ ਬਖਸ਼ਿਆ ਹੈ । ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਭਜਨ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈਂ । ... ਜਦੋਂ ਪੈਸੇ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾਈਂ । ... ਜਾਹ ਮੌਜਾਂ ਕਰ । ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।'

ਜਦੋਂ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂਨਵਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੇ ਸਫ਼ਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਸੀ । ਤੜਕੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਉੱਠ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਬਾਲਟੀ ਅਤੇ ਝਾੜੂ ਫੜ ਕੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਤੁਰਦਾ । ਉਪਰਲੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਲਾਗਲੇ ਘਰ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਉਂਦਾ : 'ਫਲਾਣਾ ਰਾਮ ਜੀ' ... 'ਢੀਂਗੜਾ ਦਾਸ ਜੀ' ... । ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਤੱਕ ਕੁੰਡਾ ਖੜ੍ਹਕਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਅਲਖ ਜਗਾਈ ਜਾਂਦਾ । 'ਤੁਹਾਡੇ ਨਲਕੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣਾ ਹੈ । ਗਲੀ ਧੋਣ ਲਈ' ਕਹਿ ਕੇ ਨਲਕਾ ਗੇੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਬਾਲਟੀਆਂ ਭਰਭਰ ਉਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਰੋੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਨਾਲੀਆਂ ਸਾਫ਼ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਗਲੀ ਧੋਈ ਜਾਂਦਾ । ... ਹਰ ਘਰ ਦਾ ਇਕਅੱਧ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਦਾ ਮਾਰਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ । ਅਗਲਾ ਘਰ ... ਫਿਰ ਅਗਲੀ ਗਲੀ .. । ਘਰ ਜਾਗਦਾ । ਗਲੀ ਜਾਗਦੀ । ਮੁਹੱਲਾ ਜਾਗਦਾ । ਪਿੰਡ ਜਾਗਦਾ । ... ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ... ਨ੍ਹਾ ਧੋ ਕੇ... ਮੰਦਿਰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਉਹ ਮੂੰਹ ਜੂਠਾ ਕਰਦਾ । ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹਦਾ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਾ ਹਉਕੇ ਵਾਂਗ 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ' ਬੋਲਦਾ ।

ਕੰਮ ਜਾਂ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਮਿਲਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਨ- ਬੁਲਾਏ ਜਾ ਵੜਦਾ । ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਇਆ । ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ 'ਚਾਹ ਪਿਆਉ ।' ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਚੀਨੀ ਰਾਸ਼ਨ 'ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਛਟਾਂਕਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ । ਓਦਣ ਮੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ । 'ਡਾਕਟਰ' ਨੂੰ ਗੁੜ ਦੀ ਚਾਹ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆਈਏ? .. ਉਸ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਭਾਂਪ ਲਈ । ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ," ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਚੀਨੀ ਤਾਂ ਦੁਰਲਭ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਵਧੀਆ ਰਾਹ ਲੱਭ ਲਿਐ । ਕੱਲ੍ਹ ਚਾਰ ਮਹਿਮਾਨ ਆ ਗਏ । ਮੈਂ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਫਿੱਕੀ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਰਫ਼ੀ ਦੀ ਇਕ ਟੁਕੜੀ ਚੁੱਕੀ । ਟੁਕੜੀ ਦੇ ਪੰਜ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਪਲੇਟ 'ਚ ਰੱਖੇ । ਪਲੇਟ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਰੱਖੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਆਪ ਬਹਿ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਓਨਾ ਚਿਰ ਬਰਫ਼ੀ ਛਕੋ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ । ਇਕ 'ਟੁਕੜਾ' ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਵੀ ਮੂੰਹ 'ਚ ਧਰ ਲਿਆ । ਏਨੇ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਆ ਗਏ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਚੁੱਕਿਆ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਘੁੱਟ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ''ਫਿੱਕੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਫ਼ੀ ਜੂ ਖਾ ਲਈ ਹੈ ।'' ... ਸਾਰੇ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਮਾਹੌਲ ਤਣਾਅਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਚੀਨੀ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਪਾਣੀਉਂ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗੁੜ ਦੀ ਬਣਾਉ । ਸੰਘਣੀ ਜੇਹੀ । ਕੜਾਕੇਦਾਰ । ਲੂਣ ਅਤੇ ਅਦਰਕ ਪਾ ਕੇ... ।'' ਚਾਹ ਦਾ ਘੁੱਟ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਭਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਗੱਲਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਉਹ ਬਿਰਧ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਨਿਗ੍ਹਾ ਘਟਦੀ ਗਈ । ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆ ਗਈ । ਕੰਧਾਂ ਫੜ੍ਹ ਫੜ੍ਹ ਤੁਰਦਾ ਪਰ ਹੱਸਣ ਦੀ ਆਦਤ ਅਖ਼ੀਰ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੀ । ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਬੇਟੇ ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵੀ 'ਆਯੁਰਵੈਦ ਭਿਸ਼ਕ' ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੈ੍ਰਕਟਿਸ ਨਾ ਚੱਲੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਫਾ ਡਿਗਰੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੈਦ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਸਰਜਰੀ ਵੀ । ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਪਿੰਡ ਉਹਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹਦਾ ਕਈ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ... ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ 'ਸਿੱਖਾਂ' ਦਾ ਇੱਕੋ- ਇੱਕ ਘਰ । ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ । 'ਸੰਤੀ ਜੱਟੀ' ਦਾ ਘਰ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਰ ਵਿਚ 'ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਦੇਹ' ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਪੜ੍ਹਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ । ਹਰ ਸੰਗਰਾਂਦ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦੇ । ਵਾਕ ਲੈਂਦੇ । ਮਹੀਨਾ ਸੁਣਾਉਂਦੇ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਆਉਂਦੇ । ਵਿੱਤ ਮੁਤਾਬਕ 'ਮੱਥਾ' ਟੇਕਦੇ । ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਮੱਥਿਆਂ ਵਿਚ ਨੋਟ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਹੁੰਦਾ । ਨਵਾਂ, ਖੜ-ਖੜ ਕਰਦਾ, ਪੰਜਾਂ ਦਾ ਨੋਟ । ... ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ, ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ, ਮਸਤੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ । ... ਵਿਚ ਵਿਚ ਐਨਕ ਲਾਹ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝਦਾ ... 'ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ' ਉਚਾਰਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਰੁਮਾਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਢੱਕਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਸਿਰ 'ਤੇ ਚਿੱਟੀ ਬੇਦਾਗ ਪੱਗ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਦਿਲ ਵਿਚ ਮਾਸੂਮ ਜੇਹੀ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅੱਗ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।

••••••

ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਮਕਾਨ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਇਕ ਛੱਤ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ । ਇਹ ਮਕਾਨ ਮਹੰਤਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ । ਸਿੱਧਾ ਗੱਦੀ ਦੇ ਚਾਰਜ ਹੇਠ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦੈ । ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਉਦੋਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਘਰ ਵਾਂਗੂੰ ਰਹਿਣਾ ਹੋਵੇ । ਪਹਿਲਾਂਪਹਿਲ ਏਥੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਟਿਕਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਗਿਰਦੌਰ ਰਿਹਾ । ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਬਲਦੇਵ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ ਸੀ । ਗਿਰਦੌਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗ੍ਰਾਮ ਸੇਵਕ ਆਇਆ । ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਸਾਂਵਲ । ਪਤਲਾ, ਛੀਂਟਕਾ ਜਿਹਾ, ਤਿੱਖੇ ਨੈਣਨਕਸ਼ਾਂ ਵਾਲਾ, ਮੂੰਹਚਿੱਤ ਲੱਗਦਾ ਨੌਜਵਾਨ । ਪ੍ਰੈਸ ਕੀਤੀ ਪੈਂਟਕਮੀਜ਼ ਪਾਉਂਦਾ । ਸ਼ਰੇਆਮ ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦਾ । ਫਿਲਟਰ ਵਾਲੀ ਸਿਗਰਟ । ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਹੁੱਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ । ਸਿਗਰਟ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਰ ਜਾਂ ਲੰਪ ਦਾ । ਡੱਬੀ ਤਾਰ ਦੀ, ਆਨੇ ਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦੀ । ਪਾਣੀ ਪੰਪ ਦਾ, ਸਿਗਰਟ ਲੰਪ ਦਾ । ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ । ਇਕ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਲੋਕੀਂ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਉਹਨੂੰ 'ਬਾਊ ਜੀ' ਆਖਦੇ ਪਰ ਅੱਗੋਂ ਪਿੱਛੋਂ 'ਬਾਊ ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲਾ' ਕਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ । ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਾ । ਗੰਦ ਨਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਂਦਾ । ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. ਵੰਡਦਾ । ਉਹਦਾ ਟੱਬਰ ਵੀ ਨਾਲ ਸੀ । ਬੀਵੀ ਤੇ ਬੇਟਾਬੇਟੀ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗਿਆ । ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਮੁੰਡੇ ਉਹਨੂੰ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦੇ । ਉਹਦੇ ਘਰ ਵੀ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ । ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ । ਸੋਚਦੇ ਕਿ ਚੰਗੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਈ ਸਿੱਖਣਗੇ ।

ਗੁਆਂਢ ਮੱਥਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਵਾਹ ਬਹੁਤਾ ਪੈਂਦਾ । ਏਧਰੋਂ ਕੋਈ ਓਧਰ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਓਧਰੋਂ ਕੋਈ ਏਧਰ ਆਇਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਛੱਤ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਸੌਖਾ ਸੀ । ਉਂਜ ਉਹ ਘਰ ਪਿਛਲੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਗਲੀਏ ਗਲੀ ਜਾਣ ਦੀ ਕਦੀ ਲੋੜ ਈ ਨਾ ਪਈ । ਵੈਸੇ ਵੀ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਾ ਕਰਦਾ । ਕਿਤੇ ਟਾਂਗਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ । ਕਿਤੇ ਘੋੜਾ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦਾ । ਲਿੱਦ ਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਤੇ ਤੋਂ ਵੀ ਡਰ ਲੱਗਦਾ । ਚਿੱਟਾ ਜਿਹਾ ਕੁੱਤਾ । ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ 'ਸੈਕਲ' ਕਹਿੰਦੇ । ਟਾਂਗੇ ਦੇ ਪਹੀਏ ਹੇਠਾਂ ਆ ਕੇ ਉਹਦੀਆਂ ਦੋਏਂ ਲੱਤਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਹਦੀ ਭੌਂਕ ਵਿਚ ਫੇਰ ਵੀ ਬੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਛੱਤ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਹੀ ਸੂਟ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਘਰਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਬੰਦਾ ਅਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਮਨਾਹੀਆਂ ਘਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੰਦਾ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਮਾਨਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ... ਪਰ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਜ ਜੀਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ।

ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਕਹਿਨੇ ਆਂ, ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਘਰ ਹੁੰਦੈ । ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦੈ । ਇਹ ਡਰ ਕਦੇ ਪਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਹੁੰਦੈ, ਕਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਕੇ । ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰੋ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਨਿੱਕੀਮੋਟੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਵੀ ਪਰਦੇ 'ਚ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਏ । ਜਦੋਂ ਹਰ ਬੰਦਾ ਘਰ ਦਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਕੀਹਦੇ ਕੀਹਦੇ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਹੋਏ । ਸਾਡੇ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਵੀ ਪਰਦੇ 'ਚ ਬਹਿ ਕੇ ਖਾਧੀ ਜਾਂਦੀ ।

ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਰੋਟੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੀ ਪਰਦਾ ਹੁੰਦੈ । ਤਵੇ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਰੋਟੀ, ਫੁਲਕਾ ਬਣਦੀ ਏ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦੈ, ਦੂਜਾ ਪਤਲਾ । ਪਤਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੰਡਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਂ । ਏਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਰੋਟੀ ਚੋਪੜੀ ਜਾਂਦੀ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸਿੱਧਾ ਪਾਸਾ ਸੀ । ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਰੋਟੀ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕਿਉਂ ਚੋਪੜਦੇ ਨੇ ।

ਚੋਪੜਿਆ ਹੋਇਆ ਖਸਤਾ ਮੰਡਾ ਬੜਾ ਸਵਾਦ ਲੱਗਦਾ । ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੀ ਗਰਾਹੀ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਮਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਝਿੜਕਦੀ, 'ਇਹ ਕੀ ਕੀਤਾ? ਇਹ ਤਾਂ ਪਰਦਾ ਏ ਰੋਟੀ ਦਾ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਰਦਾ ਨਹੀਂ ਲਾਹੀਦਾ । ਅਗਲੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ... ਰੱਬ ਸਭ ਦੇ ਪਰਦੇ ਢੱਕੇ ।'

ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪਰਦਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵੀ ਸਮਾਨੰਤਰ ਚੱਲੀ ਜਾਂਦਾ । ਸਹੁਰੇ ਕੋਲੋਂ ਘੁੰਡ ਕੱਢਦੀ, ਨੰਗਾ ਰੱਖਦੀ ਕਲਿੱਪ ਵਾਲਾ ਪਾਸਾ । ਦੁਨੀਆਦਾਰੀ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵੀ ਪੁਗਾਈ ਜਾਂਦੀ । ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹੈ । ਬਾਉਲੀ ਮੁਹੱਲਾ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ । ਕੁਝ ਜਾਤਵਰਣ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ, ਕੁਝ ਗੱਦੀ ਦਾ ਭਉ ਸਤਿਕਾਰ । ਮੀਟਮੱਛੀ, ਆਂਡੇ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣਾ ਗੁਨਾਹ । ਸ਼ਰਾਬ ਤਾਂ ਅਸਲੋਂ ਖਾਨਾ ਖਰਾਬ । ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ 'ਗੁਨਾਹ' ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾ ਕੇ, ਜਾਂ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ । ਸਾਧਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਭੰਗ, ਪੋਸਤ, ਸੁਲਫਾ ਵਗੈਰਾ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਸਮਝ ਕੇ ਸੇਵਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਨੇ ਅੰਦਰਖ਼ਾਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਕੂੜੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਂਡੇ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਵੇਖੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ।

ਘੁਸਰਮੁਸਰ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਕਦੇ ਫਿਰਨੀਆਂ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ । ਘਰਪ੍ਰਤਿ ਇਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁੱਦਾ ਪੁੱਟੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੁਪਈਆ ਦਏ । ਰੁਪਈਆ ਦਿਹਾੜੀ ਦੇ ਕੇ ਉਹਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਪੁਟਵਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਪੰਚਾਇਤ ਵਲੋਂ ਡੌਂਡੀ ਪਿਟਵਾ ਕੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਰਾਹੀਂ, ਘਰ ਘਰ ਇਤਲਾਹ ਪੁਚਾਈ ਜਾਂਦੀ । ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਕਿਹਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੋੜ ਸਕਦਾ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਜੋਤੀ ਸੁਨਿਆਰੇ ਨੇ ਮੋੜਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਹਸ਼ਰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰਿਹੈ । ਹੋਇਆ ਇਉਂ । ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੌਕੀਦਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਬੰਦਾ ਵੀ ਪਹਿਰਾ ਦਿਆ ਕਰੇਗਾ । ਵਾਰੀਆਂ ਬੱਝ ਗਈਆਂ । ਵਾਰੀ ਦਿਉ ਜਾਂ ਰੁਪਈਆ ਦਿਉ । ਜੋਤੀ ਨੇ ਨਾ ਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਨਾ ਰੁਪਈਆ ਦਿੱਤਾ । ਸੁੰਦਰ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੇ ਸਰਪੰਚ ਬਾਬੇ ਬੰਦੂਕਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਸਾਂ ਸਕੂਲੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਜੋਤੀ ਸੁਨਿਆਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਕੰਨ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠਕਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲੇ ਜਾਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ :

ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਪਹਿਰਾ ਦੇਸਾਂ...
ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਪਹਿਰਾ ਦੇਸਾਂ ...

ਸਕੂਲੋਂ ਛੁੱਟੀ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜੇ ਤਾਂ ਇਹ ਦਿ੍ਸ਼ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ । ਲਾਗੇ ਲਾਲ ਪਗੜੀ ਵਾਲਾ ਸਿਪਾਹੀ ਡੰਡਾ ਲਈ ਖਲੋਤਾ ਸੀ । ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਉਦੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਤੇ ਗਿਰਦੌਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਹੈ ਨਹੀਂ । ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਚੱਕਬੰਦੀ/ਮੁਰੱਬਾਬੰਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਪਿੱਛੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਬੰਦੋਬਸਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬੰਦੋਬਸਤ ਲਈ ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹੀਦੇ ਹੀ ਨੇ! ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਨੂੰ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਬੀ.ਡੀ.ਓ. ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਸਾਡਾ ਪਿੰਡ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਸੀ । ਉਥੋਂ ਦਾ ਬੀ.ਡੀ.ਓ. ਪਰਸਾ ਸਿੰਘ ਸੀ । ਪਰਸਾ ਸਿੰਘ, ਸਾਡੇ ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲੇ ਬਾਊ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ।

ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਬਾਊ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ ਸਿਵਾਇ ਬੀ.ਡੀ.ਓ. ਦੇ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਉਹਦਾ ਦੌਰਾ ਹੁੰਦਾ, ਬਾਊ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵਖ਼ਤ ਪਾ ਛੱਡਦਾ । ਗਲੀਆਂ ਧੋਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਬਜ਼ਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਫਿਰਨੀਆਂ ਪੱਧਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ... ਇਕ ਵਾਰੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸੜਕ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰੋੜੀ ਕੁੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੀ.ਡੀ.ਓ. ਤੋਂ ਇਨਾਮ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਵਗਾਰ ਲਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਮਿੱਟੀਓ ਮਿੱਟੀ । ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਛਾਲੇ ਈ ਛਾਲੇ । ... ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਘੁੱਲਾ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਘੁੱਲਾ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਕੂਲੇ ਦੇਰ ਨਾਲ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਲੰਮਾ ਸਾਰਾ ਖੱਦਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਤੇ ਕੱਛਾ ਪਾ ਕੇ ਆਉਂਦਾ । ਨਾਂ ਉਹਦਾ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਘੁੱਲਾ ਈ ਦੱਸਦਾ । ... ਓਦਣ ਦੀ 'ਸ਼੍ਰਮਦਾਨ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ' ਵਿਚ ਘੁੱਲਾ ਫਸਟ ਆਇਆ । ਪਰਸਾ ਸਿੰਘ ਉਹਨੂੰ ਦੋ ਰੁਪਏ ਇਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਗਿਆ । ਦੋਂਹ ਦਾ ਨੋਟ । ਘੁੱਲੇ ਦੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਵਾਲੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਨੋਟ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਇਆ, ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦੈ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਊ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਸਬਾਰਾਂ ਮੁੰਡੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਰਜਿਸਟਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾਏ । 'ਯੰਗ ਫਾਰਮਰਜ਼ ਕਲੱਬ' ਬਣ ਗਈ । ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ । ਬੀ.ਡੀ.ਓ. ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲੋਂ ਸੌ ਰੁਪਿਆ ਆਉਂਦਾ । ਛਿਮਾਹੀ । ਸਰਪੰਚ ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਸਾਈਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਫੜਾਉਂਦਾ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਫੜ ਲੈਂਦਾ । ਸਾਡੀ ਕਲੱਬ ਨੇ ਤਲਾਅ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਠੰਡੀਤੱਤੀ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ, ਬਾਬੇ ਜਗੀਰਦਾਸ ਦੀ ਸਮਾਧੀ ਲਾਗਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਈ । ਚਾਰੇ ਬੰਨੇ ਤਾਰਾਂ ਵਲੀਆਂ । ਅਲੀਅਰ ਦੀ ਵਾੜ ਬੀਜੀ । ਖੇਤ ਵਾਂਗ ਵਾਹਸੁਹਾਗ ਕੇ ਕਿਆਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ । ਫੁੱਲ ਲਾਏ । ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ ਫੁਹਾਰੇ ਖਰੀਦੇ । ਇਕ ਵਾਰ ਸੌਂਫ ਬੀਜੀ । ਚੰਗੀ ਫਸਲ ਹੋਈ । ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਬਸੰਤ ਕੋਟੀਏ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਵੇਚੀ । ਆਮਦਨ ਹੋਈ । ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ । ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੀ ਸੀ, ਬਾਹਰੋਂ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੇਵਕ ਵੀ ਗਰਾਮ ਸੇਵਕ ਦੇ ਕੰਮ ਸਲਾਹੁਣ ਲੱਗੇ । ਉਹਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣ ਲੱਗੇ ।

ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਸੋਹਣਾ ਵਜਾ ਲੈਂਦਾ । ਨਵੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਉਤੇ ਫਿਲਮੀ ਗਾਣੇ ਗਾ ਲੈਂਦਾ । ਸ਼ਾਮ ਢਲੇ ਤੋਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਲੋਂ ਸੰਗੀਤਕ ਜਿਹੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠਦੀਆਂ । ਨਵਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਪੁਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਸੇ ਦੀਆਂ ਲੂਹਰੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਹ 'ਕੰਜਰਖਾਨਾ' ਲੱਗਦਾ । ਉੱਤੋਂ ਵਾਧਾ ਇਹ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗਰਾਮ ਸੇਵਿਕਾ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਬਣੀਫੱਬੀ ਜਵਾਨ ਜਹਾਨ ਕੁੜੀ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਕੋਲ ਆਈ ਰਹਿੰਦੀ । ਰਹਿੰਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਸੀ ਪਰ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਰੋਜ਼ ਚੱਕਰ ਮਾਰਦੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਇਕ ਦਿਨ ਹੱਸਦੇ ਹੱਸਦੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ, ''ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਗਰਾਮ ਸੇਵਕ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ । ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਹਿਕਮਾ ਖੋਲਿ੍ਹਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਵੀ ਬੰਦੇ ਆਏ, ਅਖੇ ਗਰਾਮ ਸੇਵਕ ਲੱਗਣੈ? ਪੜ੍ਹੇਲਿਖੇ ਪਨਾਹਗੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੱਸ ਪਾਈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ : 'ਗਰਾਮ ਸੇਵਕ ਮੈਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਸੇਵਕ' ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ । ਜਚਿਆ ਜਿਹਾ ਨਾ । ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ... ਹੁਣ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਹਰਮੋਨੀਅਮ ਵੱਜਦਾ ਵੇਖਸੁਣ ਕੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਈ ਸੀ ।' ... ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਚਾਸ਼ਨੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਕਦੇ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਮਾੜਾ ਨਾ ਬੋਲਦੇ । ਜਦੋਂ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਮਿਲਦਾ, ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦਾ । ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਂਦਾ ।

ਮੈਂ ਕਲੱਬ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸਾਂ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਏਥੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਲੋਹਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਦਖ਼ਲ ਕਲੱਬ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੋਂ ਮੈਥੋਂ ਉਹਲਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਕੂੜੇ ਵਾਲੇ ਪੀਪੇ 'ਚੋਂ ਹੁਣ ਆਂਡਿਆਂ ਦੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਕੜਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਵੀ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਠੱਠੀ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਉਂਦਾ । ਕੁੱਕੜ ਬਣਦਾ । ਸ਼ਰਾਬ ਉੱਡਦੀ । ਬਾਊ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਬਾਲਕਿਆਂ ਨਾਲ ਮਹਿਫਲ ਜਮਾਉਂਦਾ । ਓਦਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਈ ਸਵਾਉਂਦਾ । ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਚੰਨੂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਦਾ :

ਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਮਾਸ ਖਾਏ,
ਕਾਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਕੜ ।
ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਆਂਡੇ ਭੁੰਨੇ,
ਉਹ ਬਾਹਮਣ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ।

ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਰਾਮ ਲੀਲਾ ਵਿਚ ਰਾਜੇ ਜਨਕ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਦਾ । ਜਨਕਪੁਰੀ ਦੇ ਸੋਕੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਦੇ ਹਲ ਮੂਹਰੇ, ਢੱਗੇ ਬਣੇ ਬੰਦੇ ਜੋੜ ਕੇ ਬੜੀ ਦਰਦੀਲੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਗਾਉਂਦਾ :

ਬਰਸਾ ਦੇ ਨਾਥ! ਅਬ ਪਾਨੀ...
ਉਹਦੇ ਇਸ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਲੋਕੀਂ ਸਾਲ ਭਰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ।

ਪਿੱਛੋਂ ਸਬੱਬ ਇਹ ਬਣਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗੀ ਗਰਾਮ ਸੇਵਕਾਂ ਵਾਲਾ ਮਹਿਕਮਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ । ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਦਾਰੂ ਟਿਊਬਾਂ 'ਚ ਵਿਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ । ਡੰਗਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਠਿਆਂ ਵਿਚ ਠਰ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੇਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਦਿਨ ਢਲੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮਾਵਾਂ ਬੂਹਿਆਂ 'ਚ ਬਹਿ ਕੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੁੱਤ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਰਾ ਉਹਨਾਂ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਡਿੱਗਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਘਰ ਲਿਆਉਂਦਾ । ਕੁਝ ਵੀ ਗੁੱਝਾ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਸਭ ਪਰਦੇ ਹਟ ਗਏ । ਸਾਰਾ ਆਡੰਬਰ ਲਹਿ ਗਿਆ । ਨੰਗਾ ਸੱਚ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਸ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਬੜਾ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਵਹਿ ਗਿਆ ।

ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤਲਾਅ ਵੱਲ ਚੱਕਰ ਮਾਰਿਆ । ਸ਼ਿਵਾਲੇ ਦੇ ਲਾਗੇ ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਪਰਛਾਵਾਂ ਜਿਹਾ ਹਿੱਲਿਆ । ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ । ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਬੀੜੀ ਚੁੰਘ ਰਹੀ ਸੀ ।

? ਪਛਾਣਿਆਂ ਨਹੀਂ
ਨਹੀਂ

? ਹੁਣ ਚੇਲੇ ਬਾਲਕੇ ਵੀ ਪਛਾਨਣੋਂ ਹਟ ਗਏ । ਮੈਂ ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ ਹਾਂ । ਮਨੋਹਰ
ਲਾਲ ਸਾਂਵਲ ।
ਓ ... ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਹਾਲਤ 'ਚ? ਏਥੇ ਕਿਉਂ?

? ਪੋਸਟਿੰਗ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਐ । ਏਥੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦੈ ।
ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਚੇਲਾ ਬਾਲਕਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦੈ । ... ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਤੂੰ ਮਿਲ ਗਿਐ । ... ਪੰਜ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਈਂ ਜਾਏਂਗਾ ।
ਪੰਜ ਦਸ ਰੁਪਏ ਉਹਨੇ ਮੈਥੋਂ ਲੈ ਲਏ । ਪਰ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬੰਦਾ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਹੋਏ, ਇਹ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਪਿੰਡ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਆ ਸੀ ।

••••••

ਦਫ਼ਤਰ ਛੱਡਿਆਂ ਅਰਸਾ ਹੋ ਗਿਐ । ਕਦੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੜ ਉਸ ਦਫ਼ਤਰੀ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਬਿਲਡਿੰਗ, ਫਾਈਲਾਂ, ਬਕ ਬਕ, ਦਗੜ ਦਗੜ... ਕੁਝ ਵੀ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ । ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ । ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀਆਂ । ਬੰਦਾ ਕੀ ਕਰੇ!

ਵੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਈ ਬੰਦੇ ਨਾਲ । ਬੰਦੇ ਕਰਕੇ । ਬੰਦੇ ਲਈ । ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ । ...ਦਫ਼ਤਰ ਦੌਰਾਨ ਅਨੇਕ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ । ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ । ਪਰ ਜੇ ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੋਏ ਤਾਂ...ਬੰਦਾ-ਦਰ-ਬੰਦਾ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮੀ ਜਾਂਦੈ । ਸਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਆਦਮੀ!

ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਗੱਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ! ਕੋਈ ਕਿਉਂ ਸੁਣੇਗਾ? ਕੋਈ ਕਿਉਂ ਪੜ੍ਹੇਗਾ?...ਜ਼ਿਕਰ ਤਾਂ ਵੱਖਰੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋਏ । ਜ਼ਰਾ ਹੱਟ ਕੇ ।

ਸਾਡੇ ਨਾਵਲਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਪਾਤਰ ਵੀ ਅਲੋਕਾਰ ਜਾਂ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦੇ ਈ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਸਨਕੀ, ਢੀਠ, ਅੜੀਅਲ, ਜ਼ਿੱਦੀ, ਅਮਲੀ, ਵੈਲੀ ।...ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਲਾਕਾਰ, ਆਸ਼ਕ, ਫਕੀਰ.... । ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਰਗ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ । ਦਰਅਸਲ ਰੁਟੀਨ ਤੋਂ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਵੇਖਣ ਸੁਣਨ ਲਈ ਸਹਿਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ । ਬੀ.ਐੱ.ਸੀ. ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਕਲਰਕ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ । ਨਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ ।...ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਆਹ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ? ਉਹ ਗੁੰਮਸੁੰਮ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਕੰਮ ਨਾਲ ਕੰਮ । ਘਰੋਂ ਦਫ਼ਤਰ । ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਘਰ । ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ੁਦਾਈ ਜਾਪਦਾ । ਨਿਰਾ ਪਾਗਲ । ਪੱਗ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਲਮਕਦੇ ਵਾਲ । ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ । ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ 'ਗਿਆਨੀ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ । ਉਹ ਬੇਲਾਗ ਜਿਹਾ ਹੱਸ ਛੱਡਦਾ । ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ । ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸੁਬ੍ਹਾ ਸਵੇਰੇ ਆ ਕੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਅਫ਼ਸਰ ਆਇਆ ਤੇ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਚਪੜਾਸੀ ਨੂੰ ਵਾਜ ਮਾਰ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ । ਉਹਨੇ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਨਾ ਉਠਿਆ । ਗੱਲ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਤੱਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ।

ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀਉਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਕੇਸ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਪੇਸ਼ੀ ਹੋਈ :

? ਅਮਰ ਸਿੰਘ
-ਜੀ ਮੈਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ, ਬੀ.ਐੱਸ. ਸੀ. ਫਸਟ ਕਲਾਸ ।

? ਤੁਹਾਡੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਪੋਸਟ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਪੋਸਟ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ।
-ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਆਖਦੇ ਹੋ । ਮੈਂ ਕਲਰਕੀ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ । ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਲਾ ਦਿਉ ।

? ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਕਿਵੇਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ।
-ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ?...ਇਕ ਰੰਧਾਵਾ ਮਨਿਸਟਰ ਏ, ਦੂਜਾ ਰੰਧਾਵਾ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਏ, ਤੀਜਾ ਰੰਧਾਵਾ ਸੈਕਟਰੀ ਏ । ਆਹ ਦੇਖੋ, ਮੈਂ ਆਈ. ਏ. ਐੱਸ. ਤੇ ਪੀ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਸੀਨੀਆਰਟੀ ਲਿਸਟ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆਂ । ਦੇਖੋ ਜ਼ਰਾ, ਇਸ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਰੰਧਾਵੇ ਨੇ । ਸਾਰੇ ਰੰਧਾਵਿਆਂ 'ਤੇ ਮੈਂ ਲਾਲ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ । ਗਿਣੋ ਜ਼ਰਾ ।...ਕਿੰਨੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਨੇ ਰੰਧਾਵੇ । ਤੇ ਇੱਕ ਆਹ...ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ...ਕਲਰਕ । ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੀ ਚਾਹਦੀ ਏ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ... ਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਫਾਈਲ ਵਾਪਸ ਆਈ । ਲਿਖਿਆ ਸੀ :

''ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਮੈਡੀਕਲੀ ਫਿਟ ਸੀ! ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ । ਪੂਰੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਇਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਕਾਇਦਾ ਮਿਲਦੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਏ ।''

ਦਿਮਾਗੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਰਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਹੁਣ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕੁਰਸੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਪਰ ਕੰਮ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਆਉਂਦਾ । ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰਿਮ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖਦਾ । ਇਕ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਉਹਦੀ ਕਿਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੀ । ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਆਏ, ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਜਾਏ । ਕੋਈ ਪੁੱਛਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।.... ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ । ਮਹੀਨੇ 'ਚ ਬਸ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ । ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਦਾ । ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ।

ਓਦਣ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਸੀ । ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਾਲਾ ਦਿਨ । ਦਫ਼ਤਰ ਮੁਕਾ ਕੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਗਿਆ । ਬਾਬੂ ਬੱਸ 'ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਬਾਈ ਸੈਕਟਰ ਉਤਰ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕਾਰਨਰ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਵਾਹਵਾ ਰੌਣਕ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਦਫਤਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਬਾਊ ਹੀ ਨੇ । ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਦਸ ਤਰੀਕ ਤੱਕ ਪੈਸੇ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਪੰਦਰਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਤਰੀਕ ਤੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਲੱਕ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੈ ਤੇ ਬਾਊਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੁੜ ਪਹਿਲੀ 'ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਇਹ ਦਿਹਾੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜਸ਼ਨ ਵਾਂਗ ਆਉਂਦੈ । ਜੇਬਾਂ ਵਿਚ ਨੋਟ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਮਨਾਂ 'ਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦੈ । ਦਿਲਾਂ 'ਚ ਹੌਸਲਾ ਹੁੰਦੈ । ਬੰਦੇ ਦੇ ਤੌਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਤੋਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਏ ।

ਹਾਂ ਸੱਚ, ਪਹਿਲੀ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਸੱਜਦਾ ਸੰਵਰਦਾ ਏ । ਨਹਾਉਂਦਾ ਧੋਂਦਾ ਏ । ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪੈੱਨ ਫੜ ਕੇ ਪੈਦਲ ਹੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਏ । ਪੂਰੀ ਵਾਟ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੀ ਰਸੀਦੀ ਟਿਕਟ ਚਿਪਕਾ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹੀ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਏ : ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ । ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਲਿਬੜੇ, ਜੇਬ ਲਿਬੜੀ, ਨੱਕ ਲਿਬੜਿਆ ।... ਪਰ ਉਹਦੀ ਤੋਰ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੈਸ਼ੀਅਰ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾ ਬਹਿੰਦਾ ਏ, ''ਦੇ ਤਨਖਾਹ ।'' ਤਨਖ਼ਾਹ ਲੈ ਕੇ ਗਿਣਦਾ ਏ । ਕੱਲਾ-ਕੱਲਾ ਨੋਟ । ਕੱਲਾ-ਕੱਲਾ ਸਿੱਕਾ । ਮੈਲੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਂ ਫਟੇ ਹੋਏ ਨੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਏ, ''ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਇਹ ਕਬਾੜ । ਇਹਨੂੰ ਘਰ ਰੱਖ । ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਦੇ ਰੰਧਾਵੇ ਨੂੰ ।'' ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸਿੰਘ ਉਜਰ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲ ਗੂੰਜਦੇ, ''ਤਨਖਾਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇਂਦੀ ਏ । ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਲਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ । ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਏ । ਲਾਲੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨਹੀਂ । ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਦੇ, ਖੜਖੜ ਕਰਦੇ ।''

ਤੇ ਅੱਜ ਨਵੇਂ ਖੜਖੜ ਕਰਦੇ ਨੋਟ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਬੱਸ 'ਚੋਂ ਉਤਰਿਆ ਸੀ । ਉਤਰਦਾ ਈ ਕਾਹਲੇ ਕਦਮੀ ਸਿਨਮੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਮੈਂ ।

ਕਿਰਨ ਸਿਨਮੇ ਮੂਹਰੇ ਉਹ ਰੇਲਿੰਗ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਐ । ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਟਾਈਮ ਸੀ । ਵਕਤ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਪੈ ਗਿਆ :

? ''ਰੰਧਾਵਾ ਸਾਬ੍ਹ! ਅੱਜ ਘਰ ਨਹੀਂ ਗਏ ।''
-''ਫਿਲਮ ਵੇਖਣੀ ਐ, ਫਿਲਮ ।''

? ''ਕਿਹੜੀ ਫਿਲਮ ।''
-''ਜਿਹੜੀ ਏਥੇ ਲੱਗੀ ਐ ।''

? ''ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਹੜੀ ਲੱਗੀ ਐ ।''
-''ਪੜ੍ਹ ਲੋ ਸਾਹਮਣੇ ।''

? ''ਫੇਰ ਵੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਫਿਲਮ ਵੇਖਣ ਆਇਐ ।''
-''ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਏ । ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਈ ਜਾਂਦੈ ।''

? ''ਟਿਕਟ ਤਾਂ ਲੈ ਲਉ ।''
-''ਅਜੇ ਖਿੜਕੀ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ।''

? ''ਖਿੜਕੀ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਐ । ਅਹੁ ਦੇਖੋ, ਬੰਦਾ ਬੈਠੈ ਅੰਦਰ ।''
- ''ਐਨੀ ਭੀੜ 'ਚ ਕਿਹੜਾ ਧੱਕੇ ਖਾਏ ।''

? ''ਭੀੜ ਕਿੱਥੇ ਐ? ਇਕ ਦੋ ਜਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ ਬੱਸ ।''
- ''ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਖਲੋਤਾ, ਓਦੋਂ ਈ ਭੀੜ ਹੋ ਜਾਣੀ ਏ । ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਧੱਕੇ ਖਾਧੇ ਜਾਂਦੇ ।''

? ''ਤੇ ਫਿਰ ਟਿਕਟ ।''
-''ਟਿਕਟ ਏਥੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਈ ਮਿਲ ਜਾਣੀ ਏ ਆਰਾਮ ਨਾਲ । ਤੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਹੁ ।''

ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਭਾਈ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ਵਾਲੀ ਟਿਕਟ ਉਹਨੂੰ ਪੰਜ ਰੁਪਏ 'ਚ ਫੜਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਖੁਸ਼ ਸੀ, ''ਰੰਧਾਵਾ ਲਾਈਨ 'ਚ ਕਿਉਂ ਲੱਗੇ । ਧੱਕੇ ਕਿਉਂ ਖਾਏ? ...ਇੰਜ ਮਿਲਦੀ ਏ ਟਿਕਟ ਰੰਧਾਵੇ ਨੂੰ ।''

•••

ਦੂਜਾ ਚਿਹਰਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦੈ ਕੁਲਜੀਤ ਦਾ । ਉਹ ਵੀ ਸੁਹਣਾ ਸੁਣੱਖਾ । ਉਹ ਵੀ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ ਫਸਟ ਕਲਾਸ । ਰੰਧਾਵੇ ਵਾਂਗ ਉਹ ਵੀ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਫਿਰੇ, ''ਤੇਰਾ ਦਿਮਾਗ ਠੀਕ ਏ?'' ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਇਹੋ ਪੁੱਛਿਆ । ਮੈਂ ਸਰਸਰੀ ਆਖ ਦਿੱਤਾ, ''ਠੀਕ ਏ ।'' ''ਕੀ ਸਬੂਤ ਏ?'' ਉਹਨੇ ਉਲਟਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ।'' ''ਸਬੂਤ? ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੈ? ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ'' ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਚੀਕਣ ਵਾਂਗ ਬੋਲਿਆ, ''ਹੈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ । ਆਹ ਵੇਖ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿੇਕਟ । ਉਹਨੇ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤਾ ਏ ਕਿ ਕੁਲਜੀਤ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਠੀਕ ਏ ।''

•••

ਇਹ ਠੀਕ ਏ ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਮਿਸਟਰ ਪੈਰਾਫਰਨੇਲੀਆ ਵੀ ਠੀਕ ਹੀ ਸੀ । ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਨੱਕ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਏ ਇਸ ਪੈਰਾਫਰਨੇਲੀਆ ਤੋਂ ।'' ਉਹਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਭੁੱਲ ਕੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ 'ਮਿਸਟਰ ਪੈਰਾਫਰਨੇਲੀਆ' ਹੀ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਉਹ ਹੈ ਬੜਾ ਸਿਰੜੀ ਸੀ । ਸੁਨਿਹਰੀ ਫਰੇਮ ਵਾਲੀ ਗੋਲ ਐਨਕ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ । ਰੋਅਬ- ਦਾਬ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਬਾਕੀਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤਾ ਨੇੜੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ । ਜਸੂਸ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ।... ਬੀ.ਏ. ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਲਰਕ ਲੱਗਿਆ ਸੀ । ਪਰ ਕਲਰਕੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਸੀ ।

ਉਸ ਨੇ ਈਵਨਿੰਗ ਕਾਲਜ ਜਾਇਨ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ. 'ਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਉਲਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਸੈਕਿੰਡ ਡਵੀਜ਼ਨ 'ਚ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਐਡਹਾਕ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਉਹ ਕਲਰਕੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਮੇਰੇ ਚੇਤੇ 'ਚੋਂ ਵੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰੋਪੜ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਸਟਰ ਪੈਰਾਫਰਨੇਲੀਆ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਬੈਠਾ । ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਹਦਾ ਕੁਲੀਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਪੀ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੀ ਤੀਜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 'ਚ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਾਰੇ ਨੇ ਬਹੁਤੀ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ।

ਕਹਾਣੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਦਾ ਜਾਅਲੀ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਬਣਵਾ ਕੇ ਇਹ ਨਿਯੁਕਤੀ ਲਈ ਸੀ । ਨਿਯੁਕਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਪਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾ ਮਿਲੀ । ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਉਹਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਖਸ਼ੇ ।

•••

ਦਫ਼ਤਰ ਛੱਡਿਆਂ ਅਰਸਾ ਹੋ ਗਿਐ ਪਰ ਦਫ਼ਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਬੇਚੈਨ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦਾ । ਬੰਦਾ ਕੀ ਕਰੇ!

••••••

ਹਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪੇ । ਮੈਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪਦਿਆਂ ਸੱਤਅੱਠ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਪੰਜਾਂ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪ ਛਪ ਆਉਂਦੀਆਂ । ਕਦੇਕਦੇ ਦਿਲ ਕਰਦਾ, ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਛਪੇ । ਦਿਲਦਿਮਾਗ 'ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਾਦੂ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਛਪੀਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਦੂਰੋਂਦੂਰੋਂ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਸੁਣਿਆ ਵੀ ਸੀ । ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਪਰ ਹੀਆ ਨਾ ਪੈਂਦਾ । ਕੀ ਲਿਖਾਂ? ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਾਂ? ... ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਐਵੇਂ ਬਹਾਨਾ ਘੜ ਲਿਆ: ਅਖੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣੀ ਏ, ਤੁਸੀਂ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖ ਦਿਓਗੇ? ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਚ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਡ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ 'ਤੇ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਦਾ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ''ਮੈਂ ਮੁੱਖ-ਬੰਧ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਪਰ ਤੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਜੋ ਸਰਿਆ ਬਣਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਾਂਗਾ ।''

ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮੈਂ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ । ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਛਪਵਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ... ਏਨੇ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ । ਮਿਲਦੇ ਗਿਲਦੇ ਰਹੇ । ਇਕ ਦਿਨ ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਇਹ ਟਾੱਪਿਕ ਵੀ ਚੱਲ ਪਿਆ:

? ਉਹ ਤੂੰ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣੀ ਸੀ
ਛਪਵਾਉਣੀ ਤਾਂ ਸੀ

? ਤੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਬਟਾਲੇ
ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਸੀ

? ਕੀ ਬਣਿਆ ਫਿਰ ਉਹਦਾ
ਬਣਨਾ ਕੀ ਸੀ

? ਗੱਲ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਨਾਲ
ਨਹੀਂ, ਅਜੇ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ

? ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੈ
ਨਹੀਂ, ਖਰੜਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ

? ਨਜ਼ਮਾਂ ਛਾਂਟ ਲਈਆਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ
ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਸ਼ਿਵ ਹੱਸ ਪਿਆ । ਅਖੇ: ਕਣਕ ਖੇਤ ਕੁੜੀ ਪੇਟ, ਆ ਜਵਾਈਆ ਮੰਡੇ ਖਾਹ । ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਐਵੇਂ ਈ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ? ਲੱਲੂ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ । ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ, ਡਾਇਰੀਆਂ 'ਕੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਲੈ ਆਈਂ । ਕਿਤਾਬ ਜੋਗੀਆਂ ਛਾਂਟ ਲਾਂਗੇ । ਫੇਰ ਤੂੰ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈਂ । ... ਬਾਕੀ ਫੇਰ ਸੋਚਾਂਗੇ ।

ਕਾਪੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਤਾਂ ਕਈ ਲਿਖਲਿਖ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਪਰ ਕੱਚੀਆਂ ਪਿੱਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ । ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਖਾਵਾਂ! ਭਰੋਸਾ ਜਿਹਾ ਨਾ ਬੱਝਦਾ । ... ਉਂਝ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਸਫ਼ੇਦ ਵਰਕਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਇਕ ਪਾਸੇ 'ਕੱਲੀ 'ਕੱਲੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਲਿਖ ਫਾਈਲ ਕਵਰ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦਾ । ਕਦੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦਾ । ਕਦੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ।

ਨਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਤਾਸ਼ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਕਿ ਜੱਚਦੀ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ! ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਮੁੜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ । ਦੁਬਿਧਾ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਈ ਦਿਨ ਟਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਘੋਖ ਨਾ ਕੀਤੀ ।

•••

ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪੇ, ਪਰ ਅੰਦਰਖ਼ਾਤੇ ਡਰ ਜਿਹਾ ਵੀ ਲੱਗਦਾ । ਕਿਤੇ ਜਲੂਸ ਈ ਨਾ ਨਿਕਲ ਜਾਏ । ਮਖ਼ੌਲ ਈ ਨਾ ਉੱਡੇ! ... ਦੂਜਾ ਖਰਚੇ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ਿਕਰ ਸੀ । ਕਿਤਾਬ ਕਿਹੜਾ ਮੁਫ਼ਤ ਛਪਦੀ ਐ । ਪਹਿਲੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ! ਕੋਈ ਜਾਣੇ ਨਾ ਬੁੱਝੇ । ਬਾਬੂ ਤਾਂ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮਸਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੈ, ਮਹਿੰਗੇ ਸ਼ੌਕ ਕਿਵੇਂ ਪਾਲੇ!

ਇਕ 'ਕਵੀ' ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਦੀ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ । ਕਵੀ ਤੇ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਜੋ ਹਸ਼ਰ ਹੋਇਆ... ਬਸ, ਨਾ ਈ ਪੁੱਛੋ । ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਪੁੱਛੋ ਪਰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਮੇਰਾ ਦੱਸੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ । ਉਹ ਪੂਰਾ ਵਾਕਿਆ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਦਾ ਭਾਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਐ... ਹੋਇਆ ਇਉਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ, ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਰਾਮ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਕਲਰਕ ਆ ਲੱਗਾ । ਸੋਹਣਾ । ਗੋਰਾ । ਛੀਂਟਕਾ ਜਿਹਾ । ਮਿੰਨਾ ਮਿੰਨਾ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੋਲਿਆ ਕਰੇ । ਉਹਨੇ ਕਿਤੋਂ ਸੁਣ ਲਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਲੇਖਕ ਹਾਂ ।

ਰਾਮ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ । ਗੀਤ ਲਿਖਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਬਾਰੇ । ਤਾਜ਼ਾ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋਏ ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ । ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਬਾਰੇ :

? ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਪੈਸੇ ਲੱਗਦੇ ਨੇ
ਕਿਉਂ, ਕੀ ਗੱਲ

? ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਏ
ਦੇਖ ਵੀਰ, ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਐ ਕਿ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਅਜੇ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਛਪੀ! ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ

? ਤੁਸੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ 'ਚ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ । ਕਿਤੇ ਪਿ੍ੰਟਿੰਗ ਪਰੈੱਸ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਵਾਕਫੀ ਹੋਏਗੀ । ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕਰੋ ।
ਗੱਲ ਇਹ ਈ ਰਾਮ ਰੂਪ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੀ ਅਜੇ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਆਇਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਬਾਹਲਾ ਅਤਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ।... ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਦਾ ਹਰੀ ਦੱਤ ਰਹਿੰਦੈ ਏਥੇ । ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਚੱਲਦਾ ਪੁਰਜ਼ਾ ਆਦਮੀ ਏ । ਹੋਮਗਾਰਡ ਦਾ ਕੰਪਨੀ ਕਮਾਂਡਰ ਏ । ਉਹਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈ ਲਾਂਗੇ ।

? ਠੀਕ ਐ । ਛੁੱਟੀ ਪਿੱਛੋਂ ਅੱਜ ਈ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਾਂਗੇ
ਮਿਲਣ ਚਲੇ ਗਏ । ਉਹ ਹੱਸ ਕੇ ਮਿਲਿਆ । ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੋਮਗਾਰਡ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਅੰਡਰ ਦੋ ਬੰਦੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਪਰੈਸ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਛਾਪੇਖਾਨੇ ਵਿਚ ਕੰਪੋਜ਼ੀਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਖਰਚੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਲਵਾਂਗੇ । ਫ਼ਿਕਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਜਿੰਨੀਆਂ ਮਰਜ਼ੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾ ਲਉ ।

ਰਾਮ ਰੂਪ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਖਰਚੇ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਛਪਾਈ, ਕਾਗਜ਼, ਜਿਲਦਬੰਦੀ ਵਗੈਰਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਰਾਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ । ਅਖੇ : ਇਹ ਅੱਟਾ ਸੱਟਾ ਏ, ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਵੱਧ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ ।

ਰਾਮ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ । ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ : 'ਮਿੱਤਰਾ ਨੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣੀ' । ਫੇਰ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੁਰੀ :

? ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਐ । ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਤਖ਼ੱਲਸ ਕੀ ਰੱਖਾਂ
ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਸੋਹਣਾ ਏ । ਵੱਖਰੇ ਤਖੱਲਸ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਐ

? ਨਹੀਂ, ਕਵੀ ਦਾ ਨਾਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦੈ
ਫੇਰ ਤੂੰ ਏਦਾਂ ਕਰ, ਰਾਰੇ ਦਾ ਕੰਨਾ ਰਤਾ ਵਧਾ ਕੇ ਗੱਗਾ ਬਣਾ ਲੈ । ਰਾਮ ਰੂਪ ਦੀ ਥਾਂ 'ਗਮਰੂਪ' ਬਣ ਜਾ

ਉਹ ਉਸੇ ਘੜੀ ਗਮਰੂਪ ਸਿੰਘ ਬਣ ਗਿਆ । ਹਰੀ ਦੱਤ ਨੂੰ ਖਰੜੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੇ ਆਇਆ ਕਿ ਛਪਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿਉ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇਗਾ ।

ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬਾਬੂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਸੌਸਵਾ-ਸੌ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਘਰੋਂ ਲਿਆਂਦੇ । ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਫੜੇ । ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਵੀਡੈਂਟ ਫੰਡ 'ਚੋਂ ਕਢਵਾਏ । ... ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਵੀ ਵੇਚੇ ਸਨ । ਕਿਤਾਬ ਉਹਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੁਪਨਾ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਛਪਣ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਉਹਦੇ ਗੀਤ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਵੱਜਣਗੇ । ਗਾਇਕ ਜੋੜੀਆਂ ਮੇਲਿਆਂ 'ਤੇ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਫਿਰਨਗੀਆਂ :

ਡੀ..ਸੀ. ਲੱਗ ਮੁੰਡਿਆ,
ਮੁੱਕ ਜਾਣਗੇ ਝੇੜੇ ।
ਰੋਂਦੀ ਡੀ..ਸੀ. ਨੂੰ
ਮੈਨੂੰ ਮਸਾਂ ਕਲੱਰਕੀ ਲੱਭੀ ।

ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਏਨਾ ਗੁੰਮ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ।

ਗਮਰੂਪ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਦੋਸਤਾਂਮਿੱਤਰਾਂਵਾਕਿਫ਼ਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦਾ ਫਿਰਦਾ । ਇਕ ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਮੇਲਿਆਂ 'ਤੇ ਗਿਆ । ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖੜੇ ਬੋਲ ਬੋਲ ਕੇ ਸੰਘ ਬਹਿ ਗਿਆ ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਕੋਈ ਨਾ ਵਿਕੀ ।

ਬਹੁਤ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨੇ ਗਿਆਰਾਂ ਸੌ ਕਾਪੀ ਛਪਵਾ ਲਈ ਸੀ । ਏਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਏਧਰ ਓਧਰ ਰੱਖਦਾ ਫਿਰੇ । .. ਤੇ ਫੇਰ ਉਹਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੀ । ਉਹ, ਪਾਗਲ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛ ਦੇ ਵਾਲ ਪੁੱਟਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਉਹ ਮੰਗਣੋਂ ਵੀ ਸੰਗਦੇ । ਤਰਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੀਤਾ ਵੀ ਕੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

•••

... ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਹੀ ਆ ਗਿਆ ।

? ਕਿੱਥੇ ਐ ਖਰੜਾ । ਲਿਆ, ਕਰੀਏ ਉਹਦਾ ਕਲਿਆਣ
ਖਰੜਾ ਤੇ ਭਾ ਜੀ... ਅਜੇ...

? ਅਜੇ...ਅਜੇ... ਕੀ... ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਲਿਖਿਐ ਲਿਆ ਫੜਾ । ਮੈਂ ਹਰਸਰਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਐ । ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਜਾ ਰਿਹੈ । ਤੂੰ ਖਰੜਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਚਲਾ ਜਾਈਂ...
ਪਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ

? ਹੈ ਲੱਲੂ, ਕਾਹਦੇ ਪੈਸੇ? ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖ ਰਿਹੈ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦੈ । ਤੂੰ ਖਰੜਾ ਲਿਆ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ । ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ:

? ਨਾਂ ਕੀ ਰੱਖਿਆ ਈ ਕਿਤਾਬ ਦਾ
ਨਾਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ

? ਚੱਲ, ਤੂੰ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ...
ਮੈਂ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ : ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਮ ਮੇਰਾ ਗੀਤ, ਦਸਤੀ ਚਿੱਠੀ, ਮੇਰੇ ਗੁਲਦਸਤੇ ਵਿਚ ਫੁੱਲ, ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਫੇਰ ਕਹਾਂਗਾ, ਇਕ ਹੋਰ ਮਸੀਹਾ...

? ਹਾਂ ਹਾਂ, ਠਹਿਰ ਜਾ, ਆਖ਼ਰੀ ਨਾਂ ਫੇਰ ਬੋਲ
ਇਕ ਹੋਰ ਮਸੀਹਾ

? 'ਹੋਰ' ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਦੇ । 'ਇਕ ਮਸੀਹਾ ਹੋਰ' ਵਧੀਆ ਨਾਂ ਐ, ਹੋ ਗਿਆ, ਬੱਸ ਬੱਸ, ਏਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਸੀ । ਆਰਟਿਸਟ ਰਿਖੀ ਭਾਰਦਵਾਜ ਨੇ ਟਾਈਟਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਭੂਮਿਕਾ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ । ਸੀਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਈ ਸੌ ਕਾਪੀ ਅਵਾਮੀ ਪਿ੍ੰਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈਸ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਛਪਵਾ ਕੇ ਸੌ ਕਾਪੀ ਮੈਨੂੰ ਰਾਇਲਟੀ ਵਜੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਫਤ ਤੇ 1970 ਵਿਚ ਕੀਮਤ ਰੱਖੀ ਸਵਾ ਤਿੰਨ ਰੁਪਏ ।

ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ, ਬੇ-ਦਰੇਗ ਹੋ ਕੇ, ਵੰਡੀਆਂ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੇ ਬਾਊਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ । ਓਦੋਂ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੀ ਬਾਊਆਂ ਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੇਟ ਹੋਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਬਣਿਆ । ਜਦੋਂ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਕਾਪੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਾਲੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੇਲੇ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ 'ਚੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ । ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੋਂ ਹਰਮੀਤ (ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਹਾਹੇ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਰਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਲਿਖਦੈ) ਦਾ ਖ਼ਤ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਾਲ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਸਹਿਤ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਕਬਾੜੀ ਕੋਲੋਂ ਖਰੀਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਖ਼ਤ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ ਬਚੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਕ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ :

ਆਪਣੀ ਮੈਂ ਮੌਤ ਆਉਂਦੀ ਵੇਖ ਲੀਤੀ ਦੋਸਤੋ,
ਕੱਲ੍ਹ ਕਬਾੜੀ ਦੀ ਗਲੀ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ!

ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਈ ਸੁਆਦ ਹੁੰਦੈ । ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਗਈ, ਇਹ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਏਨੇ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਠੰਡੀ ਮਿੱਠੀ ਸੋਅ ਆਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰੋ. ਨਿਰਮਲ ਦੱਤ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਤੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿਖਾ ਕੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਫ਼ੇ ਉੱਤੇ, ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲਾ, ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ:

ਇਸ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ,
ਇਹ ਤਾਂ ਮੌਸਮ ਦੇ ਸਿਰ ਸਿਹਰਾ
ਜੇ ਮੇਰੇ ਗੁਲਦਸਤੇ ਵਿਚਲੇ
ਤੈਨੂੰ ਫੁੱਲ ਪਿਆਰੇ ਲੱਗੇ

... ਤੇ ਆਹ ਹਫ਼ਤਾ ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਚੱਕ ਭਾਈਕਾ ਤੋਂ ਰਾਜਿੰਦਰ ਰਾਹੀ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦੇ ਘਰੋਂ, ਪਿੰਡ ਮੱਲ੍ਹਾ ਤੋਂ, ਆਪਣੇ ਜੀਜੇ ਦੇ ਟਰੰਕ 'ਚੋਂ 'ਇਕ ਮਸੀਹਾ ਹੋਰ' ਦੀ ਕਾਪੀ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿਓ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਕਿਤਾਬ ਕੋਰੀਅਰ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆ ਗਈ । ਧੰਨਵਾਦ ਲਈ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ 'ਰਾਹੀ' ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਤਾਰੀਫ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਾਪੀ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਫੋਟੋ ਸਟੇਟ ਕਰਵਾ ਕੇ ਰੱਖ ਲਈ ਹੈ ।

ਏਨੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਵੇਖ ਕੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ ਅਤੇ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਅਜੇ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।

••••••

ਟੰਡਨ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀ ਰਿਹਾ । ਦਰਾਜ 'ਚੋਂ ਐਸ਼ਟਰੇ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਨੇ ਰੱਦੀ ਵਾਲੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਤੇ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜੇਤੂਆਂ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ । ਉਹਦੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਖਨਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਖਾਂਸੀ ਘੱਟ । ਅੱਜ ਉਹ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹੱਥ ਕੀ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਸਮਝੋ ਕਿਕਲੀ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਰਟਿਸਟ ਵਾਲੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੈਬਿਨ ਦੀ ਅੱਜ ਵੱਖਰੀ ਨੁਹਾਰ ਸੀ । ਕੰਮ ਵਿਚ ਰਫ਼ਤਾਰ ਸੀ । ਜਿਵੇਂ ਟੰਡਨ ਅੱਜ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਦੋ-ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਹੱਥ ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਬੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਠ ਰਿਹਾ । ਉਹਦੇ ਕੈਬਿਨ, 'ਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਠ ਰਿਹਾ । ਕੈਬਿਨ ਦਾ ਬੂਹਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਢੋਇਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਚੁਪੱਟ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਭ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਭ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਨੱਕ ਦੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਚਮਕਦਾ ਤਿਲ ਅੱਜ ਰੰਗੀਨ ਬਲਬ ਵਾਂਗ ਜਗਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋਇਆ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਸਾਂ ਵੇਖਿਆ ਉਹ ਸ਼ਖਸ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀ ਰਿਹਾ । ਟੰਡਨ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀ ਰਿਹਾ ।

ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ । ਉਹ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸਬੱਬ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਉਹ ਐਨਕ ਲਾਹ ਕੇ ਹੱਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾ-ਲਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ:

''ਅੱਜ ਸੋਮਵਾਰ ਐ ਨਾ? ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਕੁ ਵਜੇ ਨੀਂਦ ਟੁੱਟ ਗਈ । ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਤਲਬ ਹੋਈ । ਸਿਰ੍ਹਾਣੇ ਹੇਠਾਂ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ । ਓਥੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੀ ਪਾਵੇ ਲਾਗੇ ਪਈ ਸੀ, ਟੋਹ ਕੇ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਤੁਰੜ-ਮੁਰੜ ਕਰ ਕੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀ । ਮਾਚਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਬਾਲ ਕੇ ਕੋਈ ਟੋਟਾ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਸਵਾਹ ਨਾਲ ਹੱਥ ਲਿਬੜ ਗਏ ਪਰ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਾ ਪਿਆ । ਉਠ ਕੇ ਬੱਤੀ ਜਗਾਈ । ਸੂਟ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਫਰੋਲੀਆਂ । ਅਲਮਾਰੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਉਲਟਾਇਆ ਪਲਟਾਇਆ । ਕੁਝ ਹੱਥ ਨਾ ਆਇਆ । ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਜੇ ਕਿਹੜਾ ਬਹੁਤੀ ਰਾਤ ਹੋਈ ਐ । ਕੋਈ ਦੁਕਾਨ ਜਾਂ ਰੇਹੜੀ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੋਊ । ਠੰਢ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਗਾਊਨ ਪਾਇਆ । ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉੱਨੀ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਮਾਰਕੀਟ ਗਾਹ ਮਾਰੀ । ਕੋਈ ਚਿੜੀ ਕਾਂ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ । ਪਰ ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਹਾਰੀ ।

ਕਿੱਕ ਮਾਰੀ ਤੇ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਲਿਆ । ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਬੱਸਾਂ ਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਉਡੀਕਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਬਾਹਲੀ ਜਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਐ । ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਵਾਲੇ ਜ਼ਰਾ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਲੋੜ ਤਾਂ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਨਾ ਵੇਖਦੀ ।... ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨ੍ਹੇਰਾ ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਆਸ ਦੀ ਚਿਣਗ ਵਿਖਾਈ ਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਫੇਰ ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਲੱਤ ਦਿੱਤੀ । ਚੱਲ ਮਨਾ, ਪੀ ਜੀ ਆਈ. ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਾਲੇ ਜੀਅ ਵੀ ਤੁਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਬਿਲਕੁਲ ਲਾਗੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਹੋਸਟਲ ਐ । ਇਸ ਲਈ ਆਲੂਆਂ ਵਾਲੇ ਪਰੌਂਠੇ ਅਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ-ਬੀੜੀਆਂ ਤਾਂ ਓਥੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਾਂ ਰਾਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲਈ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਕ ਇਕ ਸਿਗਰਟ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਪੂਰੀ ਡੱਬੀ ਜਿੰਨਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾ ਲਏ । ...ਓਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੱਥ ਲੱਗੀ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਕੂਟਰ ਰਿਜ਼ਰਵ 'ਚ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ? ਤਲਬ ਵਧਦੀ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਮਨ ਵਿਚ ਤਲਖ਼ੀ । ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਗੁੱਸਾ । ਪਰ ਕੱਢਾਂ ਕੀਹਦੇ 'ਤੇ । ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ? ਨੀਂਦ ਤਾਂ ਆਉਣੀ ਨਹੀਂ । ਘਰਵਾਲੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਵੀ ਖਰਾਬ ਕਰਾਂਗਾ । ਚਲੋ ਆਖ਼ਰੀ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ । ਚੱਲ ਭਈ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ । ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਸੀ । ਸਕੂਟਰ ਵਿਚ ਪੈਟਰੋਲ ਘੱਟ ਸੀ । ਪਰ ਅੰਦਰਲੀ ਬੇਚੈਨੀ ਹੋਰ ਕੁਝ ਸੋਚਣ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਂਦੀ । ਤੜਫਣੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸੋ ਚੱਲ ਪਿਆ ।

ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਓਥੋਂ ਤਾਂ ਮਾਲ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਏਗਾ । ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹਾਕਰ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ । ਇਕ ਦੋ ਸਿਗਰਟਾਂ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਣ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਸਤੀਆਂ । ... ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਈ । ਟੰਡਨ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਫੁੱਲ ਕੋਟਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਤੀਂ ਦਰਅਸਲ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਛੇਤੀ ਲੇਟ ਗਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਠਹਿਰ ਕੇ ਮਾਰਕੀਟ ਗੇੜਾ ਮਾਰਾਂਗਾ । ਕੋਟਾ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ । ਪਰ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ ਤੇ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ । ਓਦੋਂ ਦਾ ਚੱਕਰ 'ਚ ਪਿਆ ਰਿਹਾ । ...ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ।

ਸਕੂਟਰ, ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਲਾਇਆ । ਬੰਸੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਧਿਆਇਆ । ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਟੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਹੋ ਜਾਏ । ਆਹ ਰਾਤ ਨਿਕਲ ਜਾਏ । ਅੱਗੋਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਕੁਤਾਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ ।... ਪਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕੀਤਿਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ? ਏਥੇ ਵੀ ਉਹੀਓ ਹਾਲ ਸੀ । ਸਫ਼ਾਂ ਲਪੇਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕਿ ਕੋਈ ਕੁਲੀ ਜਾਂ ਮੰਗਤਾ ਈ ਮਿਲ ਜਾਏ । ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਈ ਮੰਗ ਵੇਖਾਂ । ਆਖ਼ਰ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਆਪਣਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੈ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਦੋਂ ਆਏਗਾ?

ਹੁਣ ਤਾਂ ਅੱਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਏਨੇ ਧੱਕੇ? ਲੱਖ ਲਾਹਨਤ ਓਏ ਵੱਡਿਆ ਆਰਟਿਸਟਾ! ਬਸ ਏਨੀ ਔਕਾਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਐਂ? ਚੱਲ ਹੁਣ ਘਰ ਨੂੰ । ...ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੇ ਮਨ ਅਤੇ ਟੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਸਕੂਟਰ ਸਟਾਰਟ ਕੀਤਾ । ਕਈ ਕਿੱਕਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਪਈਆਂ । ਸਕੂਟਰ ਨੂੰ ਟੇਢਾ ਕਰ ਕੇ ਹਿਲਾਉਣਾ ਪਿਆ । ਖ਼ੈਰ, ਚੱਲ ਪਿਆ । ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਅੜ ਗਿਆ । ਪੈਟਰੌਲ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੋਈ ਪੰਪ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕੋਈ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵੀ ਨਾ ਦਿੱਸਿਆ ਕਿ ਜਿਸ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਦ ਕੇ ਉਹ ਘਰ ਪੁਚਾ ਦੇਂਦਾ । ਪੈਸੇ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜ਼ੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ । ਪੈਸੇ ਬੰਦਾ ਕਮਾਉਂਦਾ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਐ?

ਮਰਦਾ ਕੀ ਨਾ ਕਰਦਾ! ਖਿੱਚ ਧੂਹ ਕਰਦਾ ਘਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਾ । ਰਾਤ ਦਾ ਚੌਥਾ ਪਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਪਹਿਰਦੇਾਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, 'ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ' । ਬੜੀ ਖਿੱਝ ਆਈ ਕਿ ਜਾਗਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੀਤਾ ਵੀ ਕੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਚੌਕੀਦਾਰ ਏਧਰ ਨੂੰ ਲੰਘੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬੀੜੀ ਪੁੱਛ ਵੇਖਾਂਗਾ । ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਗਈ । ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪੈ ਗਿਆ । ਬਾਹਰੋਂ ਚੁੱਪ ਸਾਂ ਪਰ ਅੰਦਰ ਤੂਫ਼ਾਨ ਮੱਚਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਆਪਣਾ ਆਪ ਬੜਾ ਛੋਟਾ ਤੇ ਕਮੀਨਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਟੰਡਨ ਕਿਹੜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਕੋਸਣ ਲੱਗਾ । ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਛੇ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਫਟੀਗ 'ਤੇ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ । ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਫਿਲਮ ਵਾਂਗ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਘੁੰਮ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮਰ ਜਾ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ । ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਕਿਸੇ ਵਾਕਫ਼ਕਾਰ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ । ਤੇਰਾ ਤਾਂ ਜਲੂਸ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਸੀ ਟੰਡਨਾ!

ਫੇਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅੰਦਰੋਂ ਮਨ ਨੇ ਕੀ ਪਲਟਾ ਖਾਧਾ । ਮੈਂ ਉੱਠਿਆ । ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਮੁਚੜੀ ਹੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੀ ਚੁੱਕੀ । ਸੜੇ ਹੋਏ ਫਿਲਟਰ ਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਸਵਾਹ ਕੱਠੀ ਕੀਤੀ । ਐਸ਼ ਟਰੇ ਸਮੇਤ ਸਭ ਕੁਝ ਕੂੜੇ ਵਿਚ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨ੍ਹਾਤਾ । ਬੰਸੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ । ਮਲ ਮਲ ਕੇ ਮੈਲ ਲਾਹੀ । ਖੋਪੜੀ ਕੁਲਖ਼ੀ ਵਾਂਗ ਜੰਮ ਗਈ ।

ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਬਦਲਿਆ । ਅੰਡਰਵੀਅਰ ਵੀ । ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਛੋਹ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਮੇਰੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਭਾਂਡੇ ਖੜਕਾਇਆਂ ਚਾਹ ਬਣਾਈ । ਇਲਾਇਚੀ ਪਾ ਕੇ । ਗਰਮ ਗਰਮ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਭਰਦਾ ਗਿਆ । ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਭਰਦੀ ਗਈ । ਏਸੇ ਰਉਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਲੇਟ ਗਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਅੱਖ ਲੱਗ ਗਈ । ਜਦੋਂ ਜਾਗਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੀ ਸਵੇਰ ਸੀ । ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿਗਰਟ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਤਾਂ ਕੀ ਹੱਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਾ । ਬੀਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ । ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ।

ਯਕੀਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ । ਪਰ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਟੰਡਨ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ । ਉਹ ਤਾਂ ਟੋਟਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮੇਰਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ । ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਰਲਦਾ । ਪੂਰਾ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਤੇ ਪੂਰਾ ਐਤਵਾਰ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ । ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵੜਿਆ ਰਿਹਾ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਨਾਲ । ਬੜਾ ਸਵਾਦ ਆਇਆ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਏਨਾ ਆਨੰਦ ਆਇਆ ।

ਅੱਜ ਦਫ਼ਤਰ ਮੈਂ ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਬੱਸ 'ਤੇ ਆਇਆਂ । ਅੱਜ ਜਾ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਸਰਵਿਸ ਕਰਾਵਾਂਗਾ । ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਭੂਤ ਲਾਹਵਾਂਗਾ । ਪੈਟਰੌਲ ਪੁਆਵਾਂਗਾ । ਇਹ ਵੀ ਭਲਾ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਕਿ ਸਿਗਰਟ ਮੁੱਕਣ ਨਾਲ ਬੰਦੇ ਦਾ ਪੈਟਰੌਲ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਏ ।...ਅੱਜ ਸੋਮਵਾਰ ਹੈ । ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਵੱਖਰੀ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾਂ । ਬੜਾ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ।''

ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਹਨੇ ਹਾਸੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾ-ਲਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਐਨਕ ਲਾ ਕੇ ਹੱਸਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ । ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾਗੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ।

•••

ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਕੋਈ ਚਾਲੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਰਿਆਲ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਥਾ ਇੰਜ ਸੁਣਾਈ ਸੀ:

"ਕੋਈ ਵੀ ਨਸ਼ਾ ਲਾ ਲੈਣਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਕੜ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਬੜਾ ਔਖੈ । ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਮੈਂ ਚੇਨ ਸਮੋਕਰ ਸਾਂ । ਸਿਗਰਟ ਬੁਝਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਦੇਂਦਾ । ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਏਸ ਆਦਤ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਛੁਟਕਾਰੇ ਦੀਆਂ ਤਰਕੀਬਾਂ ਘੜਨ ਲੱਗਾ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਮਨ ਨਾਲ, ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪੀਣੀ ।...ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦਫਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਫੇਰ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਾ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਪੀਣੀ ਐ ਨਾ ਘਰ ਵਿਚ । ਹੁਣ ਘਰੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਤੇ ਦਫਤਰੋਂ ਘਰ ਜਾਣ ਆਉਣ ਦਾ ਦੋ ਢਾਈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮੈਂ ਸਿਗਰਟ-ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕਰਦਾ । ਕੋਟਾ ਪੂਰਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ । ਖ਼ੈਰ ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦਾ, ਮੇਰਾ ਮਨ ਉਸ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਚੋਰਮੋਰੀ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ । ਅਖ਼ੀਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਸਖ਼ਤ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਪਿਆ ਕਿ ਬਸ ਪੀਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ । ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਛੁਟ ਗਈ । ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਡੱਬੀਆਂ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਦਰਅਸਲ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੰਪੋਰਟਿਡ ਕੋਟੇ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਸਟਾਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਕਦੇ ਚਿਤ-ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ।...ਔਖਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਬਸ ਇਕ ਮਨ ਕਰੜਾ ਜਿਹਾ ਕਰ ਕੇ ਪੱਕਾ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦੈ ।"

•••

ਸਿਗਰਟ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਛੱਡਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ, ਚਾਰ-ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਛੱਡ ਵੀ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਲੜੀ ਮੁੜ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ । ਟੰਡਨ ਅਤੇ ਰਿਆਲ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਮਨ ਵਿਚ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ । ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ 'ਤੇ ਤਰਸ ਜਿਹਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ । ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਪੀਂਦਾ ਪਰ ਬਾਹਰ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸੀ । ਇਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਾ ਪੂਰਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਖਾਤੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਸਿਰਗਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਗਵਾਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੱਗਦੀ ਵਾਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਦੇ ਪੀਤੀ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਦਾ ਧੂੰਆਂ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਨਾਲੋਂ ਲਾਗੇ ਬੈਠੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਸਵਾਰਥੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਏ, ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਪੋਤਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਵੀ ਟੰਡਨ ਤੇ ਰਿਆਲ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਪਤਾ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਦੋਂ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਕਰੜਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਮੁਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਮੋਰਚਾ ਮਾਰ ਲਿਆ ਹੈ ।

ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਬੜੀ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਟਰੀ ਨਿਕਲਣ ਵਾਂਗ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਚੀਫ ਮਨਿਸਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਬਾਬੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਬੋਧਨ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਉਦਗਾਰ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਸਨ :

''ਮੈਨੇ ਜਬ ਸੇ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਪ੍ਰਥਮ ਸੇਵਕ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾ ਕਾਰਯਭਾਰ ਸੰਭਾਲਾ ਹੈ, ਹਰ ਐਰਾ ਗੈਰਾ ਨੱਥੂ ਖੈਰਾ ਸਮਝਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁੱਖਯ ਮੰਤਰੀ ਬਨ ਸਕਤਾ ਹੂੰ ।''

ਪਰ ਸਾਡਾ ਹੰਢਾਇਆ ਹੋਇਆ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਲੈ ਲਵੇ ਪਰ ਸਿਗਰਟ ਛੱਡਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਡਾਢਾ ਔਖਾ ਹੈ ।

••••••

ਅਤੀਤ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ 'ਚ ਕੁੰਡਾ ਸੁੱਟੀਏ ਭਾਵੇਂ ਚੁੱਭੀ ਮਾਰੀਏ, ਐਵੇਂ ਨ੍ਹੇਰੇ 'ਚ ਤੀਰ ਚਲਾਉਣ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਲੱਭੀਦਾ ਕੁਝ ਏ, ਹੱਥ ਲੱਗਦੈ ਕੁਝ ਹੋਰ । ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਹੋਰੂੰ ਹੋਰੂੰ ਲੱਗਦੈ । ਇਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਏ ।...ਤੇਤੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀਐਂ । ਇਸ ਭੁੱਲ-ਭਲੱਈਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਈ ਸੁਆਦ ਏ । ਚਲੋ, ਓਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਆਂ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਯਾਦ ਏ! ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਆਪਣਾ ਏ ।

ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ 'ਆਪਣਾ' ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਭ ਏਧਰੋਂ ਓਧਰੋਂ ਆਇਆ ਹੁੰਦੈ । ਇਸ 'ਲੱਭਤ' ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਬਣਾਇਆ ਹੁੰਦੈ ।

ਲੱਭੀ ਚੀਜ਼ ਖ਼ੁਦਾ ਦੀ
ਧੇਲੇ ਦੀ ਨਾ ਪਾਅ ਦੀ

ਇਹ ਉਪਲਬਧੀ ਅਨਮੋਲ ਤੇ ਅਣਤੋਲ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਇਸ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਸੰਸਕਾਰ ਨਿਰਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਬਾਨ੍ਹਣੂੰ ਬੱਝਦਾ ਏ । ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਜਦੋਂ ਪੱਕ ਜਾਂਦੀ ਏ ਤਾਂ ਵੱਖਰੀ ਜਿਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦ ਆਪੇ ਖਿੱਚੀ ਹੋਈ ਰਾਮ ਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਛਤਰੀ ਵਾਂਗ ਤਣ ਜਾਂਦੀ ਏ :

ਤੱਤੀ ਕੜਾਹੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਬਲਦੀ
ਸੌ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢ ਲੈ, ਨਹੀਉਂ ਲੱਗਦੀ

ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਲੀਲਾ ਵੀ ਸਿਖ਼ਰਾਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੁੜ ਬਾਲ-ਹਠ 'ਤੇ ਉਤਰ ਆਉਂਦੀ ਏ । ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਨੁਕਤੇ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਬਾਲ-ਉਪਦੇਸ਼ ਵਰਗਾ ਸਰਲ ਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਏ । ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਬਾਹਰਲਾ ਰੌਲਾ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੋਂਹਦਾ । ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕੌਣ ਪਰਵਾਹ ਮੰਨਦੈ :

ਲਾ ਲੈ ਜੋਰ ।
ਵਜਾ ਲੈ ਢੋਲ ।
ਲੈ ਆ ਠਾਣਾ
ਬਹਿ ਜਾ ਕੋਲ ।

ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਹਿਣ ਦਾ ਆਨੰਦ, ਕਿਆ ਬਾਤ ਏ । ਪਰ ਘੁੱਗੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਅਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈ ਸਕਦੀ ਏ? ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਏ! ਉਹਨੂੰ ਢਿੱਡ ਲੱਗਾ ਹੋਇਐ । ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਏ । ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ 'ਭੱਪਾ' ਚਾਹੀਦੈ । ਭੱਪੇ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤਾਰਨ ਲਈ ਨੱਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ:

ਨੱਚ ਘੁੱਗੀਏ ਨੀਂ
ਤੈਨੂੰ ਭੱਪਾ ਦਿਆਂਗੇ ।
ਖਾਣ ਲੱਗੀ ਨੂੰ
ਧੱਕਾ ਦਿਆਂਗੇ

ਧੱਕੇ ਖਾ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਨੱਚਦੇ ਰਹਿਣਾ ਕੋਈ ਅਲੋਕਾਰ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਹਕੀਕਤ ਏ । ਇੰਜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਏਹੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਮਝ ਏ । ਅਹਿਮੀਅਤ ਧੱਕਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਨਾਚ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਨੱਚਣ ਦੀ ਜਾਚ ਨਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਧੱਕੇ ਹੀ ਧੱਕੇ ।

ਤਰਦੀਆਂ ਤਰਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਝੱਟ ਪਕੜ 'ਚ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਡੂੰਘ 'ਚ ਪਏ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੰਗਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਏ । ਮੁਸ਼ਕਲ ਓਦੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਏ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਮੂਹਰੇ ਆ ਖੜ੍ਹਦੀ ਏ । ਜੋੜ-ਤੋੜ ਕਰ ਕੇ ਨੋਕ-ਪਲਕ ਸੰਵਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਏ । ਉਹਦੀ ਪੁੱਠ- ਸਿੱਧ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਉਘਾੜਨੀ ਪੈਂਦੀ ਏ । ਬੰਦਾ ਸੋਚਦਾ ਕੁਝ ਏ, ਕਰਦਾ ਕੁਝ ਏ, ਬੋਲਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਏ । ਏਧਰ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਏ, ਓਧਰ ਮੰਡੀ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਏ । ਅੰਦਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਵਿੱਚ ਤਵਾਜ਼ਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ ।

ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਗਮਨ ਕਰਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਹੈ; ਹਸਤੀ ਹੈ । ਉਹ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਹਨ ।

•••

ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਯਕੀਨ, ਪਰ ਉਹ ਆ ਗਿਆ । ਦਸੰਬਰ ਦੀ ਦੰਦੋੜਿਕੀ ਠੰਡ ਵਿਚ ਕੰਬਲ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋਤਾ ਸੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ । ਤੜ੍ਹਕੇ ਦੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਕੇਸੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ, ਸੁੱਚੇ ਮੂੰਹ ਅੱਠ ਸੈਕਟਰ ਤੋਂ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਿਆ ਮੈਂ ਹੜਬੜਾ ਕੇ ਉੱਠਿਆ । ਐਸ ਵੇਲੇ ਕੌਣ, ਏਨੀ ਸਵੱਖਤੇ?...ਅੱਖਾਂ ਮਲਦਿਆਂ ਬੱਤੀ ਜਗਾਈ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤੌਲੀਆ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਠੰਡ ਵਿਚ ਬਰਫ਼ ਵਰਗੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ, ਏਨੀ ਸਵੱਖਤੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਹਾਤਾ । ਅੱਜ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ । ਆਪ ਸਹੇੜੀ ਮਜਬੂਰੀ ।

ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਂ ਧੋਤੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸਾਂ । ਲਾਂਗੜ ਵਾਲੀ । ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਾਂਗ । ਬੋਦੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੰਢ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਖਦਾ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁਨਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । ਪੈਦਲ ਤੁਰਦਾ, ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ । ਹਾੜ-ਸਿਆਲ ਜੁੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਪਾਉਂਦਾ । ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਤੱਕ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਵਾਪਸੀ ਵੀ ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ । ਲੋਕਲ ਬੱਸ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਪੈਸੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਈ ਏਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ । ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦੈ, ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ । ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਵਿਚ ਦੋ ਹੀ ਧੋਤੀ ਵਾਲੇ ਸਨ : ਦੂਜਾ ਮਹੰਤ ਰਾਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾਸ ਸੀ । ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੀ ਵਜ਼ਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਮੰਤਰੀ । ਬੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਕੁਝ ਏ, ਲੱਗਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਏ । ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਲੱਗਾ । ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਉਤਰਿਆ । ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਗਿਆ :

? ਪਛਾਣ ਲਿਆ
-ਹਾਂ, ਹਾਂ-ਤੁਸੀਂ ਨੀਊ ਈਰਾ ਕਾਲਜ ਮਿਲੇ ਸਾਉ ।

? ਇਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਣੀ ਸੀ
-ਪੁੱਛੋ

? ਤੁਸੀਂ ਜੋਤਿਸ਼ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਓ
ਇਸ ਸਵਾਲ ਲਈ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ । ਸੋਚਿਆ । ਉਹਨੇ ਮੁੜ ਪੁੱਛਿਆ :

? ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਤੁਸੀਂ ।
-ਕਾਹਦਾ ਜਵਾਬ?

? ਏਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜੋਤਿਸ਼ ਵੀ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਓ
-ਲਾ ਹੀ ਲਈਦੈ ਕਦੇ ਕਦੇ (ਐਵੇਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ)

? ਫਿਰ ਲਾਉ ਮੇਰਾ ਜੋਤਿਸ਼
-ਏਥੇ?..ਸੜਕ 'ਤੇ?...ਤੁਰੇ ਜਾਂਦਿਆਂ?

? ਬਹਿ ਜਾਨੇ ਆਂ ਕਿਸੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਥੱਲੇ । ਜਾਂ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਨੇ ਆਂ ।
-ਇਹ ਬੜਾ ਪਵਿੱਤਰ ਕਾਰਜ ਏ । ਹਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ (ਮੈਨੂੰ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ)

? ਦੱਸੋ ਫਿਰ ਕਦੋਂ ਆਵਾਂ? ਕਿੱਥੇ ਆਵਾਂ?
-ਤੁਸੀਂ ਐਂਜ ਕਰੋ, ਆਹ ਛੱਡ ਕੇ ਅਗਲੇ ਸੋਮਵਾਰ, ਤੜਕੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਕੇਸੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ, ਸੁੱਚੇ ਮੂੰਹ, ਆ ਜਾਇਉ । ਉਸ ਸ਼ੁਭ ਮਹੂਰਤ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨੂੰ ਟਾਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਟਾਈਮ ਵੀ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਦਾ ਵਕਫ਼ਾ ਪਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਪੇ ਭੁੱਲ-ਭੁਲਾ ਜਾਏਗਾ ।... ਤੇ ਮੈਂ ਮਜ਼ਾਕ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਹੋਈ ਵਾਰਤਾ ਦਾ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਭੁੱਲ-ਭੁਲਾ ਗਿਆ ਸਾਂ ।

ਹੁਣ ਕਰਨੀ ਦਾ ਫਲ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਟੈਂਕੀ ਦੇ ਯਖ-ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਧਾਰ ਹੇਠਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਕੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਚਾਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕ ਜਾਪਣ । ਨਾਟਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ । ਗੁਸਾਈਂ ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ ਦੀ 'ਰਾਮ ਚਰਿਤ ਮਾਨਸ' ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਘਸਾਈ । ਉਹਦਾ 'ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਤਾਲਿਕਾ' ਵਾਲਾ ਪੰਨਾ ਖੋਲਿ੍ਹਆ, ਜਿੱਥੇ ਖ਼ਾਨੇ ਜਿਹੇ ਬਣਾ ਕੇ ਹਰ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੱਖਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਸਮਾਧਾਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਉਂਗਲ ਰੱਖ । ਉਹਨੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ । ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਗਿਣ- ਮਿਣ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਡੁੂੰਘਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ । ਅਖ਼ੀਰ ਉਹਨੂੰ ਭੇਦ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਦੱਸਿਆ, ''ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲੋ । ਛੁੱਟੀ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੁਲੀਗ ਨੂੰ ਦਿਉ । ਸਿੱਧੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਪਹੁੰਚੋ । ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਬੱਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਹੋਏ, ਉਹਦੇ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਜਾਓ ।...ਜਾਓ ।''

ਸਮਾਧਾਨ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਉਹਦਾ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੋਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਕੁੜੀ ਦਾ ਥਹੁ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਜਰੂਰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਆਖ਼ਰੀ ਫੈਸਲਾ ਲੈ ਸਕੇ । ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਵਿਆਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਇਕ ਵਾਰੀ...ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏ । ਉਹ ਹਾਂ ਕਰੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾਂਹ ਕਰੇ । 'ਮੈਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਬਸ ਏਹੋ ਮੇਰੀ ਤਮੰਨਾ ਹੈ ।'

ਉਹਦੀ ਤਮੰਨਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ, ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ, ਉਹਨੂੰ ਟਾਲ ਦਿੱਤਾ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲੀ ਬੱਸ 'ਤੇ ਬਿਠਾਲ ਦਿੱਤਾ । ਤੀਜੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਉਹ ਆਇਆ । ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਗਿਆ । ਪਾਜ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ । ਮਜ਼ਾਕ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਪੰਗਾ ਲੈ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਹੁਣ ਪਛਤਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਬੜੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਉਹਨੇ ਕੱਛ 'ਚੋਂ ਡੱਬਾ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ:

? ਮੂੰਹ ਮਿੱਠਾ ਕਰੋ (ਉਹਨੇ ਡੱਬਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ । ਲੱਡੂ ਸਨ ।)
-ਕਾਹਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ?

? ਬਸ, ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਬਣ ਗਿਆ ।
-ਹੋਇਆ ਕੀ ।

? ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ ਮੈਂ ਬੱਸੇ ਜਾ ਬੈਠਾ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਸੋਚੀ ਗਿਆ...ਸੋਚੀ ਗਿਆ । ਬੱਸ ਚੱਲੀ ਗਈ । ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜਾ ਟਿਕਾਣੇ ਲੱਗੀ । ਮੈਂ ਜੱਕੋ ਤੱਕੀ ਜਿਹੀ ਵਿਚ, ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਨ ਲਈ, ਬੱਸ ਦੀ ਬਾਰੀ ਦੇ ਡੰਡੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀ । ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਕੁੜੀ ਖਲੋਤੀ ਸੀ ।...ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੱਸੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਆਈ ਬਾਏ...ਬਾਏ...ਕਰਦੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾ ਰਹੀ ਸੀ ।...

ਅੱਗੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕੀ-ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਰਿਹਾ । ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ । ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਤੂਫ਼ਾਨ ਮੱਚਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਵਾਲ ਵਾਲ ਬਚਿਆ ਸਾਂ । 'ਹੂੰ..ਹਾਂ' ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋਏਂ ਧੋਤੀਆਂ ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਖੂੰਜੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ । ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਹੀ ਛੱਡ ਆਇਆ । ਪਿੰਡੋਂ ਹੀ ਲਿਆਇਆ ਸਾਂ ।

ਹੋਇਆ ਇਉਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੋਏਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨੇਊ- ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਇਆ । ਪਿੰਡੋਰੀ ਵਾਲੇ ਮਹੰਤ ਵੈਸ਼ਣਵ ਅਚਾਰੀਆ ਰਾਮਦਾਸ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਹੋ ਗਏ ਹੋ । ਹੁਣ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਦਿਓ! ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਨ ਕਰ ਕੇ ਗਊ ਦੇ ਖੁਰ ਜਿੱਡੀਆਂ ਬੋਦੀਆਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ ਧੋਤੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹਵਾ ਕੇ ਡੰਡ ਕਮੰਡਲ ਧਾਰਨ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਿਆਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰੋਂ ਆ ਕੇ ਭਿੱਖਿਆ ਮੰਗੀ :

'ਸ੍ਰੀਮੰਤਾ ਭਿਕਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ'
'ਮਾਤਾ ਭਿਕਸ਼ਾ ਦੇ ਹੀ'

ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਵੱਖੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਹਿਨਿਆ ਹੋਇਆ ਜਨੇਊ ਵਾਹਵਾ ਜੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਭੇਸ ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਨਿਭਾਇਆ । ਫਿਰ ਧੋਤੀਆਂ ਲਾਹ ਕੇ ਸੰਭਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਬੋਦੇ ਵਧਾ ਲਏ । ਬੋਦੀਆਂ, ਬੋਦਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਰਚਮਿਚ ਗਈਆਂ । ਜਨੇਊ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਚ ਲੁਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਾਈ ਰੱਖਿਆ । ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਆਮ ਵਰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਮਹੰਤ ਜੀ ਦਾ ਕਿਹਾ ਸਿਰ ਮੱਥੇ, ਪਰਨਾਲਾ ਉਥੇ ਦਾ ਉਥੇ ।

ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ । ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਦੋਏਂ ਧੋਤੀਆਂ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ । ਬੰਨ੍ਹਣ ਦੀ ਪੈ੍ਰਕਟਿਸ ਉਥੇ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਕੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਪਹਿਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਓਪਰਾ ਨਾ ਲੱਗਾ । ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਸਦਾ ਤੋਂ ਏਹੋ ਮੇਰਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਸੀ । ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਿਛਲੇ ਸੰਸਕਾਰ ਜਾਗ ਪਏ ਹੋਣ । ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਮੇਰੀ ਇਹੋ ਮਰਿਆਦਾ ਰਹੀ । ਹੁਣ ਇਹ ਸਭ ਅਤੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਅਤੀਤ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਵਰਗਾ ਜਾਪਦਾ ਏ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਭਰਿਆ ਪਿਐ ਇਸ ਵਿੱਚ । ਬੇ-ਤਰਤੀਬ । ਬੇਹਿਸਾਬ । ਅਣਗੌਲਿਆ । ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ । ਲਗਾਤਾਰ ਛਿੱਜ ਰਿਹਾ । ਬਦਲ ਰਿਹਾ । ਗੁੰਮ-ਗੁਆਚ ਰਿਹਾ । ਉਲਝੀਆਂ ਯਾਦਾਂ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਪਲ-ਛਿਣ । ਉੱਪਰ ਹੇਠ ਹੋ ਰਹੇ ਤੱਥ । ਭੁੱਲ-ਚੁੱਕ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਦੇ ਆਂਕੜੇ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ 'ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ । ਨਾਵਾਂ, ਥਾਵਾਂ, ਤਿੱਥੀਆਂ ਦਾ ਰਾਮਰੌਲਾ । ਤੋਬਾ, ਤੋਬਾ!!

••••••

ਕਮਰੇ ਦਾ ਜਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਪੈਰ ਧਰਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੱਕਾ- ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣੇ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਪੂਰਾ ਢਾਂਚਾ ਚਰਮਰਾ ਜਾਇਗਾ । ਬੰਦਾ ਅਰਸ਼ ਤੋਂ ਫਰਸ਼ 'ਤੇ ਢਹਿ ਪਏਗਾ । ਉਹਦੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਏਗਾ, ਸੋਚ ਕੇ ਮੂੰਹ ਅੱਡਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਕ ਲਫਜ਼ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਨਾ ਗਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਤਾੜੇ ਲੱਗ ਗਈਆਂ । ਬੁੱਤ ਬਣ ਕੇ ਇਕ ਟਕ ਝਾਕੀ ਗਿਆ । ਜੋ ਹੋਣਾ ਸੀ ਹੋਈ ਗਿਆ ।

ਵੇਖਿਆ : ਵੱਡੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਛੋਟਾ ਮੇਜ਼ ਟਿਕਾ ਕੇ, ਉਸ 'ਤੇ ਤਿੰਨ ਟੰਗਾਂ ਵਾਲਾ ਲੰਬਾ ਉੱਚਾ ਸਟੂਲ ਰੱਖ ਕੇ, ਉਪਰ ਬੰਦਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ਤਰੀ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਚਿੱਟਾ ਰੁਮਾਲ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਤਸ਼ਤਰੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਰੁਮਾਲ ਸੁੱਕ-ਭਰੂਰਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਛੱਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪੂੰਝ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀ, ਹਵਾ 'ਚੋਂ ਕੀ ਹੂੰਝ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਖ਼ਬਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋਇਆ ਸਭ ਕੁਝ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਏਧਰ ਇਹ ਬਸ਼ਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਡਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਡਿੱਗਾ ਕਿ ਡਿੱਗਾ!

ਪਰ ਨਹੀ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹ ਸਟੂਲ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਉਤਰ ਕੇ ਵੱਡੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ । ਤਸ਼ਤਰੀ 'ਚ ਰੁਮਾਲ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਟੂਲ 'ਤੇ ਟਿਕਾਇਆ । ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮੇਜ਼ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਆਇਆ । ਐਨਕ ਲਾਹ ਕੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੀ । ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਪਟੇ ਛੰਡੇ । ਐਨਕ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ । ਨਜ਼ਰ ਪੂਰੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਘੁਮਾ ਕੇ ਖਾਸ ਬਿੰਦੂ 'ਤੇ ਟਿਕਾਈ । ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਲਿਆ, ''ਹੁਣ ਠੀਕ ਐ । ਆਹ ਬਣੀ ਨਾ ਗੱਲ । ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੜਕਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਕੱਢਤਾ ਕੰਡਾ ।''

ਗੱਲ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤੀ ਸੀ । ਅਸਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਫਰਨੀਚਰ ਥਾਂ ਸਿਰ ਕੀਤਾ । ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਕੁਝ ਚਿਰ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨੇ ਅਦਰਕ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਬਣਾਈ, ਦੋਹਾਂ ਇੱਕਠੇ ਬਹਿ ਕੇ ਪੀਤੀ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ, ਚੋਰ ਅੱਖ, ਵਿਹੰਦੇ ਰਹੇ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਉਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਮੈਂ ਦੋ ਢਾਈ ਵਰੇ੍ਹ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਮੇਰਾ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਸੀ, ਗੁਆਂਢੀ ਸੀ, ਮਿਹਰਬਾਨ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੀ, ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸੀ, ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ...ਦਿਲ ਦਾ ਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜੇਬ ਦਾ ਫਕੀਰ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਸੂਰਜ ਤਨਵੀਰ ਸੀ ।

ਇੱਕੀ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਇਸ ਮਕਾਨ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਨਵੀਰ ਨੇ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ, ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਉਹਦਾ ਦਫ਼ਤਰ । ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਦਰਸ਼ਨੀ ਮੇਜ਼, ਜਾਲੀਦਾਰ ਉੱਚੀ ਢੋਅ ਵਾਲੀ ਗੱਦੇਦਾਰ ਕੁਰਸੀ । ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾ । ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਹੇਠਾਂ ਕਰੀਨੇ ਨਾਲ ਰੱਖੇ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ । ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੀ, ਪਲਾਸਟਕ ਦੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨਦਾਰ ਟਰੇਅ । ਕੁਰਸੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਰੱਦੀ ਕਾਗਜ਼ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਲਿਸ਼-ਲਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਬਾਸਕਿਟ । ਸਾਹਮਣਲੀ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਅਲਮਾਰੀ, ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਸਜਾਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ । ਸਿਰਫ਼ ਉਰਦੂ ਦੀਆਂ ਉਮਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ । ਦਫ਼ਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਹਰ ਨਿੱਕਾ ਵੱਡਾ ਸਾਮਾਨ । ਕੁਝ ਸਜਾਇਆ ਹੋਇਆ, ਬਾਕੀ ਖ਼ਾਨਿਆਂ 'ਚ ਬੰਦ । ਖ਼ਾਨੇ ਖੋਲ੍ਹੋ ਜਾਂ ਬੰਦ ਕਰੋ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ । ਕਮਰਾ ਭਰਿਆ ਭਰਿਆ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਨਫ਼ਾਸਤ ਅਤੇ ਤਰਤੀਬ ਅਜਿਹੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਫਾਲਤੂ ਨਾ । ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਸਾਹ ਆਉਂਦਾ ।

ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਸੌਣ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ । ਆਏ ਗਏ ਲਈ ਡਬਲ ਬੈੱਡ । ਆਪਣੇ ਲਈ ਤਖਤਪੋਸ਼ । ਖਿੜਕੀਆਂ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਲਹਿਰਦਾਰ ਪਰਦੇ, ਏਨੇ ਸਾਫ਼ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣੇ ਲਾਂਡਰੀ ਤੋਂ ਧੁਪ ਕੇ ਆਏ ਹੋਣ ।...ਅੱਗੇ ਵਿਹੜਾ । ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਬਾਥਰੂਮ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਸੋਈ । ਏਧਰੋਂ ਰਸੋਈ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ, ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡਾ ਕਮਰਾ, ਗੈਲਰੀ ਵਾਲਾ ।

ਇਹ ਗੈਲਰੀ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੀ । ਇਕ ਪਾਸਾ ਵਿਹੜੇ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ, ਦੂਜਾ ਗੈਲਰੀ ਵੱਲ । ਦੋਏਂ ਪਾਸੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਈ ਰਹਿੰਦੇ । ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਲਾਉਂਦਾ । ਜਦੋਂ ਆਉਂਦਾ ਤਾਲਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਘਰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ । ਪੂਰੇ ਘਰ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਫ਼ਾਈ ਮਾਇਆ ਕਰਦੀ । ਝਾੜੂ ਪੋਚਾ ਲਾਉਂਦੀ । ਬਿਸਤਰ ਝਾੜਦੀ ।...ਉਪਰਲਾ ਕੰਮ ਤਨਵੀਰ... ਹੁਣ ਏਥੇ ਸੰਬੋਧਨ ਦੀ ਸਮੱ ਸਿਆ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਏ । ਇਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਲਈ ਇਕਵਚਨੀ ਸੰਬੋਧਨ ਢੁੱਕਵਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ । ਬਹੁਵਚਨ ਵਰਤਣ ਨਾਲ ਵਰਤਾਰਾ ਰਸਮੀ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਇਗਾ । ਪਰ ਅਦਬ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਹੈ । ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਾਅਦਬ ਲਹਿਜ਼ਾ ਦਰਕਾਰ ਹੈ । ਪਰ ਘੜੀਮੁੜੀ ਤਨਵੀਰ ਨਾਲ 'ਸਾਬ੍ਹ' ਲਾਉਣਾ ਅਟਪਟਾ ਲੱਗਦਾ ਏ । ਕੀ ਕਰੀਏ ।

ਬੰਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਰਸਮ ਨਿਭਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਰਸਮ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾ ਦੇਈਏ । ਸੌਖੇ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰੀਏ । ਉਚੇਚ ਉਹਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਉਚੇਚ ਕਰਨਾ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਿਭਾ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਸੰਬੋਧਨ ਇਕਵਚਨੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਵਚਨੀ ਰਹੇਗੀ । ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਨੂੰ ਵਕਤੀ ਵਿਹਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏ । ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਤਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਏ ।

ਤਨਵੀਰ ਨੂੰ ਗਿਲਾ ਸੀ : ''ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅਦਬ-ਅਦਾਬ ਮਾਲੂਮ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਠਾਹ ਕਰਕੇ ਅੱਧਪਚੱਧਾ ਨਾਂ ਬੋਲ ਦੇਣਗੇ । ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ । ...ਅਹਿ ਚਿੱਠੀਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਐਡਰੈੱਸ ਈ ਦੇਖ ਲਓ । ਏਥੇ ਵੀ ਅਗਲੇ ਲਈ ਕੋਈ ਆਦਰ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਭਲਿਓ ਲੋਕੋ! ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਬੇਤਕੱਲੁਫ਼ੀ ਵਿਖਾਓ ਪਰ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਅਗਲੇ 'ਤੇ ਤਰਸ ਖਾਓ । ਡਾਕੀਆ ਕੀ ਸਮਝੇਗਾ ਕਿ ਇਹਨੂੰ ਇਹਦੇ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ।...ਸਾਡੇ ਉਰਦੂ ਵਾਲੇ ਪੂਰੀ ਤਮੀਜ਼ ਵਰਤਦੇ ਨੇ । ਮਾਮੂਲੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਵੀ ਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਜਨਾਬ' ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ 'ਸਾਹਿਬ' ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਨੇ ।…...ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਜਨਾਬ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਸਾਹਿਬ ।'' ਇਹ 'ਮਾਮੂਲੀ ਬੰਦਾ' ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਡਾਕ ਤਨਵੀਰ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਹੀ ਕਮਰੇ 'ਚ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਹਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਸਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਡਾਕ ਵੀ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ । 'ਤੁਹਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ' ਅਤੇ 'ਸਾਡੇ ਉਰਦੂ ਵਾਲੇ' ਵਿਚਲਾ ਅਦਬੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ, ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ।

ਦਰਅਸਲ ਉਹਦੀ ਡਾਕ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਉਂਦੀ । ਉਹ ਭੇਜਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ । ਭੇਜਣ ਵੇਲੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਮੈਥੋਂ ਜਾਂ ਮ੍ਰਿਤਯੂਬੋਧ ਤੋਂ ਲਿਖਵਾਉਂਦਾ । ਮ੍ਰਿਤਯੂਬੋਧ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦਾ । ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ੳੁੱਤੇ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਲੀ ਐਨਕ ਲਾ ਕੇ ਉਹ ਬੇਮੌਸਮਾ ਸਵੈਟਰ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾ । ਹੱਡ ਉੱਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ, ਡੋਰੀ 'ਚ ਪਰੋ ਕੇ, ਗਲ 'ਚ ਲਟਕਾਈ ਰੱਖਦਾ । ਬੇਤਰਤੀਬ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਬਾਥਰੂਮ ਚੱਪਲਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਗਾਹ ਮਾਰਦਾ । ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼, ਕਿਤਾਬ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਜਾਂ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰਦਾ । ਉਹ ਕਿਸੇ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਦਾ । ਪਰ ਮੰਨਣਾ ਪਏਗਾ ਤਨਵੀਰ ਦੇ ਸੋਹਜ- ਸਲੀਕੇ ਨੂੰ , ਜਿਸ ਨੇ ਮ੍ਰਿਤਯੂਬੋਧ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਧਾ ਲਿਆ । ਐਨ ਉਲਟ ਬਿਰਤੀਆਂ 'ਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ।

ਤਨਵੀਰ ਤਿੰਨ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ । 'ਅੰਜੁਮਨ-ਏ- ਤਰੱਕੀ-ਏ-ਉਰਦੂ ਹਿੰਦ' ਅਤੇ 'ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਫਰੀਡਮ ਫਾਈਟਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ' ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੰਗ ਦਾ ਸਕੱਤਰ ਸੀ । 'ਲੋਕ ਰਾਏ ਸਪਤਾਹਿਕ' ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੰਪਾਦਕ । ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਰਦੂ ਅਦੀਬਾਂ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਇਲਮ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦੋਰਫਤ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੱਗਬੰਨ੍ਹ ਬੰਦੇ ਸਾਹ ਲੈ ਲੈ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ, ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ, ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਐਨ ਕਰੀਬ ਲਿਜਾ ਕੇ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ । ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਮਤੇ ਪਾਸ ਹੁੰਦੇ । ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਜਾਰੀ ਹੁੰਦੇ । ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕੱਲਾ ਤਨਵੀਰ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੇ । ਉਹ ਹਰ ਵੇਲੇ ਰੁੱਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਕਦੇ ਕਾਹਲਾ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ।

ਡਾਕ 'ਚ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਕੋਈ ਚੈੱਕ ਆਉਂਦਾ 'ਲੋਕ ਰਾਏ' ਦੇ ਨਾਂ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪਰਚਾ ਸੀ । ਸਿਰਫ਼ ਉਦੋਂ ਛਪਦਾ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਮਿਲਦਾ । ਮਹੀਨੇ 'ਚ ਦੋ ਕੁ ਵਾਰ । ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰੈਸ' ਤੋਂ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਕਾਪੀਆਂ ਛਪਵਾ ਕੇ ਕੁਝ ਬਿਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਇਕ ਦੋ ਰਿਕਾਰਡ ਲਈ ਰੱਖ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਚੈੱਕ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ । ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹੋ ਤਨਵੀਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਸੀ । ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵਰਕਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਈ ਲੀਡਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਸਹਿਚਾਰ ਸੀ । ਇਸੇ ਸਹਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਖੱਦਰਧਾਰੀ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਤਨਵੀਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਵੀ ਖੱਦਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਚਿੱਟਾ ਦੁੱਧ ਵਰਗਾ । ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਟ, ਨਾ ਕੋਈ ਦਾਗ । ਮਾਵਾ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ । ਬਾਹਵਾਂ ਦੀ ਕਰੀਜ਼ ਏਨੀ ਤਿੱਖੀ ਕਿ ਉਂਗਲ ਫੇਰਨ ਨਾਲ ਚੀਰ ਆ ਜਾਏ । ਲਾਂਡਰੀ 'ਚੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਤਾਜ਼ਾ ਧੁਲੇ ਕਿਸੇ ਅੱਧਖੜ੍ਹ ਕਾਂਗਰਸੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰੋ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਤਨਵੀਰ ਆ ਜਾਏ ।

'ਲੋਕ ਰਾਏ' 'ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਵਜੋਂ ਸੂਰਜ ਤਨਵੀਰ ਛਪਦਾ ਪਰ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਉਹਨੂੰ ਸੂਰਜ ਭਾਨ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦਾ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਈ ਰਾਤ ਠਹਿਰਦਾ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਟਿਆਲਿਓਂ ਆਉਂਦਾ । ਤਨਵੀਰ ਉਹਨੂੰ 'ਸਰਦਾਰ ਜੀ' ਕਹਿੰਦਾ । ਪੂਰੀ ਖ਼ਾਤਿਰਦਾਰੀ ਕਰਦਾ । ਖ਼ਿਦਮਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹਦੀਆਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਹੱਸਦਾ । ਉਹਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਦੱਸਦਾ ।

''ਦੇਖੋ ਨਾ ਜਨਾਬ ਭੂਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ! ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਹੁਰੀਂ ਪਟਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਅਫ਼ਸਰ ਜਾ ਲੱਗੇ ਨੇ । ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰੈਸ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵੀ ਲਾ ਰੱਖਿਐ । ਮੰਡੀਕਰਣ ਬੋਰਡ ਦੇ ਐਡਵਾਈਜ਼ਰ ਨੇ । ਕਈ ਪਾਸੇ ਲੱਤਾਂ ਅੜੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਟੀ.ਏ., ਡੀ.ਏ. ਲੈਂਦੇ ਨੇ । ਰਹਿੰਦੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨੇ । ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਏਥੋਂ ਨੇ । ...ਚਲੋ ਇਹ ਸਭ ਤਾਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੈ ਪਰ...'' ਕਹਿ ਕੇ ਤਨਵੀਰ, ਤਹਿ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਖਾਉਂਦੈ, ''ਆਹ ਚਰਨ ਕਮਲਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਲਾਏ ਨੇ ।...ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰੀਂ ਫਿਰਦੇ ਨੇ । ਲਿਬੜੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਬਿਸਤਰ 'ਤੇ ਜਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੇ ।... ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਤਜ਼ੁਰਬੇ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖ ਕੇ ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਬਾਥਰੂਮ ਚੱਪਲ ਖਰੀਦ ਲਿਆਂਦੀ । 'ਆਹ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ ਈ ਸੂਰਜ ਭਾਨਾ' ਆਖ ਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਰਤੀ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਪਟਿਆਲੇ ਲੈ ਗਏ । ...ਰਾਤੀ ਫੇਰ ਆਹ ਚਿੱਟੀ ਚਾਦਰ 'ਤੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਛਾਪ ਗਏ ।''

ਤਨਵੀਰ ਜਿੰਨਾ ਸਫ਼ਾਈ ਪਸੰਦ ਸੀ ਓਨਾ ਸਾਫ਼ਗੋ ਨਹੀਂ । ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਖ ਸਕਦਾ । ਮਹਿਮਾਨ ਨਵਾਜ਼ੀ ਦੀ ਖਾਤਰ ਸਭ ਕੁਝ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਸਹਾਰਦਾ । ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਸੁੱਕੇ ਅੱਥਰੂ ਰੋਂਦਾ, ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰਦਾ ।

ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀ ਮਹਾਸ਼ਾ ਅਮਰ ਨਾਥ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਕੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆ ਗਏ, ਟੱਬਰ ਸਮੇਤ । ਟਿਕਾਣਾ ਤਨਵੀਰ ਕੋਲ । ਰਾਸ਼ਨ ਲਿਆ ਕੇ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । ਪਕਾਉ ਤੇ ਖਾਉ । ਆਪ ਵਿਚਾਰਾ ਮੇਰੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਆ ਗਿਆ । ਛੜੇ-ਛਾਂਡ ਤਨਵੀਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਤੀਵੀਆਂ ਦੇ ਕਦਮ ਪਏ । ਮਹਾਸ਼ਾ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਨੂੰ ਹ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ । ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲੱਗਦੇ । ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਗੇੜੇ ਲੱਗਦੇ ਪਰ 'ਸਤਾਰਾਂ ਬਟਨਾਂ ਵਾਲੀ ਅਚਕਨ' ਪੱਲਾ ਨਾ ਫੜਾਉਂਦੀ । ਮਹਾਸ਼ਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੋਸਦਾ । ਸੂਰਜ ਤਨਵੀਰ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਕੋਸਦਾ । ਜਿੱਦਣ ਉਹ ਗਏ, ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਤਨਵੀਰ ਨੇ ਰਸੋਈ ਵਿਖਾਈ : ''ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਸਮਝ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਆਹ ਦੇਖੋ, ਗੰਦ ਹੀ ਗੰਦ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਾਚਸ ਦੀਆਂ ਬਲੀਆਂ ਤੀਲੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਡੱਬੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਏ ।...ਫਰਸ਼ ਛੱਡੋ ਆਹ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲ ਦੇਖੋ । ਨਿਰੀ ਕਾਲਖ ।'' ਫੇਰ ਉਹ ਰੇਤ ਮਿਲੀ ਸੁਆਹ ਨਾਲ ਬਰਤਨ ਇੰਜ ਰਗੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਜੁਗਾਂਜੁਗਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਉਤਾਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨੇ ਕੀਹਦਾ ਕੀਹਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਇਸੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਉਤਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਚੈੱਕ ਆਇਆ, ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ 'ਤੇ । ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਉਹਦਾ ਕੋਈ ਬੈਂਕ ਖਾਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਡੇਢ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਾ ਚੈੱਕ । ਬੈਂਕ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਗੀ । ਕਹਿੰਦਾ, ''ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਐ ਤਨਵੀਰ ਸਾਬ੍ਹ! ਮੈਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਆਂ । ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਵੱਧ ਜਾਨਾਂ ਪਰ ਇਹ ਕੰਮ ਤਾਂ ਕਰ ਈ ਸਕਨਾਂ । ਚੈੱਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਦੀ ਇੰਡੋਰਸਮੈਂਟ ਕਰ ਦਿਓ । ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਪੈਸੇ ਮੇਰੇ ਖਾਤੇ 'ਚ ਆ ਜਾਣਗੇ । ਮੈਂ ਕਢਵਾ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ । ਸਿੰਪਲ!'' ਦੋ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਤਨਵੀਰ ਨੇ ਸੰਗਦੇ ਸੰਗਦੇ ਨੇ ਦਰਿਆਫ਼ਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਜੁਆਬ ਮਿਲਿਆ, ''ਅੱਛਾ, ਅੱਛਾ! ਉਹ ਚੈੱਕ ਡੇਢ ਸੌ ਵਾਲਾ? ਉਹਨੇ ਤਾਂ ਬੜਾ ਵਖ਼ਤ ਪਾਇਆ ਤਨਵੀਰ ਸਾਬ੍ਹ! ...ਉਹ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਆਮਦਨ ਸਗੋਂ ਇਨਕਮ ਟੈਕਸ ਦੇ ਘੇਰੇ 'ਚ ਆ ਗਈ । ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਟੈਕਸ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ।...'' ਤਨਵੀਰ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦਾ ਇਹ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਿਆ ਜਾਏ । ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗਾ, ਉਹ ਕਦੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਛੱਡ-ਛਡਾ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਭਵਨ ਵਿਚ ਹੀ ਪੱਕਾ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਉਹਨੇ ਕਈ ਡਿਊਟੀਆਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਾ ਆਈਆਂ । ਕਈ ਲੋਕ ਦੁਨੀਆ 'ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਈ ਆਉਂਦੇ ਨੇ । ਸਿਰਫ਼ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ।

'...ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੜਕਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਕੱਢਤਾ ਕੰਡਾ ।' ਆਖ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਕੂਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ । ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਛੱਤ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਹਉਕਾ ਭਰਦਾ ਸੀ । ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਨਿਕਾ ਜਿਹਾ ਕਾਲਾ ਦਾਗ ਸੀ ।...ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਰੜਕਦਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਕਮਰੇ ਦਾ ਜਿੰਦਰਾ ਖੋਲਿ੍ਹਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ।

••••••

ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਜਮਘਟਾ ਸੀ । ਸਭ ਦਾ ਦਰਜਾਵਾਰ ਮੁਰਾਤਬਾ । ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ, ਸਮਰੱਥਾ, ਪਹੁੰਚ । ਦਸਾਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਲਈ ਤਿੰਨ ਰਾਹ : ਰੈਂਪ, ਪੌੜੀਆਂ, ਲਿਫਟਾਂ । ਇਕ ਇਕ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਫ਼ਰਕ ਨਾਲ ਕੈਨਟੀਨ । ਧੁਰ ਉਪਰਲੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਲੰਚ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ । ਸਭ ਰਿਆਇਤੀ ਦਰਾਂ 'ਤੇ । ਪੱਚੀ ਪੈਸੇ 'ਚ ਸਾਦਾ ਲੰਚ, ਚਾਲੀ ਪੈਸੇ 'ਚ ਨਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਰਾਇਤਾ, ਨੱਬੇ ਪੈਸੇ 'ਚ ਨਾਨ ਵੈਜ । ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾਣ ਆਉਣ ਲਈ ਬਾਬੂ ਬਸ, ਕਿਰਾਇਆ ਪੰਜ ਪੈਸੇ, ਅੱਠ ਪੈਸੇ, ਦਸ ਪੈਸੇ ।...ਨਵੇਂ ਲੱਗੇ ਬਾਊ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ । ਸੱਠ ਬੇਸਿਕ ਤਨਖ਼ਾਹ ਅਤੇ ਚਾਲੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਭੱਤਾ । ਸੌ ਰੁਪਏ ਦਾ ਤੋਲਾ ਸੋਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਐੱਚ. ਐੱਮ. ਟੀ. ਦੀ ਘੜੀ ਅਠਾਨਵੇਂ ਦੀ ।...ਸਤਜੁਗੀ ਸਮਾਂ ਸੀ । ਲੋੜਾਂ ਘੱਟ ਸਨ । ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਸਤੀਆਂ । ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ 'ਚ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਘਰ ਮਨੀਆਰਡਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਛੇ ਰੁਪਏ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਭੱਤਾ ਐਲਾਨਿਆ, ਅਸੀਂ ਖਿੜਪੁੜ ਗਏ । ਤੇ ਜਦੋਂ ਫਿਰ ਕਾਮਰੇਡ ਰਾਮਕਿਸ਼ਨ ਨੇ ਦਸ ਰੁਪਏ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦੀ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਹਲਕ ਸੁੱਕ ਗਏ ਸਨ । ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੁਤਾਲਬੇ ਜਿਵੇਂ ਏਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਏ ਸਨ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ, ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮਾਸਿਕ ਪਰਚੇ 'ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ' ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੋ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ 'ਸਮੱਸਿਆ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ' ਛਾਪਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਹਰ ਮਹੀਨੇ, ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਲਈ ਇਕ ਮਿਸਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਅੱਠ ਦਸ ਸ਼ੇਅਰ ਜੋੜਕੇ ਭੇਜਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਕਾਲਮ ਕਾਫ਼ੀ ਪਾਪੂਲਰ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਬਾਹਰੋਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਆਪ ਹੀ ਵੱਖੋਂ ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਥੱਲੇ ਤੁਕਾਂ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ । ਇਹ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਹੀਰ ਵਾਲਾ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੀਰ ਵੀ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਛਪੀ ਸੀ । ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕਰਕੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਹੀਰ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਨਾਮਵਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।...ਪਰ ਉਹਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਦਲੀ । ਮੈਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਲੇਖਕ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ । ਗੁੱਝੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ । ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਦੀ ਸੂਹ ਮਿਲਦੀ ਗਈ । ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਮਹੀਨੇ-ਦਸੀਂ ਦਿਨੀਂ । ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੁਆਟਰ ਵਿਚ, ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿਚ । ਇਕ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਲੈ ਗਿਆ । ਜਿੰਨੇ ਲੇਖਕ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮ । ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਖਰੇ, ਸ਼ੌਕ ਇੱਕੋ । ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਕਵਿਤਾ ਘੱਟ ਸੁਣਦੇ, ਦਾਦ ਬਹੁਤੀ ਦਿੰਦੇ, ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਪੂਰੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਕਰਦੇ । ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਓਦੋਂ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ । ਗਿਣਤੀ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ: 'ਫੌਜੀ ਨੂੰ ' । ਰਵਾਇਤੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ । ਪਹਿਲਾ ਬੰਦ ਇਉਂ ਸੀ :

ਦਿਲ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਹੌਸਲਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦਾ ।
ਸੀਨਾ ਬਣਿਆ ਏ ਤੇਰਾ ਚੱਟਾਨ ਦਾ ।
ਹਿੰਦ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਧਰਤ 'ਤੇ,
ਤੂੰ ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਜਾਪਨੈਂ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ।
ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਬੰਦ ਨਾਲ ਮੁੱਕਦੀ ਸੀ :
ਇਹ ਤੇਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਦਰ, ਦਰਿਆ ਨਹੀਂ ।
ਤੇਜ਼ ਹੈ ਪਰਵਾਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ।
ਅਟਕ ਨਾ 'ਭੂਸ਼ਨ' ਇਕੇਰਾਂ ਚੱਲ ਕੇ,
ਪਰਬਤਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਉ, ਜੇ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ।

ਕਵਿਤਾ ਮੁੱਕੀ ਤਾਂ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਪਰਿਉਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ । ਕਵਿਤਾ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਲੈ ਗਿਆ । ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਕਵਿਤਾ 'ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ' ਵਿਚ ਛਪੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਡਾਕੀਆ ਮੈਨੂੰ ਕਾਪੀ ਬਰਾਂਚ ਦੇ ਪਤੇ 'ਤੇ ਲੱਭਦਾ ਫਿਰੇ । ਉੱਥੇ 'ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ' ਨੂੰ ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਮਨੀਆਰਡਰ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ । ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਵੀਂ ਮੰਜ਼ਲ ਤੋਂ, ਜਾ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ । ਦਸ ਤੇ ਪੰਜ ਪੰਦਰਾਂ ਰੁਪਏ । ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਮਾਈ ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਓਦੋਂ ਅਜੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ । ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਡੁੱਲ੍ਹਾ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ । ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ । ਵਿਚ ਵਿਚ ਪੈਲੀਆਂ । ਪੈਲੀਆਂ 'ਚ ਫਸਲਾਂ । ਫਸਲਾਂ ਵਾਂਗ ਉਗਦੀਆਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ । ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਕਸ਼ੇ, ਚੌਰਸ, ਨੁਕੀਲੇ, ਡੱਬੇ ਜਿਹੇ । ਬੱਜਰੀ, ਸੀਮਿੰਟ, ਸਰੀਏ ਦੇ ਢੇਰ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਮਿਸਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ । ਚਾਹ ਦੇ ਖੋਖੇ । ਰਹੁ ਦੀਆਂ ਰੇੜ੍ਹੀਆਂ, ਸਿਗਰਟ ਬੀੜੀ ਪਾਨ । ਕਿਸੇ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ ਢਾਬਾ, ਕਿਤੇ ਨਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸੈਕਟਰਾਂ 'ਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਅਜੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਪੱਲੜਾ ਭਾਰੀ ਸੀ । ਬਜਵਾੜੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਸਨ । ਕਿਰਾਏਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਕਮਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਮਾਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦੈ । ਬਜਵਾੜੇ 'ਚੋਂ ਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ? ਵੱਸ ਰਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਪੂਰਾ ਟਿੱਲ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣੀ ਰੋਪੜ ਰੋਡ ਹੁਣ ਸੜਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬਜਵਾੜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਡੰਡੀ ਸੀ । ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਸਨ । ਸਭ ਮਾਰਕੀਟਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਇਹ ਬਜਵਾੜੇ ਵਾਲੀ ਮੰਡੀ ਸੀ । ਦਿਨ ਰਾਤ ਹਲਚਲ । ਕੁਰਬਲ ਕੁਰਬਲ । ਏਥੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦੂਰ ਸਨ, ਚਿੱਕੜ-ਖੋਭੇ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਸਨ । ਪਰ ਘਰ ਦੀ ਹਰ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਕਮਰੇ ਸਸਤੇ ਸਨ ।

ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਬਜਵਾੜੇ ਹੀ ਕਮਰਾ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਮਾਹੌਲ ਉਹਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੂਤ ਬਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਕੱਚੀ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ੳੁੱਥੋਂ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਟਿਆਲਾ ਛੱਡ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ । ਆਪ ਉਹ ਐੱਮ ਐੱਲ ਸੀ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਕੈਰੋਂ ਦੇ ਥਾਪੜੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । 'ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ' ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਦਰਅਸਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਮਾਈ ਸੀ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨੇੜਤਾ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਓਪਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ । ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਇਕ ਜਿਹਾ । ਸਾਦ ਮੁਰਾਦਾ । ਇੱਕੋ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਲੈਂਦਾ ।...ਘਰੀਂ ਵੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਤੇਈ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕਵਾਟਰ ਅਲਾਟ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਮੰਦਰ ਦੇ ਪਿਛਾੜੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੰਡੋਂ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ । ਦੋ ਬੱਚੇ ਸਨ : ਜੋਗਾ ਪੁੱਤ ਤੇ ਛਿੰਦੀ ਧੀ । ਘਰਵਾਲੀ ਉਹਨੂੰ 'ਜੋਗੇ ਦਾ ਭਾਪਾ' ਕਹਿ ਕੇ ਸੱਦਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਉਹਨੂੰ 'ਜੋਗੇ ਦੀ ਬੀਬੀ' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਅਕਸਰ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਬੈਠਿਆਂ ਡਾਕੀਆ ਆ ਗਿਆ । ਡਾਕ ਫੜਾ ਗਿਆ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਸਾਲੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਡੱਠੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖੇ ਤੇ ਜ਼ਰਾ ੳੁੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ 'ਚ ਆਖਿਆ, ''ਜੋਗੇ ਦੀ ਬੀਬੀ! ਆਹ ਜ਼ਰਾ ਐਨਕ ਦੇਈਂ ।'' ''ਠਹਿਰ ਜੋ ਰਤਾ । ਮੈਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਉਨੀ ਪਈ ਆਂ ।'' ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਫੇਰ ਤਰਲਾ ਜਿਹਾ ਲਿਆ, ''ਛੇਤੀ ਦੇ ਐਨਕ । ਡਾਕ ਆਈ ਪਈ ਐ ।'' ''ਤੇ ਡਾਕ ਕਿਹੜੀ ਤਵੇ 'ਤੇ ਪਈ ਐ, ਜਿਹੜੀ ਸੜ ਚੱਲੀ ਐ ।'' ਜੋਗੇ ਦੀ ਬੀਬੀ ਦੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਹੱਥਲ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ।...ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਸੀ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਐਨਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਇੱਕੋ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਐਨਕ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਸਾਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ।

ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਆਹ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਐੱਮ. ਏ. ਹਿਸਾਬ ਦੀ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਫ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਦਾ । ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਲੋਰ ਵਿਚ ਆ ਕੇ 'ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ' ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਕੁ ਜਿਹੇ ਕੋਰਟ ਮਾਰਸ਼ਲ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟਿਆ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਵੱਤਰੋਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਮਿਲੀ ਪਰ ਉਹ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੁੰਡਾ ਜੰਮਿਆ । ਲਾਡਲਾ । ਪਰ ਬਹੁਤ ਚੁਸਤ ਚਲਾਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । 'ਸਰਫੇ ਦਾ ਗੁੜ ਢਿੱਲਾ' ਆਖ ਕੇ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਗੋਦੀ 'ਚ ਬਿਠਾ ਲੈਣਾ ਤੇ ਲਤੀਫ਼ੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਵਕਤ ਲੰਘਾ ਲੈਣਾ । ਇਕ ਦਿਨ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਵੇਖ ਭੂਸ਼ਨ! ਮੈਂ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਹਾਂ ਤੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਮਾਫਕ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ । ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਣ ਉਠਣ ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੈ । ਪਰ ਅਫ਼ਸਰ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਏਂਗਾ । ਏਹੋ ਹਾਲ ਏਧਰ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਅਫ਼ਸਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਮੰਨ ਲਓ ਪਰ ਲੇਖਕ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ।'' ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਟੈਕਸਟ ਬੁੱਕ ਬੋਰਡ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਅਰੋਮਾ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਸਮਾਗਮ ਕੀਤਾ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਉਹਦਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕੀਤਾ । ਉਹਦੀ 'ਮਹਾਨਤਾ' ਦਾ ਬਖਾਨ ਕੀਤਾ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੁਣੀ ਗਿਆ । ਮੁੱਛਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸਕਾਈ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਤਾਂ ਬੋਲਿਆ :

''ਵੇਖੋ ਜੀ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੋ ਹਾਂ, ਜਿੰਨੇ ਜੋਗਾ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ । ਜੋ ਕੁਝ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਅੱਜ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬੋਲਿਆ ਹੈ, ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਬੌਂਦਲ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਜੋ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਨੇ ਭਰੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਉਹਦਾ ਦਸਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸੱਚ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਧੰਨ ਭਾਗ । ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਮਹਾਨ ਹੋਰ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।...ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲਿਬ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਪੈ ਰਿਹੈ :

ਹੂਆ ਹੈ ਸ਼ਾਹ ਕਾ ਮੁਸਾਹਿਬ,
ਫਿਰੇ ਹੈ ਇਤਰਾਤਾ-
ਵਗਰਨਾ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਂ ਗਾਲਿਬ ਕੀ,
ਆਬਰੂ ਕਿਆ ਹੈ ।''

ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਵੇਲੇ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਹੁਦਿਆਂ ਦੇ ਭਾਗ ਲੱਗੇ ਰਹੇ । ਉਹਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਪਰ ਉਹਨੇ ਕਹਿਣਾ, ''ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਚੀਫ ਮਨਿਸਟਰ ਦੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਧੌਣ ਅਲਸੇਸ਼ਨ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗੂੰ ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਸਦਾ ਰਵ੍ਹਾਂ । ਧੌਣ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਆਉਂਦਾ ਕੋਈ ਟਰੱਕ ਗਾਟਾ ਲਾਹ ਕੇ ਔਹ ਮਾਰੇ ।'' ਉਹ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੀ, ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਉਦਾਸ ਵੇਖ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਭੋਲਾ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਬਣਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਅੱਜ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਬਿਆਨ ਛਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਢੀ ਜਾਣੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਸੋਚਨਾਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਦਰ ਦੇ ਕੂਕਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ ।''

ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਜਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣੇ, ਬਿਨਾਂ ਗਿਣਿਆਂ ਜੇਬ 'ਚ ਪਾ ਲੈਣੇ । ਕਈ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਘਾਟੇ ਲਈ ਰੇੜਕਾ ਪਾਉਣਾਂ ਤਾਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਧਾ ਤਰਕ ਹੁੰਦਾ, ''ਭਲਿਓਮਾਣਸੋ! ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਕਣਕ ਵੇਚੀ ਹੈ? ਜਿੰਨੇ ਮਿਲਦੇ ਐ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਕੇ ਲੈ ਲਉ ।''

ਰੇਡੀਓ ਦਾ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਮੀਸ਼ਾ ਉਸ ਦੀ ਗਜ਼ਲ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ੇਅਰਾਂ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਖੇ ''ਆਹ ਮਿਸਰਾ ਕੱਟ ਦਿਆਂ? ...ਆਹ ਸ਼ੇਅਰ ਕੱਟ ਦਿਆਂ?... ਆਹ ਸ਼ਬਦ ਕੱਟ ਦਿਆਂ?"..."ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਗਜ਼ਲ ਹੀ ਕੱਟ ਦੇ ਪਰ ਚੈੱਕ ਕੱਟਣ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਾ ਕੱਟੀਂ ।'' ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।

ਉਹਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਿਕਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂੰਹ ਚਲੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆ ਨੇ । ਉਹ ਦਰਬਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਬੀਰਬਲ ਵਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਪਿੰਡ ਦਾ ਧਰਮ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਪੁਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਧਿਆਨਪੁਰ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ । ਸਰਕਾਰੀ ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ । ਉਂਗਲਾਂ ਕਰ ਕਰ ਮੰਦਰ ਦੇ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿਚਵਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਬਾਬੇ ਲਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖਰੀਦਦਾ ਰਿਹਾ । ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਤੇ ਸੇਵਕਾਂ ਨਾਲ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਕੁਝ ਖਾਸ ਭਾਲ ਰਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਆ ਕੇ ਉਹ ਖਲੋ ਗਿਆ । ਓਥੇ ਮੁੰਡਨ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਬਾਉਲੀ ਨਹਾ ਕੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਰਾਦ ਪੁੱਗੀ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਝੰਡ ਕਰਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਸੱਤ ਫੁਟਾ ਬਾਵਾ ਸਿੰਘ ਨਾਈ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ ਉਸਤਰਾ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੋਈ ਡੇਢ ਕੁਇੰਟਲ ਦੀ ਦੇਹ ਵਾਲਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਸੂਰਤ ਸਿੱਖੀ ਦਿੱਖ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣਾ 'ਧਰਮ' ਨਿਭਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅੰਤ ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਇਹਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚ ਪੰਜ ਸੱਤ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ । ਇਹ ਈ ਮੇਰਾ ਪਾਤਰ ।''

••••••

ਜਦੋਂ ਗੁੱਡੀ ਉਤਲੀ ਹਵਾ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਤੁਣਕੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਹਵਾ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਝੋਕੇ ਦੀ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਹੁਣ ਉਹ ਉਡਦੀ ਨਹੀਂ, ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ । ਡੋਰ ਵਾਲੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਹੈ । ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ, ਮਨ ਦੀ ਮੌਜ 'ਚ ਤਰਦੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਪੰਛੀ ਉਤਲੀ ਹਵਾ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਖੰਭ ਨਹੀਂ ਮਾਰਨੇ ਪੈਂਦੇ । ਬਸ ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਉੱਡਦਾ ਹੈ ਨਾ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਨਾ ਖੰਘਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਖਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪੌਣਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਝੁੱਲਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਹਸਤੀ, ਪਰ ਬਣ ਕੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹਵਾ 'ਤੇ ਤੋਲਦੀ ਹੈ । ਕੰਠ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਖੁਸ਼ੀ ਬੋਲਦੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਉਤਲੀ ਹਵਾ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਧਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਖੋਲ ਉਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਗੰਢ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਆਪਦੇ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਬਾਲ ਵਾਂਗੂੰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਝੱਗ ਵਾਂਗੂੰ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।... ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਿਤਾਬ ਉਤਲੀ ਹਵਾ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਹਾਲਤ 'ਬੰਦੇ' ਵਰਗੀ ਪਤਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਗੁੱਡੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਉਹ ਚੜ੍ਹਾਅ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਹਾਅ 'ਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਦਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਉਤਲੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਚੋਂ ਵੀ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਪੁਚਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਐਵੇਂ ਵੰਝ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਖਲਾਅ 'ਚ ਲੋਟਣੀਆਂ ਖਾ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਆ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੇ ਵਕਤ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਭ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਜੋਂ 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰੀਬ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀ ਸੀ । ਲਿਖੀ ਕਾਹਦੀ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਲਿਖ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇੱਕੋ ਕਿਤਾਬ ਉਹਦੀ ਕਲਮ ਦੇ ਧੋਣੇ ਧੋ ਗਈ ਸੀ ।

'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਨਾਵਲ ਨਹੀਂ । ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ । ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ । ਨਾਟਕ ਨਹੀਂ । ਖੋਜ ਨਹੀਂ । ਆਲੋਚਨਾ ਨਹੀ । ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ।... ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ । ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਥੀਮ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵੀ । ਲੰਬਾਈ ਚੌੜਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਕੋਲ ਉਚਾਈ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਵੀ ।

ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਕੋਰਸਾਂ 'ਚ ਲੱਗੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਪੂਰੀ, ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਅਧੂਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਟੁਕੜਾ । ਸਿਲੇਬਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਇਹਦਾ ਚੰਗਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਇਹਦੇ ਕਰਕੇ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਵਸਾਇਆ ਹੈ । ਪਾਰਖੂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੇ ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਬਾਨਾਂ 'ਚ ਉਲਥਾਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵਧਾਇਆ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਿਰਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੇ ਆਸਰੇ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹਨੇ ਨਿੱਠ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਫਲ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੱਟਿਆ ਹੈ । ਪਰ 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਪਸੀਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੋਲ੍ਹਣਾ ਪਿਆ । ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤਾਂ ਹੌਲੀਆਂ ਫੁੱਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਲਿਆ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਖੰਭ ਲਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਰਗ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧਾ ਕੇ ਮੁੱਲ ਮੋੜਦੀ ਹੈ ।

ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਠਕ ਸਿਰਫ਼ 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਿਆਲਿਉਂ ਤੇ ਫੇਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਅਖ਼ਬਾਰ ਕੱਢਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਸਰੋਕਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਕਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇਵਾਲਾ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਉਹਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਰਹੇ ਹਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਮੇਰਾ ਵਾਹ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਫੇਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕਰਕੇ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਵਿਚ ਵਿਆਪਤ ਸਰਲਤਾ, ਸੱਚਾਈ, ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਤਨਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੋਲਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ । ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਾਪੜ ਵੇਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਸਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਹਨੂੰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੋਈ ਕੰਮ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਨਹੀਂ । ਇਵਜ਼ਾਨੇ ਲਈ ਨਹੀਂ । ਇਨਾਮ ਲਈ ਨਹੀਂ । 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ।

ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਹੁਣ 'ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ' ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਇਨਾਮ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ।...ਪਰ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਲੇਖਕ ਕਦੇ ਵੀ ਇਕਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਧੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਆਪਣਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਈ ਵੀ ਧੜਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਤਾਂ ਬਸ ਆਪਣੇ ਕੈਂਡੀਡੇਟ ਨੂੰ ਜਿਤਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਦੀ ਅੜ ਭੰਨਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਿੰਡ ਪੁਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ।...ਤੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਚਿੱਕੜ ਵਿਚ ਵੀ ਕਮਲ ਵਾਂਗੂੰ ਖਿੜੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਪਿੰਡ । ਡਾ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾਇਆ । ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਡਾ. ਵਣਜਾਰਾ ਬੇਦੀ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਪਾਈਆਂ । ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕਿਤਾਬ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਿਰ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੱਸ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਪਾਠਕ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੱਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਆਪਣੇ ਲੇਖਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅਜਿਹੇ ਪਾਠਕ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਪਾਠਕ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਤਿਕੜਮਬਾਜ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਠੱਗੇ ਹੋਏ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਕਰਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਖੁਦ ਨੂੰ 'ਅਨਪੜ੍ਹ' ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਕਰਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਣ । ਘਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਸਕਣ । ਵਾਰਤਕ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ 'ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਹੈ । ਆਓ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੱਭਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਏ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰੀਏ ।

ਛੋਡੀਏ ਧੜਾ ਤਿਆਗੀਏ ਹਿੰਡ ।
ਤੇਰਾ ਪਿੰਡ ਸੋ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ¨

('ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ' ਲਈ ਇਨਾਮ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ)

••••••

ਇਹ ਤਾਂ ਪਤੈ ਕਿ ਮੌਜ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦੈ ਲਹਿਰ । ਲਹਿਰ ਦਾ ਬਣਨਾ, ਵਿਗਸਣਾ, ਮਿਟਣਾ...ਸਭ ਪਾਣੀ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੈ । ਪਾਣੀ ਹੀ ਹੁੰਦੈ । ਮੌਜ ਮੂਡ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਮੂਡ ਨੂੰ ਰਉਂ ਵੀ ਕਹਿ ਲੈਂਦੇ ਨੇ । ਰਉਂ ਅਥਵਾ ਰੌ ਵੀ ਤਾਂ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਏ । ਹਾਂ, ਏਨੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਬਹਿਸ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਥਾਂ ਏ?

ਬਹਿਸ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਐਵੇਂ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਮੌਜ ਦਾ ਬਣਿਆ ਮੌਜੀ । ਮੌਜੀ ਅੱਗੋਂ ਮੌਜੂ ਉਡਾਉਣ ਲੱਗਾ । ਮੈਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਆਉਣ ਲੱਗਾ :

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕ ਮੇਲਾ ਜਿਹਾ ਸੀ । ਲੇਖਕ ਮਿੱਤਰ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਟੁਕੜੀਆਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਦੇ ਰਉਂ ਵਿਚ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਲਾਗੇ ਹਸਰਤ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ 'ਜਾਗਿ੍ਤੀ' ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਾਣੀ ਵਰਗਾ ਤਰਲ ਤੇ ਸਰਲ ਸੁਭਾਅ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲਦੀ, ਉਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਧਰ ਦੀ ਹਵਾ ਸੂਤ ਬਹਿੰਦੀ, ਓਧਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਾਂਦਾ । ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਬਾਕੀਆਂ ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ, ਪਰ ਉਹਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਕਦੇ ਕੁਝ ਨਾ ਲੁਕਾਉਂਦਾ । ਉਹਨੂੰ ਲੁਕੋਣਾ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ।...ਹਾਂ, ਤੇ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕੋਲ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਾਂ । ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਨਾਥ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਤੁਰਿਆ ਆ ਰਿਹੈ । ਉਹ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਮਸਤੀ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਡੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਖ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਬਸ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਾਰਤ ਸੁੱਝੀ :

? ਹਸਰਤ! ਵੇਖ ਕੌਣ ਆਉਂਦੈ
-ਆਉਣ ਦੇ

? ਕੁਝ ਬੋਲਦਾ ਪਿਐ
-ਮੌਜਾਂ ਲੈਣ ਦੇ

? ਵਿਚ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਪਿਆ ਲੈਂਦੇ
- ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਐ

? ਸ਼ਾਇਦ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢੀ ਸੂ
- ਪਾ..ਗ..ਲ ਏ

? ਨਹੀਂ ਯਾਰ! ਇਹ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਪਿਆ ਕਰਦੈ
- ਮੌ..ਜੀ ਏ!

ਅਗਲੇ ਪਲ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਬਿਨਾਂ ਗੱਲ ਤੋਂ ਠਹਾਕੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਉਦੋਂ ਗੱਲ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਘੁੰਡੀ ਜਿਹੀ ਬੱਝ ਗਈ ਕਿ ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਕੋਈ 'ਪਾਗਲ' ਭਲਾ 'ਮੌਜੀ' ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਜਾਂਦੈ!

ਓਦੋਂ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ । ਸਮਝਣ ਦੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੌਜ ਮੇਲੇ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ । ਲੱਥੀ ਨਾ ਚੜ੍ਹੀ । ਬਸ ਮੌਕਾ ਲੱਭਦੇ ਰਹਿਣਾ । ਹੱਸਣ ਦਾ । ਅਗਲੇ ਦਾ ਦਿਲ ਦੁਖਾਉਣ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਦੁੱਖਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏਗਾ । ਧੂੰਆਂ ਨਾ ਵੀ ਦਿਸੇ ਪਰ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਧੁਖਦਾ ਜਰੂਰ ਹੋਏਗਾ । ਹੁਣ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਏ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਬਣਨ ਦਾ, ਬਣ ਕੇ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ । ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ, ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ, ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਚੁਣੌਤੀ, ਕਿਸੇ ਖਤਰੇ, ਕਿਸੇ ਨਮੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਨਾ ਡਰਦਾ ।

ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਸਜ ਧਜ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਆਪਣੇ ਟੀਚੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿੰਦਾ । ਮੂਹਰਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ, ਮੁੱਖ ਮਹਿਮਾਨ ਦੇ ਲਾਗੇ-ਚਾਗੇ ਬਹਿੰਦਾ । ਜੋ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ, ਗੱਜ-ਵੱਜ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ । ਉਹਦੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਚਕ ਹੁੰਦੀ । ਮਝੈਲੀ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਲਮਕਾ ਕੇ ਕਹੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਗੁੱਝੀ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਗਵਰਨਰੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼ੰਕਰ ਰੇਅ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਟੇਜ ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਬੋਲਣ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲੀ ਬਾਬੂ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਡਿਊਟੀ ਵੇਲੇ ਦਾਰੂ ਪੀਈ ਫਿਰਦੈ । ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਭਰਮ ਦੂਰ ਹੋਇਆ । ਮੀਂਹ ਦੇ ਤਿਲਕੇ ਦਾ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਝਿੜਕੇ ਦਾ ਕੋਈ ਮਿਹਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਫਿਰ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਅਫ਼ਸਰ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਸੀ ।

ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਇਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਚਾਹਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਹ ਹਰ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ । ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਲਹਿਰ 'ਚੋਂ ਉਭਰ ਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਗੱਲ ਬਹੁਤੀ ਬਣਦੀ ਨਾ ਜਾਪੀ ਤਾਂ 'ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ' ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਿਰਫ਼ ਘੋਸ਼ਣਾ ਹੀ ਨਹੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ, ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਲਈ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਵੀ ਕੀਤੀ । ਲੇਖ ਲਿਖੇ, ਲਿਖਵਾਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਾਈਟਲਿਜ਼ਮ (V9T1L9SM) ਰੱਖਿਆ । ਡਾਕਟਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ 'ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਨਿਤਸ਼ੇ ਅਤੇ ਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਸਮਵਿੱਥ ਦੱਸਿਆ । 'ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਬੋਰਡ' ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਵਾਈਆਂ । ਫੋਟੂਆਂ ਲੁਹਾਈਆਂ । ਬਾਰ ਬਾਰ ਛਪਵਾਈਆਂ । ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾਜ ਹੋ ਗਏ । ਸੋਵੀਅਤ ਖੋਜੀ ਸਰਬੀਆਕੋਵ ਵਾਲੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ' ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਹਸਰਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਹੋਈ । ਕਿਸੇ ਇੱਕਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਲਈ ਏਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਕਿਸੇ ਕੌਤਕ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ।

ਇਕ ਸਮਾਂ ਅਜਿਹਾ ਆਇਆ ਕਿ ਲੋਕ ਉਹਦਾ ਸ਼ਰੇਆਮ ਮੌਜੂ ਉਡਾਉਣ ਲੱਗੇ । ਉਹਦੀ ਹਰ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ, ਪਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਤੋਰ ਨਾ ਬਦਲੀ । ਸਾਬਤ ਕਦਮ ਤੁਰਿਆ ਰਿਹਾ । ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਕਵਿਤਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਚੜ੍ਹਿਆ ਈ ਸੀ... ਮਾਈਕ ਹਾਲੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜਿਆ ਈ ਸੀ...ਕਿ ਸਰੋਤਿਆਂ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਂਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਉਹ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਕੂਇਆ:

? ਇਹ ਕੀਹਦਾ ਢਿੱਡ ਦੁਖਿਐ
-ਤੂੰ ਬੁੱਝ

? ਫਲਾਣੇ ਦਾ ਦੁਖਿਆ ਹੋਣੈ
-ਉਹ ਤਾਂ ਅੱਜ ਆਇਆ ਈ ਨਹੀਂ

? ਫੇਰ ਤੇਰਾ ਦੁਖਦਾ ਹੋਣੈ...
ਹਾਸੜ ਮੱਚ ਗਿਆ । ਤੇ ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਭੁਗਤਾ ਕੇ ਉਤਰ ਗਿਆ । ਆਪਣੀ ਸੀਟ 'ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ । ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਮਲਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ । ਉਹਦਾ ਧਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਵੱਲ ਸੀ ।

•••

ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਖਾਸ ਮੋਹ ਸੀ । ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ । ਬਜ਼ੁਰਗ ਸ਼ਾਇਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਉਂਦਾ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਠਹਿਰਦਾ । ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਹਸਰਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਮਹਿਰਮ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ । ਸਰਕਾਰੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਈਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ । ਦੋਏਂ ਜਣੇ ਰਲ ਕੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮਖ਼ੌਲ ਉਡਾਉਂਦੇ । ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਬੇਮਤਲਬ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਬੇਮਤਲਬ ਹੱਸੀ ਜਾਂਦੇ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਾਹੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜੀ :

? ਯਾਰ ਹਸਰਤ! ਤੂੰ ਜਾਗਿ੍ਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਊਟ ਪਟਾਂਗ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪੀ ਜਾਨੈ
- ਹੋਰ ਕੀ ਛਾਪਾਂ

? ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਛਾਪਿਆ ਕਰ
- ਤੈਨੂੰ ਛਾਪਦਾ ਤੇ ਹੈ ਵਾਂ

? ਆਹ ਭੂਸ਼ਨ ਬੈਠੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲ । ਬਹੁਤਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਲਿਖਦੈ । ਇਹਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛਾਪਿਆ ।
-ਪੁੱਛ ਲੈ ਇਹਨੂੰ । ਵੀਹ ਵਾਰੀ ਆਖਿਐ, ਕੁਝ ਦੇ ਲਿਖ ਕੇ । ਹੁਣ ਜੇ ਇਹ ਨਾ ਦਏ ਤਾਂ ਇਹਦੀ ਹਿੱਕ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਛਾਪ ਦਾਂ...

ਸੱਚੀਂ ਹਸਰਤ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਮੰਦਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਉਹ ਸੁੱਤਾ-ਜਾਗਦਾ, ਦਿਨ-ਰਾਤ, ਚੌਵੀਂ ਘੰਟੇ ਸਰੂਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਰਕਾਰੀ ਇਨਾਮ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇਨਾਮ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਦਾ ਏ ।...ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਇਨਾਮ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਏ । ਆਪਣੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਕਦੇ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੁਕਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਲਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ਫਹਿਮੀ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣਾ ਮਨੋਰਜੰਨ ਕਰਦੇ । ਇਹੋ ਜਿਹਿਆਂ 'ਚ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਸੈਕਟਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਇਆ, ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ: ਤੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ । ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ । ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਓਥੇ ਈ ਪੀਵਾਂਗੇ ।

? ਪਰ ਜਾਣਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ, ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸੋ
-ਤੈਨੂੰ ਕਿਹੈ ਨਾ, ਤੂੰ ਛੇਤੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾ, ਬੱਸ

? ਤਿਆਰ ਕਾਹਦੇ ਲਈ, ਪਤਾ ਵੀ ਲੱਗੇ
-ਪਤਾ ਲੱਗਜੂ, ਤੂੰ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ

? ਜਾਣਾ ਕਿੱਥੇ ਐ
-ਹਸਰਤ ਵੱਲ

? ਕੋਈ ਫੰਕਸ਼ਨ ਏ ਉਹਦੇ ਘਰ
-ਨਹੀਂ । ਬੱਸ ਚੱਕਰ ਮਾਰਨ ਜਾਣੈ । ਉਹਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਸ਼ਰਨ ਸੇਵੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਵਾਦੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

? ਸੇਵੀਆਂ ਖਾਣ ਜਾਣੈ
-ਨਹੀਂ । ਨਾਲ ਹਸਰਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਂਗੇ । ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੀਆਂ ਸੁਆਦੀ ਹੁੰਦੀਐਂ । ਉਹਦੀ ਘਰ ਆਲੀ ਸ਼ਰਨ ਸੇਵੀਆਂ ਵੀ ਬੜੀ ਸੁਆਦੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਐ ।

ਬਹਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਜਦੋਂ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਸੁਆਗਤ ਹੋਇਆ, ''ਆ ਗਏ ਜਰਨੈਲ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ । ਬਸ ਦੋ ਈ ਤਾਂ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਸਾਡੇ । ਇਕ ਤੂੰ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਅਤਰ ਸਿੰਘ । ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਹੋਏ, ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਫੜ ਲਉ । ਬਸ ਕੰਮ ਹੋਇਆ ਲਉ... ।'' ਸੇਵੀਆਂ ਸਵਾਦੀ ਸਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਭੋਲੇਪਨ ਦਾ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲੋਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ, 'ਤੈਨੂੰ ਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਹੋਏਗਾ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛ ਕੇ ਵੇਖ । ਉਹਨੂੰ ਏਹੋ ਕੁਝ ਈ ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ ਕਿ ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਭਰਮ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਮਦਦ ਕਰੇ । ਸਾਡਾ ਕੀ ਜਾਂਦੈ । ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ।...ਨਾਲੇ ਹੱਸ ਖੇਡ ਕੇ ਵਕਤ ਲੰਘ ਜਾਂਦੈ । ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਐਂਟਰਟੇਨਮੈਂਟ...' ।

ਪਰਮਜੀਤ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਕਲਰਕ ਸੀ । ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ ਏ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਕਹਿੰਦਾ, ਹਸਰਤ ਤੰਗ ਕਰਦੈ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਰਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹਾਂ, ਸਿਰ 'ਤੇ ਆ ਖੜ੍ਹਦੈ । ਕੋਈ ਕੰਮ ਦੱਸ ਦੇਂਦੈ । ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਲਾ ਦੇਂਦੈ । ਕਿਤੇ ਭੇਜ ਦੇਂਦੈ । ਪੜ੍ਹਨ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ । ਨੌਕਰੀ ਮੇਰੀ ਕੱਚੀ ਐ । ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ...ਕੀ ਕਰਾਂ, ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ । ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਸਕੀਮ ਦੱਸੀ । ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ 'ਚੋਂ ਹਸਰਤ ਦਾ ਨਾਵਲ ਕਢਾ ਲਿਆਇਆ 'ਕੋਸੀ ਰੁੱਤ' । ਉਹਦਾ ਟਾਈਟਲ ਆਪਣੀ ਕੋਰਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਲਿਆ । ਜਦੋਂ ਕਿਤਾਬ ਖੁੱਲ੍ਹਣ 'ਤੇ ਹਸਰਤ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਟਾਈਟਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਗਿਆ, Tਅੱਛਾ! ਤੈਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਏ ।...ਕੋਸੀ ਰੁੱਤ...ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕੋ ਲਿਖਿਐ ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕਈ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੇ...ਸਰਸਬਜ਼ ਪਤਝੜਾਂ...ਹਯਾਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ...ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰ ਪਰਮਜੀਤ...ਬਾਕੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹੀਂ ।" ਇਕ ਦਿਨ ਪਰਮਜੀਤ ਘਬਰਾਇਆ ਜਿਹਾ ਆਇਆ ।

? ਭੂਸ਼ਨ ਅੱਜ ਬੁਰੇ ਫਸੇ
-ਕੀ ਹੋਇਐ?

? ਬਸ, ਚੋਰੀ ਫੜੀ ਗਈ
-ਹੋਇਆ ਕੀ?

? ਟਾਈਟਲ ਬਦਲ ਕੇ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਉਹ ਆ ਗਿਆ । ਪੁੱਛਿਆ,
''ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦੈਂ?'' ਟਾਈਟਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੱਗੋਂ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਮੇਰੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਚੌਹਠ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਏ । ਤੂੰ ਤਾਂ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਪੋਥਾ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੈਂ..."

ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਅਕਾਦਮੀ ਐਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚੁਟਕੀ ਲਈ '' ਹਸਰਤ ਸਾਹਿਬ! ਹੁਣ ਤਾਂ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਨੇਮ ਹੀ ਬਣਾ ਲਿਐ ਕਿ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਇਨਾਮ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ । ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ ।''

ਅੱਗੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣੀ ।''

...ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇਆ । ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਮਿਲਿਆ ਉਦੋਂ ਉਹਦੀ ਪੋਸਟਿੰਗ ਰੋਪੜ ਸੀ । ਲੈਟਰ ਬਾਕਸ ਲਾਗੇ ਸਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ । ਉਹਦੀ ਕੱਛ ਵਿੱਚ 'ਵਧਾਈਆਂ' ਵਾਲੀ ਫਾਈਲ ਸੀ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਾ ਥੱਬਾ । ਰਸਮੀ ਮੁਬਾਰਕ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ।

? ਫਾਈਲ ਵਿੱਚ ਵਧਾਈ ਦੇ ਖ਼ਤ ਨੇ?
-ਆਹੋ ਪਰ ਸਾਰੇ ਖ਼ਤ ਈ ਨਈਂ । ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਟੈਲੀਗਰਾਮਾਂ ਵੀ ਨੇ ।

? ਹੁਣ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਨਾ
- ਖੁਸ਼ੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇਂਗਾ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਏ । ਨਾਲੇ ਤੂੰ ਹੋਇਓਂ ਆਪਣਾ ਗਿਰਾਈਂ...ਲਿਖੇਂਗਾ ਨਾ?

? ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੈ ।
- ਕੀ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਰੱਖਿਆ ਈ

? ਹਸਰਤ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ
- ਇਹ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਵਾਂ

? ਚੱਲ ਫੇਰ 'ਹਸਰਤ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ' ਰੱਖ ਦੇਨੇ ਆਂ ।
- ਤੂੰ ਰਹਿਣ ਈ ਦੇ । ਕੁਝ ਨਾ ਲਿਖ । ਅਖੇ ਮੁਰਦਾ ਬੋਲੂ ਤਾਂ ਖੱਫਣ ਈ ਪਾੜੂ... ।

ਹਸਰਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਿਲ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ । ਉਹ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਸੀ । ਜੇਤੂਆਂ ਵਾਂਗ ਫਿਰਦਾ ਸੀ । ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੇਤਾ । ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਠਿੱਠ ਹੋ ਗਏ । ਹਸਰਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੌਤਕ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਜੋ ਕਿਹਾ, ''ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ।''

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਚਮਤਕਾਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ 'ਤੇ ਰਸ਼ਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੰਭਵ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਸਰਤ ਵਰਗੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਨਿਰੰਤਰ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਇਹ ਇਨਾਮ ਮਿਲਦੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹਸਰਤ ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੈ । ਉਸ ਦਾ ਨਿਰਛਲ ਤੇ ਭੋਲਾ ਭਾਲਾ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗਾ ਮਾਸੂਮ ਚਿਹਰਾ ਚੇਤੇ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੈ, ਜਿਵੇਂ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ''ਜਿਹਨਾਂ ਵੀਰਾਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਐਤਕੀਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਿਆ, ਨਿਰਾਸ਼ ਨਾ ਹੋਣ । ਲਾਈਨ 'ਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣਾ । ਸਬਰ ਦਾ ਫਲ ਮਿੱਠਾ ਹੁੰਦੈ । ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਇਕ ਨਾ ਇਕ ਦਿਨ ਜ਼ਰੂਰ- ਬਰ-ਜ਼ਰੂਰ ਫਲ ਪੈਂਦੈ ।...ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕੋ । ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੂਰੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਮਨ ਵਿਚ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਲਓ ।...ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹੇਗਾ । ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਏ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?...''

•••

ਚਿਰ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਹਸਰਤ ਪ੍ਰੇਮ ਵੇਖ ਕੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ''ਭੂਸ਼ਨ! ਤੂੰ ਜੋ ਹਸਰਤ ਬਾਰੇ ਏਧਰ ਓਧਰ ਏਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਹਿਨੈ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਲਿਖ ਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ । ਨਾਂ ਰੱਖ : ਹਸਰਤਨਾਮਾ । ਮੁੱਖਬੰਧ ਮੈਂ ਲਿਖਾਂਗਾ!'' ਹਸਰਤ ਹੁਣ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ । ਸੇਖੋਂ ਵੀ ਵਿਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੈ । ਵਕਤ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਦਲਦਾ ਏ । ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਅਰਥ ਬਦਲਦੇ ਨੇ । ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਲੱਭਦੇ ਨੇ, ਸਭ ਮਨ ਦੀ ਮੌਜ ਏ । ਮਨ ਕਦੇ ਪਾਗਲ ਜਾਪਦੈ, ਕਦੇ ਮੌਜੀ । ਮੌਜ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦੈ ਲਹਿਰ । ਇਹਦਾ ਬਣਨਾ, ਵਿਗਸਣਾ, ਮਿਟਣਾ...ਸਭ ਪਾਣੀ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੈ । ਪਾਣੀ ਹੀ ਹੁੰਦੈ!... ਪਾਣੀ ਵਗਦੇ ਰਹਿਣ । ਚੇਤਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਣਾਂ 'ਤੇ ਹਸਰਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਰਹਿਣ!!

••••••

ਬੁੱਧਵਾਰ ਰਾਤ ਠੀਕ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਉਹ ਤਰੀਕ ਵਾਂਗ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ । ਪਿਛਲੀ ਘੜੀ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ । ਸਗੋਂ ਐਨ ਉਲਟਾ । ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀਓ ਸ਼ਖ਼ਸ ਏ! ਤਬਦੀਲੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨੇਮ ਏ, ਪਰ ਏਨੀ ਤਬਦੀਲੀ! ਇਕ ਦਮ! ਵੀਰਵਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਆਉਂਦੈ ਪਰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਦਾ । ਓਦਣ ਕਵੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਇਹ ਤੁਕਾਂ ਉਹਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕਰਦੀਆਂ:

ਮੈਂ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਰ ।
ਮੇਰੀ ਵੱਖਰੀ ਜਾਪੇ ਤੋਰ ਤੋਰ ।

ਉਹ ਬੁੱਧਵਾਰ ਵਾਲਾ ਬਿਸਤਰਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ । ਸਿਰਹਾਣੇ ਦਾ ਗਿਲਾਫ ਬਦਲਦਾ । ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੈਸ ਕੀਤੀ ਚਾਦਰ ਵਿਛਾਉਂਦਾ । ਪਾਏ ਹੋਏ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਸੁੱਟਦਾ । ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ, ਲਾਹੇ ਹੋਏ ਕੱਪੜੇ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਧੋਂਦਾ । ਅੰਡਰਵੀਅਰ, ਜੁਰਾਬਾਂ, ਰੁਮਾਲ... ਮਲ ਮਲ ਨਿਖਾਰਦਾ । ਕਮੀਜ਼ ਜਾਂ ਕੁੜਤੇ ਵਗੈਰਾ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੋਟ ਤੇ ਭਾਨ ਕੱਢ ਕੇ ਸਰਫ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ... । ਇਕ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਧੋ ਕੇ, ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦਾ । ਸੁੱਕਣੇ ਪਾਉਂਦਾ । ... ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਨਹਾਉਂਦਾ । ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਸਾਬਣ ਘਸਾਉਂਦਾ । ਸ਼ੈਂਪੂ ਨੂੰ ਵਖ਼ਤ ਪਾਉਂਦਾ । ਫੁਹਾਰੇ ਹੇਠਾਂ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਘੰਟਾ ਘੰਟਾ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਮਨ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਪਰ ਉਹਦੇ ਹੋਂਠ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਿੱਲੀ ਜਾਂਦੇ । ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਹ ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਤਰ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹਨੂਮਾਨ ਚਾਲੀਸਾ । ਕਈ ਵਾਰ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਵ ਸਤੋਤਰ ਅਲਾਪਦਾ । ਕਦੀ ਕਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਜਾਪਦਾ । ਆਪਣੇ ਅੰਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਮਗਨ । ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨਾਲ ਮਸਤ । ਉਹਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਤ । ਉਹਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਵਿਅਸਤ ।

ਘਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਜੀਆਂ ਦੇ ਜਾਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ । ਸਾਖਿਆਤ ਵੀਰਵਾਰ ਹੁੰਦਾ । ਆਰਤੀ ਵਾਲੀ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਧੂਫ਼ ਧੁਖਦੀ । ਪੁਸ਼ਪ ਅਤੇ ਸੰਧੂਰ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਹੋਰ ਵੀ ਨਿੱਕ-ਸੁੱਕ । ਉਹ ਹਰ ਕਮਰੇ ਦੇ ਹਰ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ, ਜਲ ਦਾ ਛੱਟਾ ਦੇਈ ਜਾਂਦਾ । ਸ਼ਾਂਤੀ ...ਸ਼ਾਂਤੀ...ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਟੰਗੀਆਂ ਜਾਂ ਕਾਨਸ 'ਤੇ ਪਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕੀ ਜਾਂਦਾ । ਟਿੱਕੇ ਲਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਥਾਲੀ ਸੁੰਘਾਈ ਜਾਂਦਾ ।...ਆਪੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਮਰਿਆਦਾ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਚਾਬੀ ਦਿੱਤੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵਾਂਗ ਏਧਰ ਓਧਰ ਆਈ ਜਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਕਰਮ ਦੌਰਾਨ ਕੋਈ ਜੀਅ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਾ ਨਾ ਸਕਦਾ । ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਨਾ ਸਕਦਾ ।

ਵੀਰਵਾਰ ਉਹਦਾ ਵਰਤ ਦਾ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖਾਣਾ । ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪੀਣਾ । ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ 'ਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਗਰਟ ਨੂੰ ਛੋਟ ਏ । ਇਹ ਛੋਟ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਹੋਈ ਏ । ਇਸ ਦੀ ਆਦਤ ਉਹਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਪਈ ਹੋਈ ਏ । ਪੀਂਦਾ ਵੀ ਕਿੰਗ ਸਾਈਜ਼ ਏ, ਲੰਬੀ ਫਿਲਟਰ ਵਾਲੀ । ਪੂਰੇ ਨਖਰੇ ਨਾਲ ਸੁਲਗਾਏਗਾ । ਦੋ ਤਿੰਨ ਲੰਬੇ ਲੰਬੇ ਕਸ਼ ਲਾਏਗਾ...ਤੇ ਪੈਰ ਨਾਲ ਮਸਲ ਕੇ ਬੁਝਾਏਗਾ । ਟੋਟਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਥਾਂ ਸਿਰ ਸੁੱਟੇਗਾ, ਗੰਦ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗਾ...ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਦੂਜੀ ਸ਼ੈਅ ਸ਼ਰਾਬ ਏ । ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ : ਇਹਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਖਰਾਬ ਏ । ਜੇਬ ਨਹੀਂ ਵੇਂਹਦਾ, ਟਾਈਮ ਨਹੀਂ ਵੇਂਹਦਾ । ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ । ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਛੇ ਦਿਨ ਚੰਦਰੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹੋਂ ਨਹੀਂ ਲਾਹੁੰਦਾ । ਵੀਰਵਾਰ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਤਾਂ ਕੀ ਹੱਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ । ਨਹੀਂ ਪੀਣੀ, ਬਸ ਨਹੀਂ ਪੀਣੀ । ਪੂਰੇ ਚੌਵੀ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਵਰਤ । ਵਰਤ ਦੌਰਾਨ ਦਾਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲੈਣ ਦੇਣਾ । ਉਹਦਾ ਚੇਤਾ ਭੁਲਾਉਣ ਲਈ ਮਨ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਲਾਈ ਰੱਖਣਾ । ਛੰਗਣ-ਮੰਗਣ ਵਿਚ ਉਲਝਾਈ ਰੱਖਣਾ । ਧਿਆਨ ਲਾਂਭੇ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਖ਼ਤ ਪਾਈ ਰੱਖਣਾ ।

ਨਾਸ਼ਤੇ ਦੇ ਵਕਤ ਉਹਨੇ ਡਾਇਨਿੰਗ ਟੇਬਲ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਪੈ੍ਰਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣਾ । ਰਸੋਈ ਦੀ ਚੁਗਾਠ ਵਿਚ ਗੱਡੇ ਕਿੱਲਾਂ 'ਤੇ ਹੈਂਗਰ ਟੰਗੀ ਜਾਣਾ । ...ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਦਫ਼ਤਰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾਣਾ । ਓਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੂੰ ਕੰਡੇ 'ਤੇ ਕਰਨਾ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਨਾ ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣਾ ਨਾ ਬਹਿਣ ਦੇਣਾ । ਨਾ ਸਾਹ ਲੈਣਾ, ਨਾ ਲੈਣ ਦੇਣਾ । ਕੰਮ ਕਰੀ ਜਾਣਾ, ਕਰਵਾਈ ਜਾਣਾ । ਪੂਰੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਪੈਂਡਿੰਗ ਪਿਆ ਕੰਮ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਈ ਜਾਣਾ । ਪੱਕਾ ਨਿਸ਼ਚਾ, ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦਾ । ਗੱਲਾਂ ਘੱਟ , ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ।

•••

ਰੋਪੜ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਜਾਉਣੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਣਾ, ''ਪਾਪਾ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਗਏ ਨੇ ।'' ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ਬੰਦਾ ਲਾਇਬਰੇਰੀ! ਸੋਚਿਆ, ਕੈਸਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਏ, ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਰਸੀਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਲੇਖਕ ਹੋਊ ਜਾਂ ਫ਼ਿਲਾਸਫਰ । ਮਿਲਣ ਦੀ ਉਤਸਕੁਤਾ ਵਧਦੀ ਗਈ । ਇਕ ਦਿਨ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਰੰਗੇ ਹੱਥੀਂ ਜਾ ਫੜਿਆ... । ਕੁਦਰਤੀ ਓਦਣ ਵੀਰਵਾਰ ਸੀ । ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ ।... ਰਜਿਸਟਰਾਂ 'ਚ ਐਂਟਰੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ...ਸਟਾਫ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ...ਇਕ ਕੰਮ ਮੁੱਕਾ ਨਹੀਂ ਦੂਜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਛੋਹਿਆ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਲੱਗੀ ਗਿਆ । ਅਸੀਂ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ । ਰਾਜ਼ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ:

''ਹੁਣ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਸ਼ਰਾਬ ਤਾਂ ਲਹੂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਗਈ ਏ । ਰਗਾਂ ਵਿਚ ਧਸ ਗਈ ਏ ।...ਵੀਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਵਰਤ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁੱਧਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਬੋਤਲ ਲੈ ਕੇ ਰੱਖਦਾਂ । ਗਿਆਰਾਂ ਵੱਜ ਕੇ ਉਨਾਹਠ ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਪੀਂਦਾ ਰਹਿਨਾਂ । ਟਾਈਮ ਪੀਸ ਦਾ ਅਲਾਰਮ ਲਾਇਆ ਹੁੰਦੈ । ਵੱਜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਢੱਕਣ ਬੰਦ । ...ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਕੇ ਇਕ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੈ । ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਐਡਵਾਂਸ 'ਚ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦੈ । ਆਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਮਾਨ । ... ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਘੰਟੀ ਵਜਾਉਂਦਿਆਂ ਲੰਘਦੇ ਨੇ । ਵਰਤ ਤੋੜਨ ਦਾ ਅਲਾਰਮ ਵੱਜਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੁਕਮ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੈ । ਤੇ ਅਗਲੇ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਵੀਰਵਾਰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੈ ।... ਪਿਛਲੇ ਵੀਰਵਾਰ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ । ਬੈਂਕ ਗਿਆ ਸਾਂ ਸਟਾਫ਼ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਕਢਵਾਉਣ । ਅਤਿਵਾਦ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ । ਹਰ ਇਕ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਇਓ । ਮੈਨੂੰ ਅਪਵਿੱਤਰ ਨਾ ਕਰਿਉ । ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਵਰਤ ਹੈ । …...ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਤਾਂ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਸੁੰਘਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਅਖੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬਦਬੂ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਪਈ ਆਉਂਦੀ ਏ । ਵਰਤ ਕਾਹਦਾ? ਮੈਂ ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬਦਬੂ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਹੋਣੀ ਏ, ਅੱਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਛਿੱਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ । ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਣ 'ਚ ਈ ਨਾ ਆਉਣ । ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਬੈਂਕ ਦਾ ਮੈਨੇਜਰ ਆਪ ਆਇਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਇਆ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗੰਦੇ-ਮੰਦੇ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਵਰਤ ਭੰਗ ਕਰ ਦੇਣਾ ਸੀ ।'' ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਰੁਝੇਵਾਂ ਚਾਹੀਦੈ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਏ । ਨਸ਼ੇ ਵਰਗਾ ਰੁਝੇਵਾਂ । ਜਿੱਥੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਚੇਤਾ ਈ ਨਾ ਰਹੇ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਪਾ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ । ਖਾਣਾ, ਪੀਣਾ, ਸੌਣਾ ਵਿੱਸਰ ਜਾਂਦਾ । ਕਿਸੇ ਵਾਕਫ਼ਕਾਰ, ਗੁਆਂਢੀ ਜਾਂ ਕੁਲੀਗ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਗ਼ਮ ਨੂੰ ਉਹ ਨਿੱਜੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ । ਸਿਰ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਮਨ ਵਿਚ ਵਸਾ ਲੈਂਦਾ । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਮੈਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਭੰਡਿਆ ਜਾਏ । ਪਰ ਦੁਖੀਏ ਦਾ ਦੁੱਖ ਜ਼ਰੂਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਏ ।''

ਕੋਈ ਘੱਟ ਪੀਂਦਾ ਹੋਏ ਜਾਂ ਵੱਧ, ਸਾਂਝ ਤਾਂ ਬਣ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਗਲਾਸੀ ਨਾਲ ਸਰ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ । ਕਈਆਂ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰ ਜਾਂਦੈ, ਮਨ ਨਹੀਂ ਭਰਦਾ । ਘੱਟ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਵੱਧ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਦਾ ।

ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਬਹੁਤੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪੀਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਉਹ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਕਰ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਐਲਾਨ ਉਹਨੇ ਰਾਮਾਇਣ ਦਾ ਪਾਠ ਰਖਵਾ ਕੇ ਕੀਤਾ । ਭੋਗ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਸਮਾਗਮ ਰਚਾਇਆ । ਡੀ.ਸੀ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਟਵਾਰੀ ਤੱਕ ਹਰ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਆਇਆ । ਉਹ ਸੱਦੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਆਏ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੀ ਮਜ਼ਾਲ ਏ । ਓਦਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕਿੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਏ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਕਿਹੜੀ ਜਾਦੂਈ ਚਾਬੀ ਏ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਰ ਤੀਸਰੀ ਔਰਤ ਉਹਦੀ ਭਾਬੀ ਏ ।

ਉਹ ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਛੱਡਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਕੋਈ ਦੂਸਰੀ ਟੀਚਰ ਪੈਦਲ ਜਾ ਰਹੀ ਏ । ਤੁਰਤ ਬਰੇਕ ਮਾਰੀ । ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਤਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ, ''ਤੂੰ ਤੁਰੀ ਆ । ਮੈਂ ਭਾਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਆਵਾਂ । ...ਆਓ ਭਾਬੀ ਜੀ, ਬੈਠੋ ਪਿੱਛੇ... ।'' ਕਿੱਕ ਮਾਰ ਕੇ ਅਹੁ ਗਿਆ ।

ਉਹਦੀ ਫੁਰਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ । ਤੁਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਕੰਮ ਦੱਸ ਕੇ ਭੁੱਲ ਜਾਉ, ਉਹਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਬੁਰੇ ਦੇ ਘਰ ਤੱਕ ਜਾਏਗਾ… ।... ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡਾ ਬੇਟਾ ਬਿਮਾਰ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਬੁਖਾਰ ਸੀ । ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਬਰਫ਼ ਦੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਜਨਾਬ ਨੂੰ ਸੂਹ ਲੱਗ ਗਈ । ਆਪਣੇ ਫਰਿੱਜ 'ਚੋਂ ਬਰਫ਼ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇ ਗਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਬਰਫ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਆਈ ਗਈ । ਢੇਰ ਲੱਗ ਗਏ । ਬੜਾ ਆਖਿਆ ਕਿ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਰ ਫੁਰਤੀ ਤਾਂ ਫੁਰਤੀ ਸੀ । ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਲੋਨੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਦੇ ਫਰਿੱਜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰੋ. ਮਿੱਤਲ ਉਹਦਾ ਪੱਕਾ ਗੁਆਂਢੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਲਾਸ ਦਾ ਸਾਥੀ ਵੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਦੋਹਾਂ 'ਚੋੋਂ ਕੌਣ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੀਂਦੈ । ਕੰਧ ਸਾਂਝੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਮੋਢਾ ਫੜ ਕੇ ਤੁਰਦੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕੌਣ ਕੀਹਨੂੰ ਘਰ ਛੱਡਣ ਜਾ ਰਿਹੈ ।

•••

ਪ੍ਰੋ. ਮਿੱਤਲ ਦੀ ਅਕਾਲ ਮਿਰਤੂ ਹੋ ਗਈ । ਉਹਦੀਆਂ ਚਹੁੰ ਬੇਟੀਆਂ 'ਚੋਂ ਅਜੇ ਇਕ ਵੀ ਸੈਟਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਮਿਸਿਜ਼ ਮਿੱਤਲ 'ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟ ਪਿਆ । ਹਮਦਰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਏ ਪਰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਝ ਕੇ ਵੰਡਾਉਣਾ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਗੁਆਂਢੀ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਾਰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੀ ਭੱਜ ਨੱਠ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ । ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਨਸ਼ਨ ਵਗੈਰਾ ਦੇ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਢਦਾ ਰਿਹਾ । ...ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ... ਹਫ਼ਤੇ... ਮਹੀਨੇ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ । ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਿਆ । ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਾ ਆਇਆ । ਸਿਰਫ਼ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਵੇਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਠੇਕੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੈਸੇ ਭਾਵੇਂ ਵੱਧ ਲਾ ਲੈ ਪਰ ਦਾਰੂ ਐਸੀ ਦੇਹ, ਜੀਹਦੇ ਪੀਣ ਨਾਲ ਮੂੰਹ 'ਚੋਂ ਬਦਬੂ ਨਾ ਆਏ । ...ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਗੱਲ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋ. ਭਾਟੀਆ ਸ਼ਰੇ੍ਹਆਮ ਕਹਿੰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ, ''ਮੈਂ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਰਾਂ, ਮੇਰਾ ਗੁਆਂਢੀ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਹੋਏ ।''

ਹਾਂ, ਤੇ ਓਦੂੰ ਮਗਰੋਂ ਸੱਚੀ ਉਹਨੂੰ ਦਾਰੂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਈ ਵਿੱਸਰ ਗਿਆ । ਮੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ 'ਤੇ ਨਾ ਪੀਤੀ । ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ 'ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਮੀਂਹ 'ਚ ਤ੍ਰਿਹਲਕ ਕੇ ਲੜਖੜਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਵੀ ਲੋਕ ਪੀਤੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਉਹਦੀ ਦਾਰੂ ਬੰਦ ਹੈ ।

ਕਦੀ ਕਦੀ ਲੱਗਦਾ ਏ ਉਹਦੇ 'ਚ ਭਗਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀ ਪੌਣ ਆਉਂਦੀ ਏ, ਜਾਂ ਮਦਰ ਟਰੇਸਾ ਵਾਲਾ ਦੌਰਾ ਪੈਂਦਾ ਏ । ਪਟਿਆਲੇ 'ਚ ਦਸੌਂਧੀ ਰਾਮ ਉਰਫ ਵੀਰ ਜੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਰੋਪੜ 'ਚ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਉਰਫ ਡਾਕਟਰ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਏ, ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕੋਈ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਏ । ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਏ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਟਾਈਮ ਪੀਸ ਦਾ ਅਲਾਰਮ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ । ਵੀਰਵਾਰ ਦਾ ਵਰਤ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਰੱਖਦੈ ਪਰ ਬਾਕੀ ਛੇ ਦਿਨ ਓਦਾਂ ਨਹੀਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ।

••••••

ਯਾਦਾਂ ਲਿਖਣ ਬਹਿਣਾ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਕਰਨ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਬੰਦਾ ਯਾਦਾਂ ਲਿਖਣ ਬਹਿੰਦਾ । ਗਏ ਬੀਤੇ ਪਲਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਰੂਬਰੂ ਹੁੰਦਾ । ਨਿਕਸੁਕ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੁੰਦਾ । ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ, ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ, ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਵਕਤ ਨਾਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਏ! ਮਨ ਦਾ ਅਕਸ ਵਕਤ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ 'ਚ ਕਦੇ ਕਦੇ ਦਿਸਦਾ ਏ । ਪਾਣੀ ਵਗਦੇ ਰਹਿਣ! Êਪੱਤਣਾਂ 'ਤੇ ਮੇਲੇ ਲਗਦੇ ਰਹਿਣ!! ਸੁੰਨ ਮਸਾਣ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਦੀਵੇ ਜਗਦੇ ਰਹਿਣ!!!

ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕੀਮਤ ਏ! ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਏ । ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਵਸਤਾਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਬੇਜਾਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਜੀਂਦੀਆਂ ਜਾਗਦੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਜਾੜਾਂ ਵੀ ਬਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੰਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਾਲ ਈ ਖਰਮਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਅਜਨਬੀ ਅਨਜਾਣ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਲੱਗਦੀ ਏ । ਲੱਗਦਾ ਏ ਏਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਆਏ ਹੋਈਏ, ਪਰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ! ਸੁਪਨੇ ਵਰਗੀ ਹਾਲਤ ਹੁੰਦੀ ਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਮਕਾਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਏ । ਵੇਖੋ, ਬੰਦਾ ਭਰਮ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀ ਕਰਦਾ ਏ! ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਸਭ ਕੁਝ ਅਜਨਬੀ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਕੁਝ ਵੀ ਪਛਾਣ 'ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਯਾਦਾਸ਼ਤ 'ਤੇ ਬੋਝ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਪਰਛਾਵੇਂ ਫੜਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੋਂ ਡਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਪੁੱਠੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਮੂਹਰੇ ਪਰੇਡ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ । ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਹੁੰਚਦੇ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ।...ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ ਪਰ ਬੰਦਾ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ।

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਈ ਸੈਕਟਰ ਜਾਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅਰੋਮਾ ਹੋਟਲ ਵਾਲੇ ਚੌਕ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੁਝ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੈ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਇੱਕੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਾਈ । ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ 'ਚ ਪਸਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਯਾਦਾਂ । ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਰੁਕੇ ਰਹੀਦੈ । ਫੇਰ ਕਹੀਦੈ : ਚੱਲ ਮਨਾ! ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾ ਲਈਏ । ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਮਾਰਕੀਟ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਾਵਾਂਗੇ । ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕਾਰਨਰ ਦੇ ਵੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਦੁਹਰਾਵਾਂਗੇ ।

ਇੱਕੀ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਹਾਂ । ਬਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹਾਂ । ਮੋੜ ਮੁੜਦਾ ਹਾਂ । ਬੜਾ ਕੁਝ ਬਦਲ ਗਿਐ । ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਨੇ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਤਬਦੀਲੀ ਚੰਗੀ ਮਾੜੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਬਸ 'ਹੁੰਦੀ' ਹੈ । ਇਹੋ ਵੇਖੀ ਜਾਨਾਂ । ਤੁਰਿਆ ਜਾਨਾਂ । ਖੱਬੇ ਕਿਰਨ ਸਿਨੇਮਾ । ਸੱਜੇ ਨਹਿਰੂ ਪਾਰਕ । ਨਹਿਰੂ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਰਾਮ ਲੀਲਾ ਦੀ ਸਟੇਜ । ਤੰਬੂ ਕਨਾਤਾਂ । ਭਿੱਜੀਆਂ ਸਿੱਜੀਆਂ । ਰਾਤੀਂ ਮੀਂਹ ਪਿਆ ਸੀ । ਰਾਮ ਲੀਲਾ ਕਿੰਜ ਹੋਈ ਹੋਏਗੀ? ...ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਮੇਟੀ ਵਾਸਤੇ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਚਲਿਆ ਜਾਨਾਂ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ! ਉਦੋਂ ਇਸ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਰਾਮ ਦਾ ਰੋਲ ਵਰਿੰਦਰ ਤਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਤਾਰਾ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਮੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸੀਤਾ ਹਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਾਮ ਸੀ । ਸ਼ਿਵ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਰੇ ਨੂੰ ਰਾਮ ਬਣਿਆ ਵੇਖਿਆ ਜਾਏ । ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ''ਤਾਰਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਮੁੰਡੈ । ਵਾਈਸ ਪਿ੍ੰਸੀਪਲ ਦਾ ਪੁੱਤ ਐ । ਪਬਲਿਕ ਰਿਲੇਸ਼ਨ ਮਹਿਕਮੇ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੈ । ਆਪਣੇ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਰਾਇਐ ।...'' ਸਿਫਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਪੰਡਾਲ ਲਾਗੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਤਾਰਾ, ਰਾਮ ਬਣਿਆ ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਘੁੰਮਦਾ ਦਰਖਤਾਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ... ਨੂੰ ਸੀਤਾ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਪੁੱਛਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ : ਮੇਰੀ ਸੀਤਾ ਪਿਆਰੀ ਕਿਧਰ ਗਈ? ਵੋਹ ਜਨਕ ਦੁਲਾਰੀ ਕਿਧਰ ਗਈ । ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਵਿਗੜ ਗਿਆ, ''ਇਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਪਿਆ ਏ ਤਾਰਾ? ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਇਹਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੋਇਐ, ਲੱਲੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਈਂ, ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਟ ਐ । ਉਹਨੇ ਤਾਂ ਕਾਮੂ, ਕਾਫਕਾ, ਸਾਰਤਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ ਨੇ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕੱਢ ਰਿਹੈ । ਚੱਲ ਛੱਡ, ਆਪਾਂ ਨਈ ਵੇਖਦੇ ਜਲੂਸ ।''...ਤੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਘਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ।...ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕਿਆ ਅਤੇ ਤੁਰਦਾ ਤੁਰਦਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਘੜੀ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚਾ । ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਬੇਟੇ ਬੈਠੇ ਨੇ । ਕੰਵਲ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਵਿਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੈ । ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੇਲੇ ਵੀ ਗਜ਼ਲ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਸੁੱਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਸੂਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੇਧੀ ਬੈਠਾ ਉਹ ਸ਼ੇਅਰ ਵੀ ਜੋੜੀ ਜਾਂਦੈ :

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਤੇਰੇ ਆਉਣ ਦੀ,
ਉਡੀਕ ਮੁੱਕਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ।
ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਮੇਰੀ ਹਿਜਰ ਅੰਦਰ,
ਜਾਨ ਸੁੱਕਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ।

ਵਰਿੰਦਰ ਤਾਰੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਦਾ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡ ਗਿਆ । ਰਾਮ ਦੀ ਲੀਲਾ ਕਿੰਨੀ ਅਜੀਬ ਐ! ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਮਾਰਕੀਟ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਬਾਹਲਾ ਈ ਥੱਕ ਗਿਐ । ਉਸ ਰੰਗੀਨ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਦੀਆਂ ਰੰਗੀਨੀਆਂ ਚੇਤੇ ਕਰ ਕੇ ਹਉਕਾ ਨਿਕਲਦੈ । ਯਾਦ ਆਉਂਦੈ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ 'ਸ਼ੌਂਕਣ ਮੇਲੇ ਦੀ' ਫਿਲਮ ਕਿਰਨ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ, ਉਹ ਬਣ ਠਣ ਕੇ ਆਸ ਪਾਸ ਈ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ । ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਫਿਲਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ । ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਦਿਨ ਵੇਖਣੇ ਪੈ ਰਹੇ ਨੇ । ਉਹ ਨੇ ਜਦੋਂ ਮਿਲਣਾ ਲਾਡ ਨਾਲ ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ ਬੋਲਣਾ :

ਧਿਆਨਪੁਰੀਆ ਜ਼ਿਕਰ ਤੇਰਾ ਸੀ ਕਦੇ,
ਹੁਣ ਨਾ ਤੇਰਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਨਾ ਨਾਮ ਹੈ ।

ਸੋਚਦਾ ਸੋਚਦਾ ਮੈਂ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕਾਰਨਰ ਵਾਲੇ ਖੰਭੇ ਲਾਗੇ ਜਾ ਖਲੋਂਦਾ ਹਾਂ । ਇਹਦੇ ਉੱਤੇ ਕਦੇ ਅਸਾਂ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਕੋਲੋਂ ਨੇਮ ਪਲੇਟ ਵਰਗੀ 'ਰਾਈਟਰਜ਼ ਕਾਰਨਰ' ਦੀ ਤਖ਼ਤੀ ਟੰਗਵਾਈ ਸੀ । ਗਰੁੱਪ ਫੋਟੋ ਖਿਚਵਾਈ ਸੀ । ਪਰਾਸ਼ਰ ਜੂਸ ਵਾਲੇ ਕੋਲੋਂ ਜੂਸ ਦੇ ਗਲਾਸ ਪੀਤੇ ਸਨ ।...ਇਕ ਗਲਾਸ ਅਨਾਰ ਮਿਕਸ ਪੀ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦੈ ।

'ਨਜ਼ਰ' ਉਰਦੂ 'ਚ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਰਦਾ । ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦਾ ਕਦਰਦਾਨ । ਬੰਬੇ ਟੇਲਰਿੰਗ ਹਾਊਸ ਦਾ ਮਾਲਕ । 'ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ' ਨਾਂ ਦਾ ਉਹਨੇ ਹਿੰਦੀ 'ਚ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਕੱਢਿਆ । ਉਹਦੇ ਗੁਆਂਢ 'ਚ ਕੌਫ਼ੀ ਹਾਊਸ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਜੋਲ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਦੀਬ ਆਇਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੇਅਰ ਸੁਣਨੇ ਪੈਂਦੇ ।

'ਪ੍ਰੇਮ' ਵਾਰਬਰਟਨੀ ਬੋਲਦਾ:

ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਕੀ ਸੂਖੀ ਲਕੜੀ,
ਏਕ ਚਿਤਾ ਕੇ ਕਾਮ ਆਈ
ਹਰੇ ਭਰੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਨਤੇ ਥੇ,
ਜਿਸ ਪੀਪਲ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਂ¨

ਕਦੇ 'ਕਤੀਲ' ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰੀ ਗੁਣਗੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ: ਰਾਤ ਭਰ ਜਿਸ ਕੇ ਬਦਨ ਕੀ, ਤਪਸ਼ ਸੇ ਹੈਂ ਖੇਲਤੇ ਦਿਨ ਮੇਂ ਅਕਸਰ ਉਸ ਕੇ ਸਾਏ ਸੇ ਭੀ ਜਲ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਲੋਗ । ਬਸ ਚਲੇ ਗ਼ਰ, ਕਫ਼ਨ ਤੋਂ ਕਿਆ, ਲਾਸ਼ ਤਕ ਭੀ ਬੇਚ ਦੇਂ ਬਾਰਹਾ ਇਸ ਹੱਦ ਸੇ ਭੀ ਆਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਲੋਗ । ਕੁਮਾਰ ਵਿਕਲ ਵੀ 'ਏਕ ਨਾਸਤਕ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਗੀਤ' ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਏਥੇ ਅਮਿਤੋਜ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਂ ਇਕ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । 'ਨਜ਼ਰ' ਕੋਲ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਲਾਈਨ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਉਹ ਮਿਲਨਸਾਰ ਸੀ । ਖਾਂਦਾ ਪੀਂਦਾ ਸੀ । ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ।...ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਸੋਹਬਤ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵੱਜਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੇ ਹੱਥ ਖਿੱਚਿਆ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗਾ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਤਾਂ ਹੱਦ ਈ ਹੋ ਗਈ । ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੇ ਝੋਲੇ 'ਚੋਂ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, ''ਯੇ ਲੋ ਮੇਰੀ ਨਈ ਕਿਤਾਬ । ਇਸ ਕੀ ਕੀਮਤ ਏਕ ਬੋਤਲ ਹੈ । ਲੇਕਿਨ ਛੱਡੋ, ਤੁਮ ਅਧੀਏ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦੋ ।'' 'ਨਜ਼ਰ' ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਉਹਨੇ ਕਿਤਾਬ ਫੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਦੁਕਾਨ ਬਦਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸ਼ਾਇਰ ਵੜੇਗਾ, ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੇਗਾ । ...ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦੇ 'ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ । ਪੂਰੇ ਸਰਕਲ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ । ਉਹਦੀ ਮਿਲਨਸਾਰਤਾ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈ । ਅਦਬੀ ਮਹਿਫਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਗਿਆ ਪਰ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣਾ ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਉਹ ਆਏ ਗਏ ਨੂੰ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ :

ਅਬ ਕੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰੇ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਢੂੰਡੇਂਗੇ,
ਔਰ ਦੇਖੇਂਗੇ ਕਿਸੀ ਮੋੜ ਪੇ ਮਿਲ ਜਾਏ ਉਧਾਰ¨

'ਨਜ਼ਰ' ਨੂੰ ਮਿਲਿਆਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਅੱਜ ਮਿਲ ਹੀ ਚੱਲੀਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਿਆਲਾਂ 'ਚ ਗੁਆਚਾ ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈਨਾਂ । 'ਟੇਲਰਿੰਗ' ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ 'ਬੰਬੇ' ਮੂਹਰੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਐ । ਅੰਦਰ ਕਾਊਂਟਰ ਪਿੱਛੇ ਖਲੋਤੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਨਜ਼ਰ' ਉਹਦਾ ਤਾਇਆ ਸੀ । 'ਤਾਇਆ ਜੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਛੱਡੇ ਪੰਜ ਛੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ।'

ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਸਭ ਨੂੰ ਕਾਹਲੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਐ! ਇਹਨੇ ਕਦੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ, ''ਤੂੰ ਲੂਣਾ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਸੁੰਦਰਾਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾਂ । ਤੂੰ ਲੂਣਾ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਿਐ । ਮੈਂ ਪੂਰਨ ਦਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ ।'' 'ਨਜ਼ਰ' ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਇੰਦਰਜੀਤ ਹੈ । ਗੱਲਾਂ ਬੜੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਦੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਉਹਦੀ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਦਿਲ ਬਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ :

ਦਰਜ਼ੀ

ਮਸ਼ੀਨੀ ਦੌਰ ਕਾ ਮਸਰੂਫ਼ ਦਰਜੀ,
ਕਈ ਰੰਗੋਂ ਕੀ ਚੋਲੀ ਸੀ ਰਹਾ ਹੈ ।
ਜ਼ਮਾਨਾ ਰੰਗ ਬਦਲੇ ਯਾ ਨਾ ਬਦਲੇ,
ਯੇ ਜੀਨੇ ਕੀ ਲਗਨ ਮੇਂ ਜੀ ਰਹਾ ਹੈ¨
ਯੇ ਸੂਈ ਕੀ ਦੁਆਉਂ ਕੇ ਸਹਾਰੇ,
ਉੱਮੀਦੋਂ ਕੇ ਖਿਲੌਨੇ ਨਾਪਤਾ ਹੈ ।
ਯੇ ਦਿਲਬਰ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾ ਕਰਤਾ ਹੈ ਵਾਅਦੇ,
ਮਗਰ ਆਪਣੀ ਹਕੀਕਤ ਜਾਨਤਾ ਹੈ ।
ਯੇ ਹੰਸਤਾ ਹੈ ਤੋ ਪੀ ਲੇਤਾ ਹੈ ਦਾਰੂ,
ਤਬੀਅਤ ਮੇਂ ਹੀ ਕੁਝ ਦੀਵਾਨਾਪਨ ਹੈ ।
ਯੇ ਈਂਧਨ ਕੀ ਤਰ੍ਹਾ ਜਲਤਾ ਹੈ ਰਾਤੋਂ,
ਯੇ ਇਸ ਕੀ ਬੇਬਸੀ ਕਾ ਬਾਂਕਪਨ ਹੈ ।
ਕਭੀ ਮੰਟੋ ਨੇ ਇਸ ਕੋ ਗਾਲੀਆਂ ਦੀ,
ਕਭੀ ਸਾਹਿਰ ਇਸੇ ਸਹਿਲਾ ਰਹਾ ਹੈ ।
ਮਗਰ ਧਾਗੋਂ ਕੀ ਉਲਝਨ ਕਾ ਖਿਲਾੜੀ,
ਸਭੀ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸੀਤਾ ਜਾ ਰਹਾ ਹੈ ।
ਕਭੀ ਹੰਸਤਾ ਹੈ ਗਮ ਕੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੇਂ,
ਤੋ ਅਸ਼ਕੋਂ ਮੇਂ ਪਨਾਹੇਂ ਢੂੰਡਤਾ ਹੈ ।
ਕਭੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇਗੀ,
ਯੇ ਉਮੀਦੇ-ਸਹਿਰ ਮੇਂ ਊਂਘਤਾ ਹੈ ।
ਯੇ ਗੁਰਬਤ ਕੀ ਨਿਗਹਬਾਨੀ ਕਾ ਪੰਛੀ,
ਸੁਲਗਤੀ ਚਿਮਨੀਉਂ ਕਾ ਰਾਜ਼ਦਾਂ ਹੈ ।
ਯੇ ਭਾਰਤ ਮਾਂ ਕੀ ਆਂਖੋਂ ਕਾ ਸਿਤਾਰਾ,
ਗੁਜ਼ਰਤੇ ਵਕਤ ਕੀ ਏਕ ਦਾਸਤਾਂ ਹੈ ।
••••••