ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਸੰਜੋਗ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਉਹ ਚਾਲੀ ਟੱਪ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਪੰਜ ਫੁੱਟਾ 'ਨਿੱਗਰ' ਜਿਸਮ ਸੀ ਉਹਦਾ । ਪੱਕਾ ਰੰਗਾ । ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਰਸ ਹੁੰਦਾ । ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ । ਬਹੁਤੀ ਸੰਗਤ ਉਹਦੀ, ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਛੋਟਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ । ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਪੱਕਾ ਤੇ ਬਕਾਇਦਾ ਸਰੋਤਾ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਨਾਲ 'ਗਿਆਨ' ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹਦਾ ਮੱਥਾ ਮਘਣ ਲੱਗਦਾ । ਵਜਦ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਚੌਮੁਖੀਏ ਦੀਵੇ ਵਾਂਗ ਜਗਣ ਲੱਗਦਾ । ਏਨੀ ਦੇਰ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਦੱਸਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਏਹੋ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੰਗਲੀਕ ਹੈ । ਉਹਦੀ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿਚਲਾ ਮੰਗਲ ਹੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ । ਕੁੜੀ ਵੀ ਮੰਗਲੀਕ ਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਮੰਗਲੀਕ ਕਿਸੇ ਗੈਰਮੰਗਲੀਕ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਏ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਬਚਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਵਿਆਹ ਟਿਕਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਮੈਂ ਵੀ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਕਿਉਂ ਲੈਣੀ ਹੈ । ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਏ । ਜਿੱਥੇ ਏਨੀ ਲੰਘ ਗਈ ਬਾਕੀ ਵੀ ਲੰਘ ਜਾਏਗੀ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀਭੈਣ ਦਾ ਬੁਰਾ ਕਿਉਂ ਸੋਚੀਏ । ਧੀਆਂਭੈਣਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਕਹਿੰਦਾ: ''ਹੁਣ ਵੇਖੇਂ ਨਾ, ਨਾਥੇ ਦਾ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਦਾ ਹੀ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਐ । ਅਜੇ ਉਹ ਉੱਨ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਐ । ... ਚਲੋ ਉਂਜ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਐ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਏਗਾ । ਪਿਓ ਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਹੱਥ ਵਟਾਏਗਾ । ਸੰਜੋਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਐ । ਸੰਜੋਗ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ... ਕਿਤੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਣਗੇ ।''

ਮੇਰੇ ਸਕੂਲੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ । ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਭੇਤ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਜਿਵੇਂ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵਭਾਵ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ । ਉਹਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਵੀ ਬਾਤਾਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗਦੀਆਂ : ''ਆਹ ਚਿਮਨ ਐ ਨਾ । ਕੱਲ੍ਹ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਖਲੋਤਾ ਸੀ । ਬੱਸ ਆਈ । ਸ਼ੀਲੋ ਉਤਰੀ । ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪੇਕੇ ਆਈ ਸੀ । ਚਿਮਨ ਉਹਨੂੰ ਵਿਹੰਦਿਆਂ ਹੀ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ 'ਸ਼ੀਲੋ! ਮੈਂ ਮੰਗਿਆ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਮੰਗਿਆ ਗਿਆ ।'' ਦੱਸੋ, ਇਹ ਵੀ ਭਲਾ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੋਈ! ਪਿੰਡ ਦੀ ਧੀ ਭੈਣ ਆਈ ਐ । ਉਹਦਾ ਸੁੱਖਦੁੱਖ ਪੁੱਛ । ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮੰਗਣੀ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਐਂ... ।''

ਕਦੀ ਕਦੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਨਕਾਲ ਨਾ ਟੁੱਟਣ ਦੇਂਦਾ । ਇਕ ਮੁੱਕਦੀ ਦੂਜੀ ਛੇੜ ਲੈਂਦਾ । ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਮਰੋੜੀ ਜਾਂਦਾ । ਇਕ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਜਾਂਦਾ ।

''ਵੇਖੇਂ ਨਾ, ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਐ । ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਟੱਬਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਿਆ ਈ ਨਹੀਂ । ਹਿੰਦੂ ਬਣ ਗਏ ਸਾਰੇ । ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਾਲੇ ਨਾਂ ਰੱਖ ਲਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਤਾਂ ਇਕ ਬਾਹਮਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਹੀ । ਆਹ ਹੁਣ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੰਜੋਗ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ । ... ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ? ਆਹ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਰੌਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨਣੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬਿਠਾ ਲਈ ਸੀ । ਉਹਦਾ ਆਦਮੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਸੀ ਉਹਦੇ ਕੁੱਛੜ ਉਦੋਂ । ਹੁਣ ਉਹ ਬਾਰਾਂਤੇਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੋਈ ਐ, ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ । ... ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਪੈਸੇ ਲਏ ਨੇ ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ । ਚਲੋ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਵਸੀਲਾ ਤਾਂ ਬਣਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ਨਾ । ਬਣ ਗਿਆ । ਮੁੰਡਾ ਵਿਆਹਿਆ ਗਿਆ, ਵੱਡਾ । ਛੋਟਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰੇਗਾ ਹੀ ਉਪਰ ਵਾਲਾ । ਉਹਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਐ । ... ਏਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

''ਕਈਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਫ਼ਿਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਰਮ ਵੀ ਘੋਲ ਕੇ ਪੀ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਐ । ... ਨਾਂ ਕੀ ਲੈਣੈ । ਪਤਾ ਈ ਐ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ । ਮਸ਼ਹੂਰ ਆਦਮੀ ਐ । ਰੌਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਉਹਨੇ ਵੀ ਹੱਥ ਮਾਰ ਹੀ ਲਿਆ ਸੀ । ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੀਵੀਂ ਘਰ ਵਸਾ ਲਈ । ਉਹਦੀ ਵੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਸੀ । ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਚਾਦਰ ਪਾ ਲਈ । ਬੜਾ ਰੌਲਾ ਪਿਆ । ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਉਦੋਂ ਮਹੰਤ ਹਰਨਾਮ ਦਾਸ ਹੁਰੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮਹੰਤ ਕੋਲ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਕੈਸਾ ਕਾਰਨਾਮਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਹੰਤ ਨੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਜਵਾਬਤਲਬੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਮਹਾਰਾਜ! ਤੁਹਾਡੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਈ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਕਾਰਜ । ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਹਜ਼ੂਰ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਘੋੜੀ ਖਰੀਦੀਏ, ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਵਛੇਰੀ ਹੋਏ । ਵਛੇਰੀ ਜਵਾਨ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਕਾਠੀ ਪਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ... ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ... ਬਸ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੈ ।'... ਹੁਣ ਦੱਸੋ ਧੀਆਂਭੈਣਾਂ ਭਲਾ ਵਛੇਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਇਹ ਤਾਂ ਗਊ ਦੀਆਂ ਜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ... ਪਰ ਸੰਜੋਗਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮੋੜੇ ।

''ਲਾਭ ਸਿਹੁੰ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ ਨਾ ਪ੍ਰੀਤਮ । ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕੰਮ ਕਰਨ । ਪਰੇ ਜਗਾਧਰੀ ਵੱਲ । ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਓਥੇ ਈ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲਿਐ । ਵਹੁਟੀ ਉਹਦੇ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹ ਲੰਘੀ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚੋਂ । ਲੋਕੀਂ ਦੰਦਾਂ 'ਚ ਉਂਗਲਾਂ ਲੈ ਲੈ ਵੇਖਣ । ਕੀ ਵੇਖਿਆ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ? ਅਕਲ ਨਾ ਸ਼ਕਲ । ਉਂਜ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਅਕਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਅਕਲ ਕਿਹੜਾ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦੀ ਐ? ਇਹ ਤਾਂ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਈ ਮਿਲਦੀ ਐ ਜੀਹਨੂੰ ਮਿਲਣੀ ਹੋਏ ।

''ਇਕ ਵਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਹੁਰੇ ਘਰ, ਨਾਲ ਆਏ, ਮਰਾਸੀ ਨੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਤਾਂ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਸ਼ੈਅ ਐ । ਛਤਰੀ ਇਹਦੇ ਕੋਲ ਸੀ, ਪਰ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਵੀ ਕੱਛੇ ਦੇਈ ਆਇਆ । ਇਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਛਤਰੀ ਸਿਰ 'ਤੇ ਤਾਣ ਲਈ । ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਕੱਛ ਵਿਚ । ... ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਇਹ ਕਿ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਤੁਰਿਆ ਆਇਆ । ਜਿੱਥੇ ਕਿੱਥੇ ਪਾਣੀ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸੀ ਓਥੇ ਜੁੱਤੀ ਪਾ ਲਈ, ਝੋਲੇ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ । ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਮੁੜ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰ ਪਿਆ, ਜੁੱਤੀ ਝੋਲੇ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ।... ਗੱਲ ਤਾਂ ਮਰਾਸੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਦੱਸਣੀ ਚਾਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਦੇ ਕੰਨ ਪਤਲੇ ਸਨ । ਉਹਨੇ ਸੁਣ ਲਈ । ਕੋਈ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗਾ : 'ਮੀਰਜਾਦਿਆ! ਗੱਲ ਤੇਰੀ ਠੀਕ ਐ, ਪਰ ਗਲਤੀ ਕੋਈ ਮੈਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ । ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਛਤਰੀ ਇਸ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਪਰੋਂ ਕੋਈ ਇੱਲ ਜਨੌਰ ਵਿੱਠ ਕਰ ਦੇਂਦੈ । ਕੱਪੜੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ... ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਹੇਠੋਂ ਕਿੱਲ ਕਾਂਟੇ ਦਾ । ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਲੰਘ ਜਾਈਦੈ । ... ਜੁੱਤੀ ਤੇ ਛਤਰੀ ਵਾਂਗ ਅਕਲ ਵਰਤਣ ਦਾ ਵੀ ਢੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

''ਜੁੱਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਐ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿਆਂ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਲਈ ਕੁੜੀ ਦਾ ਬਾਪ ਵੇਖਣ ਆਇਆ । ਉਹਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਪੁੱਛੀ ਕਿ ਕਾਕਾ ਇਕ ਜੁੱਤੀ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਟੈਮ ਕੱਢ ਲੈਂਦੈਂ? ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੀਜੇ ਮਹੀਨੇ ਜੁੱਤੀ ਨਵੀਂ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰ ਮਾਰ ਗਿਆ ਅਖੇ: ਏਨੀ ਮਟਰਗਸ਼ਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਟਿਕ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬਹਿ ਸਕਦਾ । ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਗਾ? ਘਰ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਏਗਾ? ... ਬੱਸ ਜੁੱਤੀ ਨੇ ਹੀ ਸੰਜੋਗ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ।''

ਖ਼ੈਰ ਚਾਲੀ ਟੱਪ ਕੇ ਇਕ ਮੰਗਲੀਕ ਕੰਨਿਆ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਸੰਜੋਗ ਜੁੜ ਗਏ । ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਉਹਦੀ ਬਰਾਤ ਨਾਲ ਗਿਆ । ਬਰਾਤ ਸ਼ਹਿਰ ਗਈ । ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ- ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ । ਬਰਾਤ ਦੀ ਖੂਬ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਰੱਜਾ-ਪੁੱਜਾ ਘਰ ਸੀ । ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਜਾ ਦਿੱਤਾ । ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਚਰਚਾ ਰਹੀ ।

ਮੈਂ ਛੁੱਟੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਉਚੇਚਾ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਆਇਆ । ਮੈਂ ਵਧਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹਦੇ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਬੈਠਕ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਖੂਬ ਸਜਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦਾਜ ਦਾ ਸਮਾਨ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗੱਦੇਦਾਰ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉਦੋਂ ਵਿਰਲੇ ਟਾਵੇਂ ਘਰਾਂ 'ਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਬੈਠੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ । ਸਾਜ਼-ਸਮਾਨ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ । ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਸਾਂ, ਉਹ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਜੇਤੂ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ । ਵਹੁਟੀ ਉਹਦੀ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਈ । ਚਲੀ ਗਈ । ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਰੱਖ ਗਈ । ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਉਹਨੂੰ ਵਾਜ ਮਾਰ ਕੇ ਚੀਨੀ ਹੋਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਉਹ ਆਈ । ਚਲੀ ਗਈ । ... ਹਰ ਵਾਰ ਉਹਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਚ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇੰਜ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੁੱਛ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, ਕਿਉਂ?...

ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ, ਵਧਾਈ ਦੇ ਕੇ, ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਲੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਪੁੱਛਦਾ, 'ਕਿਉਂ? ਕੈਸੀ ਲੱਗੀ ਮੇਰੀ ਵਹੁਟੀ? ... ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਐ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਲੱਗਦੀ ਐ ਨਾ?' 'ਖੁਸ਼ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼? ਇਹਦੀ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ 'ਚ ਭੋਂ ਅੱਡੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ।' ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਹੋ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਵਹੁਟੀ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਨੁਕਸ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਜਮਾਂਦਰੂ ਹੀ ਪੱਬ ਭਾਰ ਤੁਰਦੀ ਹੈ ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਝੂਠ । ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਜੋੜ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ । ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਾਜ ਵਗੈਰਾ ਲਦਵਾ ਕੇ, ਧੀ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ, ਜਦੋਂ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਭਰੇ ਮਨ ਅਤੇ ਭਿੱਜੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਤਰਲਾ ਪਾਇਆ, ਅਖੇ ''ਕਾਕਾ ਜੀ! ਧੀ ਸਾਡੀ ਭੋਲੀ-ਭਾਲੀ ਐ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਘਰੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੀ ਐ । ਇਹਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਿਉ । ਜੇ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਵੀ ਕਰ ਦਏ ਤਾਂ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ । ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾ ਦਿਆ ਕਰਿਉ... ।'' ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਟੋਕ ਕੇ ਲਾੜੇ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ, ''ਲਾਲਾ ਜੀ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ । ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਤੁਹਾਡੀ ਧੀ ਕੀ ਤੇ ਸਾਡੀ ਕੀ ।'' ਉਮਰ ਦਾ ਅਸਰ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੋਣੋਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਹੈ ਨਾ ਸੰਜੋਗਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ।

•••

ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਭਰਜਾਈ 'ਤੇ ਚਾਦਰ ਪਾ ਲਈ । ਇਕ ਧੀ ਸੀ । ਵਿਆਹੀ ਵਰੀ । ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਨੂੰ ਸੱਪ ਲੜ ਗਿਆ । ਧੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਬਹਿ ਗਈ । ਘਰ ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਬਿਠਾਉਂਦੇ? ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ । ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਡੰਗਰ ਚਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਕਿੱਥੇ ਜੋੜੇ ਨੇ? "ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਤਾਂ ਘਾਹ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਈ ਛੱਡੀ ਐ । ਅੱਗੋਂ ਭਾਗ ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ।" ਆਖ ਕੇ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੂਹ ਵਰਗਾ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ ।

••••••

ਦਸਵੀਂ ਕਰਕੇ ਵਿਹਲਾ ਸਾਂ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਸਵੀਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਸਾਂ । ਵੱਡੇ ਦੋਏਂ ਭਰਾ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੁਡਾ ਕੇ, ਕੰਮ 'ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ । ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਨਹੀਂ ਕਮਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਕੰਮ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ਪਰ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ । ਦਸਵੀਂ 'ਚੋਂ ਮੇਰੀ ਫਸਟ ਡਵੀਜ਼ਨ ਆਈ ਸੀ । ਸਕੂਲ 'ਚੋਂ ਫਸਟ ਆਇਆ ਸਾਂ । ਵਧਾਈਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ । ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਸ ਜਗੀ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਏਗੀ । ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਏਗਾ । ਪਰ ਉਮਰ ਘੱਟ ਸੀ । ਕਾਲਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਦੁਨੀਆਦਾਰੀ ਦੀ ਸੋਝੀ ਆਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੇਧ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਗਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਕੁਝ ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਕਰਨ ਡਹਿ ਪਏ ਸਨ । ਕੁਝ ਪਿਓ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ 'ਤੇ ਬਹਿ ਗਏ ਸਨ । ਪਹਿਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਵੀ ਦੋ-ਚਾਰ ਮਾਸਟਰ ਬਣੇ ਸਨ । ਦੋ-ਤਿੰਨ ਪਟਵਾਰੀ । ਇਕ-ਦੋ ਪੰਚਾਇਤ ਸੈਕਟਰੀ । ਨਿਹਾਲ ਹਕੀਮ ਦਾ ਬੇਟਾ ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ ਮੱਛਰ-ਮਾਰ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਬੰਦੇ ਆਪਣੇ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਲਵਾਏ ਸਨ । ਉਹ ਪੰਪ ਤੇ ਡਰੰਮ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡੋਂ-ਪਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਦਵਾਈ ਘੋਲਦੇ ਸਨ । ਛਿੜਕਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੂਹੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਝਿੜਕਦੇ ਸਨ । ਪੰਜ ਸੱਤ ਜਣੇ ਯੂ.ਪੀ. ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲੀ ਦੀ ਸ਼ੂਗਰ ਮਿੱਲ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਕੁਝ ਬਟਾਲੇ ਖ਼ਰਾਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਾਵਰਾਂ (ਖੱਡੀਆਂ) 'ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਮੇਰੇ ਲਈ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ । ਮੈਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਚਾਲੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੋਜ਼ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮਾਰ ਕੇ ਬਟਾਲੇ ਟਾਈਪ ਸਿੱਖਦਾ ਸਾਂ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਟਿਊਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਲਈ ਢੋ-ਢੁਆਈ ਕਰਦਾ ਸਾਂ । ਐਂਪਲਾਇਮੈਂਟ ਐਕਸਚੇਂਜ ਵਿੱਚ ਨਾਂ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਸੁਬਾਰਡੀਨੇਟ ਸਰਵਿਸਿਜ਼ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਬੋਰਡ ਦਾ ਕਲਰਕਾਂ ਲਈ ਟੈਸਟ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਉਰਦੂ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਤੇਲ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਲੀ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹ ਹੱਸਦੇ:

ਪੜ੍ਹੇ ਫਾਰਸੀ ਵੇਚੇ ਤੇਲ ।
ਵੇਖੋ ਇਹ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਖੇਲ¨

ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਰਹਿੰਦੇ । ਆਪਣੇ ਸਰਕਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਦਾਲਮ ਨੰਗਲ ਗਏ । ਉਹ ਪੰਡਿਤ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲੇ । ਉਥੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਬੰਦੇ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਸਿਆਸੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਾਥੂ ਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਦਾ ਭਰਾ ਗੋਪਾਲ ਗੋਡਸੇ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿਸ ਗਰਮ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਰੌਲੇ 'ਚ ਹੀ ਰੁਲ ਗਈ ਸੀ ।

ਮੇਰੇ ਮਾਮੇ ਦਾ ਮਾਮਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸੀ । ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਪੈਦਲ ਹੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਮਹੀਨੇ 'ਚ ਇਕ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਉਂਦਾ, ਜਿਹੜਾ ਮਸਰੇਟ (ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ) ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਦੱਸੇ ਐਡਰੈੱਸ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਕਈ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪਾਈਆਂ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਭੇਜੀ । ਕਦੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ । ਮਾਂ ਦੱਸਦੀ ਕਿ ਮਾਮਾ ਗੱਪ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ।

ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸਨ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਹਿਣ ਦਾ ਕਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਾ ਆਇਆ । ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨਹੀਨਤਾ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਿਖਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਆਤਮਸਨਮਾਨ ਦੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸੌਦਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁਕਾਨ ਪਾ ਕੇ ਦੇਣ ਦੀ ਸੋਚਦੇ । ਕਾਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਪਾਈ ਜਾਏ? ਰਾਸ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਿਖੇ ਬੋਲ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ:

ਹੱਟੀ ਆਪਣੀ, ਆਪਣੀ ਰਾਸ ਪਾਈਏ,
ਚੋਰ ਓਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਮੂਲ ਨਾਹੀਂ ।

ਹੱਟੀ ਕਿਰਾਏ ਦੀ ਅਤੇ ਰਾਸ ਉਧਾਰ ਦੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਤਰਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਡਰਾਇੰਗ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ । ਐਵੇਂ ਰੱਦੀ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕੋਰੇ ਪਾਸਿਆਂ 'ਤੇ ਮੂਰਤਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮਹੰਤ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਹੁਰੀ ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਆਲ-ਦੁਆਲਾ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਸਵਾਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਮਿਸਤਰੀ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਮਿਸਤਰੀ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਉਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਪਸੰਦ ਆਇਆ । ਮੈਨੂੰ ਉਹਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਗਏ । ਨਾਲ ਲੱਡੂਆਂ ਦਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ । ਮਿਸਤਰੀ ਮੰਨ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਲੱਡੂ ਸਾਬਤ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਯਹ ਤੇਰੀ ਰੋਜ਼ੀ ਹੈ । ਕੱਲ੍ਹ ਸੇ ਆ ਜਾਨਾ ।''

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਿਸਤਰੀ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ:

? ਕੁਝ ਬਨਾਨਾ ਆਤਾ ਹੈ ।
-ਹਾਂ ਜੀ, ਸਭ ਕੁਝ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ।

? ਫਿਰ ਭੀ ਕੌਨ ਸਾ ਚਿੱਤਰ ਬਨਾਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰੋਗੇ ।
-ਜਿਹੜਾ ਤੁਸੀਂ ਕਹੋ । ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਲੰਡਰ ਜਹੇ ਵਿਖਾਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪੇ ਚੁਣ ਲੈ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿਖਾਈਂ । ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮੂਰਤਾਂ ਲੈ ਆਇਆ । ਹਨੂਮਾਨ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਅਤੇ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ । ਬਜ਼ਾਰੋ ਵੱਡੀਆਂ ਡਰਾਇੰਗ ਸ਼ੀਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ । ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ । ਕਲੰਡਰਾਂ ਦੇ ਸਾਈਜ਼ ਤੋਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਵੱਡੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਨਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਕਾਪੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪੂਰੀ ਆਕੜ ਵਿਚ, ਸ਼ੀਟਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲ-ਮੋਲ ਕਰਕੇ, ਉਸਤਾਦ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਉਹ ਕੰਧ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ, ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ, ''ਕਰ ਲੀਆ? ਦਿਖਾਓ ।'' ਮੈਂ ਤਿੰਨੇ ਮੂਰਤਾਂ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਉਹਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਿਖ਼ਰ ਤੋਂ ਤਿਲਕਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਐਨ ਹੇਠਾਂ ਟਿਕ ਗਈਆਂ ਜਿਥੇ ਮੈਂ, ਤਿੰਨਾਂ ਮੂਰਤਾਂ ਉਤੇ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ; ਪੂਰੇ ਸਟਾਈਲ ਵਿਚ । ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਯਹ ਕਿਆ ਲਿਖਾ ਹੈ?''

ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਉਸਤਾਦ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੈ । ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਉਂਗਲ ਫੇਰ ਫੇਰ ਕੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਦੱਸਿਆ :

-ਇਹ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ
-ਇਹ ਸਰਵਪੱਲੀ ਡਾ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ
-ਇਹ ਪਵਨ-ਪੁੱਤਰ ਹਨੂਮਾਨ ਜੀ

ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਈਜ਼ ਮੈਂ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਨਿਰਭਾਵ ਰਿਹਾ । ਬੜੀ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ: ''ਯਹ ਕੌਨ ਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸਮੇ ਤੀਨੋਂ ਨਾਮ ਏਕ ਹੀ ਤਰਹ ਸੇ ਲਿਖੇ ਜਾਤੇ ਹੈ?''

ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਮੋਢਾ ਥਪ-ਥਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ''ਬੇਟਾ! ਇਤਨੀ ਜਲਦੀ ਨਾਮ ਕੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਤੇ ।'' ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਬਕ ਸੀ । ਨਾਮ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਤਾਂ ਮੁੱਕ ਗਈ ਪਰ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਬਰਕਰਾਰ ਸੀ । ਹਨੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਡਰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਜ਼ਿਹਨ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸੀ ।

ਇਕ ਰਾਤ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ''ਬੇਟਾ! ਸਾਈਕਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਤੇਲ-ਤੂਲ ਦੇ ਲੈ । ਹਵਾ ਭਰਵਾ ਲੈ । ਸਵੇਰੇ ਸਵੱਖਤੇ ਉਠ ਪਈਂ । ਪਿੰਡੋਰੀ ਚੱਲਣਾ ਹੈ ।'' ਪਿੰਡੋਰੀ ਧਾਮ ਵੈਸ਼ਣਵਾਂ ਦੀ ਗੱਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤਾਲਿਬਪੁਰ ਲਾਗੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਉਥੋਂ ਦੇ ਮਹੰਤ ਰਾਮ ਦਾਸ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾਤਾ ਸਨ, ਸਾਡੇ ਤਾਇਆ ਜੀ । ਅਠਾਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ!

ਮਹੰਤ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕਈ ਸੇਵਕ ਸਨ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ । ਮਾਂ ਸਾਡੀ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਦਾਨ ਥੋੜਾ ਮੰਗਣਾ ਹੈ? ਮੁੰਡੇ ਕੋਲ ਯੋਗਤਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਅਖਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸੁਦਾਮੇ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਸੀ । ਕਥਾ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੱਖਤੇ ਹੀ, ਰੋਟੀਆਂ ਪੱਲ੍ਹੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਸਾਈਕਲ-ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ । ਕਿਲਾ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਲੱਗੇ ਨਲਕੇ ਤੋਂ ਸ਼ੀਤਲ ਜਲ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਲੋਕ ਅਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਅਰਥ ਵੀ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਸਨ, ''ਬੇਟਾ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ਰੋਜ਼ੀਦਹਿੰਦ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਵਸੀਲਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।'' ਕਦੇ ਕਹਿੰਦੇ, ''ਢਿੱਡ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ ।'' ਉਹ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਸਨ ।

ਤਿਬੜ-ਤਿਬੜੀ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ । ਉਹ ਬਾਹਰ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ ਖਾਂਦੇ । ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘੁੱਟੋ-ਘੁੱਟੀ ਲੰਘਾ ਲਿਆ । ਮੈਨੂੰ ਬਰਫ਼ੀ ਲੈ ਦਿੱਤੀ । ਪਕੌੜੇ ਬਾਹਰ ਨੰਗੇ ਪਏ ਸਨ, ਬਰਫ਼ੀ ਜਾਲੀ ਵਿਚ ਸੀ । ਬਰਫ਼ੀ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਫੇਰ ਰਿੜ੍ਹ ਪਏ ।

ਪੰਜਾਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਮਾਰ ਕੇ ਪਿੰਡੋਰੀ ਪਹੁੰਚੇ । 'ਮਹਾਰਾਜ' ਨੂੰ ਮਿਲੇ । ਉਹ ਪੂਰਨ ਤਿਆਗੀ ਸਨ । ਫੇਰ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਕੋਈ ਅੰਸ਼ ਤਾਂ ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਚੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੱਦੀ ਦੇ 'ਮੁਖ਼ਤਾਰ' ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਵਜ਼ੀਰ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਜੈ ਰਘੁੂਨੰਦਨ ਦਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ । 'ਮਹਾਰਾਜ' ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੂੰ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਆਪਣੇ 'ਦਫ਼ਤਰ' ਵਿਚ ਆਏ । ਪੂਰੇ ਆਦਰ ਨਾਲ ਸਾਡੇ 'ਜਲਪਾਨ' ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਲੈਟਰ ਹੈੱਡ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਿਫਾਰਸ਼ੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ । ਬੰਦ ਕੀਤੀ । ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ । ਉਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਬੋਧ ਚੰਦਰ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਸੀ । ਉਹ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਵਜ਼ਾਰਤ ਵਿਚ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਪਿੱਠ ਸਿੱਧੀ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ । ਪੰਜਾਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਮੁੜ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਇਕ ਤਸੱਲੀ ਸੀ ਕਿ ਮਿਹਨਤ ਕੰਮ ਆਈ ਹੈ । ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਪਰਵਾਨਾ ਹੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਕਾਠੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਹੀਏ ਛੇਤੀ ਘੁੰਮਣ । ਜਲਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਮਿਲੇ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਗੰਭੀਰ ਸਨ । ਬਹੁਤੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਰਹੇ । ਨਹਿਰ ਦੀ ਪਟੜੀ ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਇਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਾਗੇ ਮੈਨੂੰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਸਿਫਾਰਸ਼ੀ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਲਿਆ । ਖੋਲਿ੍ਹਆ । ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਪੜ੍ਹ' ।

ਚਿੱਠੀ ਦੇਵਾਨਗਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ: ''ਮਾਨਯ ਪ੍ਰਬੋਧ ਚੰਦਰ ਜੀ! ਮੰਗਲ ਹੋ!! ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਕੇ ਆਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਆਪ ਕੇ ਪਾਸ ਇਨਕੋ ਭੇਜ ਰਹਾ ਹੂੰ । ਯਹ ਏਕ ਗਰੀਬ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਾ ਬੇਟਾ ਹੈ । ਸਹਾਇਤਾ ਹੋ ਜਾਏ ਤੋਂ ਕਲਿਅਣਾ ਹੋਗਾ ।...'' ਅੱਗੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਏਨਾ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਚਿੱਠੀ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਖੋਹ ਹੀ ਲਈ । ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਕਰਕੇ ਵਗਦੀ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ । ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ ਉਤੇ ਥਾਪੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬੋਲੇ, ''ਚੱਲ ਬੇਟਾ! ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ।... ਇਹ 'ਗਰੀਬ' ਜਾਂ 'ਬ੍ਰਾਹਮਣ' ਕੋਈ ਕੁਆਲੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਐ?... ਚੱਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚੱਲੀਏ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫੀਸ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਈ ।''

ਵਾਪਿਸ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਐਂਪਲਾਇਮੈਂਟ ਐਕਸਚੇਂਜ ਵੱਲੋਂ 'ਲੀਵ ਵੇਕੈਂਸੀ' ਦਾ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

••••••

ਚੇਤੇ ਦੀ ਇਕ ਚਿੱਪਰ ਅਚਾਨਕ ਉੱਘੜ ਆਈ ਹੈ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸਕੱਤਰੇਤ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਲੋਕਲ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਬੱਸ ਰੁਕੀ । ਉਤਰਿਆ ਕੋਈ ਨਾ । ਕੁਝ ਸਵਾਰੀਆਂ ਚੜ੍ਹੀਆਂ । ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ 'ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ' ਵਾਲੇ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਨ । ਕੋਈ ਸੀਟ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ ਲਾਗੇ, ਉਪਰਲਾ ਡੰਡਾ ਫੜ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ । ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਕੱਤਰੇਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਕੋਲ 'ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ' ਸਬੰਧੀ ਵਿਕਾਸਮੁਖੀ ਸੰਪਰਕ ਸਾਧਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਨਵਤੇਜ ਹੁਰਾਂ ਸ਼ੁਕਰੀਏ ਵਜੋਂ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ ਥਾਪੜਦਿਆਂ ਆਖਿਆ: ''ਤੁਹਾਡਾ ਲਿਖਣ ਢੰਗ ਦਿਲਚਸਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਵਗੈਰਾ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਜੇ ਕਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਨੂੰ ਭੇਜਣਾ । ਛਾਪ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ।'' ਦਾਰਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵਾਲੀ ਹਾਮੀ ਭਰੀ । ਸਕੱਤਰੇਤ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁੱਖ- ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੇ ਜਹਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਇਹ ਉਧੇੜਬੁਣ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ । ਮੈਂ 'ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ' ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਕਦੇ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਵਿਚ ਛਪਣ ਦੀ 'ਕੋਸ਼ਿਸ਼' ਨਾ ਕੀਤੀ । ਜਦੋਂ ਸੁਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਪਰਚੇ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਮੇਰਾ ਕਾਲਮ 'ਡਾਕਖ਼ਾਨਾ ਖਾਸ' ਛਪਦਾ ਰਿਹਾ । ਸੁਮੀਤ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗੀ ਸੀ । ਉਪਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਉੱਚੇਚ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲਿਖਣ ਲਈ ਜਿਸ ਸਹਿਜਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਮਕਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਪ੍ਰਸੰਗ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । 'ਐਸੇ ਹੋਤਾ ਹੋਤਾ ਹੈ ।' ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਪਾਠਕਾਂ ਵਾਂਗ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਦੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸਰੋਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਵੇਖੋ ਨਾ, ਜੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਪੂਰੇ ਚਾਲੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਪਿੰਡ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਮਿਲਣਾ ਤਾਂ ਚਾਹੇਗਾ ਹੀ ਨਾ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਉੱਤੇ ਮਿੱਠੀ ਮਿੱਠੀ ਖਾਜ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਂਗ ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬਚਪਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਾ ਇਕ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦਾ ਬਚਪਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ ਲਓ, ਉਹਦਾ ਪੌਣਾ ਹਿੱਸਾ ਬਚਪਨ ਜਾਂ ਬਚਪਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਾਠਕ ਵਾਂਗ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਨਾਂ ਥਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੇਂਡੂ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਗਲਪ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਈਆਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 'ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ' ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਜਦੋਂ ਆਤਮਕਥਾ ਲਿਖਣ ਬਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤਾਂ ਵਾਂਗ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਘੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਦੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾਪੇਟਾ ਵੀ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਰਗਾ ਹੀ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ 'ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ' ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਤਾਂ ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਅਜੇ ਵੀ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ । ਬਿਨਾਂ ਮਿਲਾਵਟ ਤੋਂ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ । ਘਰ ਵਰਗਾ ਪਿੰਡ । ਟੱਬਰ ਵਰਗਾ ਪਿੰਡ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਰਗਾ ਪਿੰਡ । ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਪਿੰਡ । ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਸਮੇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਇਹੋ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਹੈ । ਸੀਮਿਤ ਜਿਹਾ । ਪੇਂਡੂ ਜਿਹਾ । ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਦੱਸ ਦਿਆਂ । ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ 'ਮਸ਼ੀਨੀ' ਹੈ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਹਾਰ ਇਨਸਾਨੀ ਹੈ । ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਥੋਪਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ । ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ । ਛੋਂਹਦਾ ਹਾਂ । ਸੁੰਘਦਾ ਹਾਂ । ਚੱਖਦਾ ਹਾਂ । .. ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹਾਂ । ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਡੱਬੀ ਵਿਚ ਰੰਗ ਭਰਦਾ ਹਾਂ । ਬੱਸ... । ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਕਵੀਆਂ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ... ਸਭ ਕਵੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ । ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਜੰਮਦੀ ਪਲਦੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮਟਕਣ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਵਿਕਣ ਲਈ । ... ਕਦੇ ਕਦੇ ਭਟਕਣ ਲਈ ।

ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ 'ਸੰਸਾਰ' ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਚਿੜੀ ਦੇ ਪ੍ਹੌਂਚੇ ਜਿੱਡਾ ਹੈ । ਚਿੜੀਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ, ਸਿਰਫ਼ 'ਚਿੜੀਆ ਘਰ' ਦੇ ਫੱਟੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ 'ਸ਼ਬਦ' ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਹੌਂਚਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ । 'ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ' ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੇ 'ਪਿੰਡ' ਨੂੰ ਖਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਮਕ ਖਾਧਾ ਹੈ । ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹਲਾਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖੀਏ!

ਲੋਕ ਰਾਜ ਦੀ ਅਖੌਤੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਅਜੋਕੇ ਰਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇੰਜ ਗਰਦਾਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ : 'ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ, ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ।' ਅਸੀਂ ਅਹਿਸਾਨ ਕਰਕੇ ਲਿਖਦੇ/ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ । ਭਾਜੀ ਵਾਂਗ ਮੋੜਦੇ ਹਾਂ । ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲੋੜਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਸ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਅਥਵਾ ਸਾਡਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਢਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕਸੱਜਣ ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਹਾਥੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਠਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿਚਾਰੇ, ਮੁਫ਼ਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ, ਵਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ । ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਖ਼ੁਦ ਲੇਖਕ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਘੱਟ ਅਤੇ 'ਕਦਰ ਪਵਾਉਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ' ਵਧੇਰੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਲੋਕ 'ਕੀਮਤ' ਨੂੰ 'ਕਦਰ' ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਉਂਜ ਸਹੀ ਕਦਰਦਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਕਿਸ਼ਨ ਚੰਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਉਹਨੂੰ 'ਕਿੱਸੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, 'ਕਿੱਸੀ ਪੰਡਤ ।' 'ਕਿੱਸੀ' ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ । ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਉਹਨੇ ਕਈ ਪਾਪੜ ਵੇਲੇ । ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਟਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ 'ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ' ਲਾਗੇ ਚਾਹ ਦੀ ਰੇਹੜੀ ਵੀ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹਨੂੰ ਕਈ ਕਿੱਸੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸਨ । ਰਾਮ ਲੀਲਾ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਕਈਆਂ ਲਈ ਪਿੱਠਵਰਤੀ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵੇਲੇ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ...

ਇਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਛੁੱਟੀ ਗਿਆ ਤਾਂ 'ਕਿੱਸੀ ਪੰਡਤ' ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪਈਆਂ । ਉਹ 'ਲੂਣਾ' ਦੇ ਬੈਂਤ ਪੂਰੇ ਵੈਰਾਗ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਗਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਵਿਰਲੇ ਦੰਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾ ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਫੇਰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਕਾਪੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਇਆ । ਫੋਲੀ ਜਾਏ । ਫੋਲੀ ਜਾਏ । ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਉਹ ਕੋਈ ਕੀਮਤੀ ਸਫ਼ਾ ਟੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਕ ਵਰਕਾ ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੀਹਦੇ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਚਾਹ ਦਾ ਹਿਸਾਬ । ਕੱਪਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਿਖ ਕੇ ਹਰ ਵਾਰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਸ਼ਿਵ ਉਦੋਂ ਬੈਂਕ ਦਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਤੇ 'ਕਿੱਸੀ' ਓਥੇ ਰੇਹੜੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਕਰਕੇ ਹਿਸਾਬ ਵਾਲੀ ਪੂਰੀ ਕਾਪੀ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਹਿਸਾਬ 'ਤੇ ਲੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੇਰੀ ਮਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਵੀ ਕੱਟੇ ਜਾਣ । ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੰਦਾ ਬੁੱਢੇ ਵਾਰੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਟਪਲਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਧਘਾਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਂਜ ਦਿਲ ਦਾ ਚੇਤਾ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਭਲਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ!

ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਭੁੱਖ ਭੜਕ ਪਈ ਹੈ । ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਦੀ, ਮੰਡੀ ਵਿਚ, ਹੋੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਖਾਸ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਵੇਦਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਲੋਕ ਉਧਾਲ ਕੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਤਹਖ਼ਿਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ । ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਕੋਲ ਕੀ ਬਚ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਅਜੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣ ਰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪਿੰਡ ਆਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਕੋਲ ਪੁਰਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ।

••••••

ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੀ ਐ: ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮੂੰਹੋਂ ਕੱਢ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿੰਡੋਂ ਕੱਢਨੀ ਆਂ । ਹੁਣ ਗੱਲ ਨਿਕਲੀ ਐ ਤਾਂ ਦੱਸਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪਿੰਡੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲਿਆ । ਪਿੰਡੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ । ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ । ਜੇ ਪਏ ਵੀ ਤਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੜਿਆ ਜਾਏ । ਪਿੰਡ ਦਰਅਸਲ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਘਰ ਗੁਆਚਣ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੋ ਘਰ ਤੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੱਕ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਟੱਬਰ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਿੰਡ ਦਾ ਬੰਦਾ ਵੀ ਘਰ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ । ਲਗਦੀ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ । ਦਿਨ ਰਾਤ ਦਾ ਤਾਣਾ ਤਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਉਣ-ਜਾਣ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਉਦਯੋਗ ਦਫ਼ਤਰ ਬਟਾਲਾ ਵਿਖੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਫ਼ਤਰ ਰਾਹੀਂ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਕਤ ਲਈ ਕੱਚੀ ਬਾਬੂਗਿਰੀ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਤਾਂ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਬਾਕਾਇਦਾ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ । ਪੱਕੀ ਬਾਬੂਗਿਰੀ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਅਧੀਨ ਸੇਵਾਵਾਂ ਚੋਣ ਬੋਰਡ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਸੀ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਲੱਤਾਂ ਮਾਰਦਾ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮ ਪਈ ਘਰ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੀ ਆਈ ਸੀ । ਡਾਕੀਏ ਨੇ 'ਸਰਕਾਰੀ' ਚਿੱਠੀ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਲਿਖ ਕੇ 'ਰੀ-ਡਾਇਰੈਕਟ' ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਖੁਤਖੁਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਉਹ ਰਜਿਸਟਰੀ ਮੇਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ । ਲਿਫਾਫੇ ਉੱਤੇ ਡਾਕੀਏ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਬਾਰਤ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਖੋਲ੍ਹੀ, ਇਹ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਸੀ ।

ਵਿੱਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੀ ਮਈ 1964 ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਨੌਕਰੀ ਵੇਟਿੰਗ ਲਿਸਟ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਅਗਲੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੀਹ ਅਪਰੈਲ ਸੀ । ਦੁਪਹਿਰ ਟੱਪ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਧਿਆਨਪੁਰ ਅਤੇ ਧਿਆਨਪੁਰੋਂ ਬਟਾਲੇ ਤੱਕ ਆਉਂਦਿਆਂ ਚਿੱਠੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਪੱਕੀ ਬਾਬੂਗਿਰੀ ਦਾ ਪਰਵਾਨਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਕੁਝ ਵੀ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰੰਗ ਉੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮਨ ਬੁਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪਿੰਡ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਉਦੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪਟਵਾਰੀ, ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ, ਗਰਾਮ ਸੇਵਕ ਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਸੈਕਟਰੀ ਦੀ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਥੱਲੇ- ਥੱਲੇ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਿਹਾਲ ਹਕੀਮ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਬਾਊ ਵਿਦਿਆ ਸਾਗਰ ਮਲੇਰੀਆ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ 'ਵੱਡਾ' ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ੂ ਵੀ ਮੱਛਰ ਮਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਲਗਵਾਇਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਏਨਾ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਧਿਆਨਪੁਰ ਦੀ ਵੰਡੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਜੇ ਇਹ ਵੱਡੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੀ ਇੱਲ ਪੈ ਗਈ । ਹੱਥ 'ਚੋਂ ਪੱਕੀ ਪਕਾਈ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ।

ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਲ ਵੀ ਅਜੀਬ ਹੈ । ਏਥੇ ਇਕ ਵਾਰ ਐਂਪਲਾਇਮੈਂਟ ਐਕਸਚੇਂਜ ਤੋਂ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ ਸੀ । ਪੀਲਾ ਜਿਹਾ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ । ਡਾਕਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਨਾਲੋਂ ਪਤਲਾ ਤੇ ਖਰ੍ਹਵਾ । ਰੰਗ ਮੱਕੀ ਦੇ ਟੁੱਕ ਵਰਗਾ । ਡਾਕ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸ ਗਲੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ । ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਦੀ ਮਾਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਈ ਮਿਲ ਗਈ । 'ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਐ' ਆਖ ਕੇ ਫੜਾ ਗਿਆ । ਮਾਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਚਾਅ । ਗਲੀ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ, ਆਂਢਣਾਂ-ਗੁਆਂਢਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਈ ਜਾਵੇ । ਚਿੱਠੀ ਵਾਲੀ ਬਾਂਹ ਉੱਚੀ ਕਰਕੇ ਝੰਡੇ ਵਾਂਗ ਹਿਲਾਈ ਜਾਵੇ । ਅਚਿੰਤੇ ਹੀ ਉਪਰੋਂ ਇੱਲ ਨੇ ਝਪਟਾ ਮਾਰਿਆ । ਹਾਈ ਨੀ ਹਾਲ ਪਾਰ੍ਹਿਆ । ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਹੱਥ ਨੂੰ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਬਹਿ ਗਈ । ਹਾਏ ਨੀ, ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਨੌਕਰੀ, ਚੰਦਰੀ ਇੱਲ ਲੈ ਗਈ ।

ਖ਼ੈਰ ਉਹ ਤਾਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਾਰਡ ਸੀ । ਅਗਲਿਆਂ ਸਦਮਾ ਸਹਿ ਲਿਆ । ਬਟਾਲਿਉਂ ਜਾ ਕੇ ਡੁਪਲੀਕੇਟ ਲੈ ਲਿਆ । ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਸੀ । ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਨਾਲ ਦੇ ਬਾਊ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ । ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਇਆ । ਵਕਤ ਦੌੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਕਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਹੀ । ਪਰ ਕਈ ਕੰਮ ਅਕਲ ਦੇ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ : 'ਸਾਬ੍ਹ ਨੂੰ ਮਿਲ' । 'ਸਾਬ੍ਹ' ਯਾਨੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਉਦਯੋਗ ਅਫ਼ਸਰ ਅਰਥਾਤ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕਟ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਜ਼ ਔਫ਼ੀਸਰ ਉਰਫ ਡੀ. ਆਈ. ਓ. ਸਾਹਿਬ । ਸਾਰਾ ਅਮਲਾ ਉਹਨੂੰ 'ਲਾਇਨ' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਸ਼ੇਰ ਵਰਗੀ ਸੀ । ਲੰਬਾ, ਗੋਰਾ, ਚੌੜੇ ਮੱਥੇ ਵਾਲਾ, ਗੰਜਾ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ 'ਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਧਰਮਵੀਰ ਵਰਮਾਨੀ । ਘੱਟ ਬੋਲਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਬੋਲਦਾ ਸੀ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੰਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਡਰਦਾ ਡਰਦਾ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ । ਬੋਲਿਆ ਕੁਝ ਨਾ ਗਿਆ । ਚਿੱਠੀ ਮੂਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਧਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਹਨੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ, ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਵਰਕਿਆਂ 'ਤੇ । ਬੈਠਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ । ਮੈਂ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਟਿਕਾਈ ਰੱਖੀ । ਉਹ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪਈ । ਉਹਨੇ ਲੈਟਰ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਕੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਤੱਤਸਾਰ ਇਹ ਸੀ:

ਦੇਖੋ ਬੇਟਾ! ਤੂੰ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹੈ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਏਨੇ ਵੱਡੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਤੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਤੈਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਆਖ਼ਰੀ ਤਰੀਖ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਲੇ ਤੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਤੂੰ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੂੰ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚੋਂ ਰਲੀਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਤੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਏਥੇ ਗਿਣੀ ਜਾਏਗੀ । ਇਹ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਹੀ ਹੈ । ਜੇ ਤੂੰ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਪਰ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਤੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਪਰ ਮੇਰੀ ਸਲਾਹ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੌਕਾ ਤੈਨੂੰ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਇਹਨੂੰ ਗੁਆ ਨਾ ।... ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜਾ ਕੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਰਵਾ ਆ । ਪਰਸੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਰਲੀਵ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ । ਤੂੰ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਚਲਿਆ ਜਾਈਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮਈ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਦੇਈਂ । ... ਹੁਣ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਨੇ । ਛੁੱਟੀ ਕਰ । ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਅਗਲੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ । ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਪੂਰੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਜਿਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਏਨਾ ਕੁਝ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਸੁਣਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਦਾ ਕਠੋਰ ਜਿਹਾ ਬਿੰਬ ਬਣਾਈ ਬੈਠਾ ਸਾਂ, ਉਹ ਨਾਰੀਅਲ ਵਰਗਾ ਨਿਕਲਿਆ । ਉਪਰੋਂ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਨਰਮ ਤੇ ਮਿੱਠਾ । ਬੰਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਦਿ੍ਸ਼ਟੀਕਣ ਬਦਲਣਾ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਸੁਣੇ- ਸੁਣਾਏ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਵਾਹ ਪੈਣ 'ਤੇ ਹੀ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਂਹ ਮਾਫ਼ਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਾਦੀ ।

ਖ਼ੈਰ ਦੁਚਿੱਤੀ ਜਿਹੀ 'ਚ ਮੈਂ ਘਰ ਪੁੱਜਾ । ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਲਾਹ ਬਣੀ ਕਿ ਬਟਾਲੇ ਹੀ ਠੀਕ ਐ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਘਰ ਦਾ ਘਰ, ਘਰੋਂ ਕਦੇ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਰਿਹਾ । ਪਿੰਡੋਂ ਕਦੇ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਗਿਆ । ਨਵੀਂ ਥਾਂ । ਓਭੜ ਲੋਕ, ਕੱਲੀ ਜਾਨ । ਏਥੇ ਹੀ ਠੀਕ ਐ । ਮਾਂ ਤਾਂ ਦੂਰ ਘੱਲਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੀ । ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਖਰਚਾ ਬਹੁਤਾ ਹੋਏਗਾ । ਖਰਚੇ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਘਰ ਨੂੰ ਸੀ ।

ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਰਮਾਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਲਾਹ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ : ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਓ । ਦੂਰ ਦੀ ਸੋਚ । ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦ ਤਾਂ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦਿੰਦੇ ਪਰ ਅੰਦਰਖ਼ਾਤੇ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਜ਼ਰੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੁਬਿਧਾ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ ਗਈ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ : ਤੂੰ ਠੀਕ ਸੋਚ ਰਿਹੈਂ । ਤਿਆਰੀ ਕਰ । ਮਾਲਕ ਭਲੀ ਕਰੇਗਾ । ਸੋਚਣ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਵਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਿਵਲ ਸਰਜਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ । 'ਸਾਬ੍ਹ' ਘਰ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਸਭ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ । ਸੇਵਾ ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਡੀਕਲ ਫਿਟਨੈੱਸ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਐਨਕ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਉਦੋਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਐਨਕ ਲਵਾ ਲਵਾਂ । ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਾਨੂੰ, ਪਿਓ ਪੁੱਤ ਨੂੰ , ਐਨਕਾਂ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਿਆ । ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ, ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ, ਭੁਲਾਵੇਂ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹਵਾਏ ਗਏ । 'ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਦੇ ਦਿਓ' ਕਹਿ ਕੇ ਐਨਕ ਦਾ ਨੰਬਰ ਇਕ ਸਲਿਪ 'ਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ । 'ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਇਹਨੂੰ ਵੀ ਦੇ ਦਿਓ' ਸੇਵਾਦਾਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ । 'ਸਾਬ੍ਹ' ਦੇ ਘਰੋਂ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਲੈ ਕੇ ਐਨਕ ਲੈਣ ਆਏ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ, ''ਤੁਸੀਂ ਅੰਬ ਖਾਣੇ ਐਂ ਕਿ ਪੇੜ ਗਿਣਨੇ ਐਂ? ਐਨਕ ਕੀ ਕਰਨੀ ਐਂ । ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਸ਼ੁਕਰ ਕਰੋ ।''

ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੱਡੇ 'ਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਈ ਬੱਸ ਮਿਲ ਗਈ । ਘਰ ਨ੍ਹੇਰੇ ਪਏ ਅੱਪੜੇ । ਹੁਣ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਤਿਆਰੀ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ, ਬੱਸ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਲੱਭਣਾ ਸੀ । ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਸਿਰਦਰਦੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਸਨ । ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵੇਲੇ ਵੀ ਉਹ ਡੋਲੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ । ਮਾਲਕ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ । ਅਸਾਂ 'ਮਾਲਕ' ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਮਾਲਕ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਰਾਤ ਵੀ ਉਹ ਹੱਸ- ਹੱਸ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਸਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦੀ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਆਪਣੇ 'ਲਾਟ ਸਾਬ੍ਹ' ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਟਾਲੇ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਰਲੀਵ ਹੋਣ ਦੀ ਸਲਿਪ ਲੈਣੀ ਸੀ । ਅਪਰੈਲ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਸੂਲ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਚਾਲੀ ਰੁਪਏ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬੂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਤਾਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਸਟਾਈਪੰਡ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਚਾਲੀ ਰੁਪਏ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ । ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਭਾੜਾ ਛੇ ਰੁਪਏ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦਾ ਸਿਵਲ ਸਰਜਨ ਅਤੇ ਆਪਟੀਸ਼ਨ (ਐਨਕਾਂ ਵਾਲਾ ਭਾਈ) ਯਾਦ ਆ ਰਹੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਵਰਮਾਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਮੂਹਰੇ ਆ ਗਿਆ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਲਾਟ- ਸਾਬ੍ਹ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਦਰਅਸਲ ਮੇਰਾ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬੇ ਬੰਦੂਕ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਨਾਹਗੀਰ ਬਣ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਸਰਪੰਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਦਾ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਸਾਬ੍ਹ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗੀ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਜਮਾਤੀ ਹੈ, ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ । ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ, ਆਈ. ਸੀ. ਐਸ. ਉਦੋਂ ਫਾਈਨਾਂਸ਼ਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਰੈਵੇਨਿਊ ਸੀ । ਐੱਫ. ਸੀ. ਆਰ. । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਉਹਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੈ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਚਾਕਰਲਾ ਹੈ । ਵੱਡਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਹੈ ਤੇ ਛੋਟਾ ਮਿਤਰਮਾਨ ਸਿੰਘ । ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਹੈ । ਮਿੱਤਰਮਾਨ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੈ!... ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਰਸੀਂਹਵਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਮੀ ਕੋਲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਬੂੜਾ ਡੱਲਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਸੀ, ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਮੀ ਨੇ ਹੀ ਪਾਲਿਆ, ਪੜ੍ਹਾਇਆ, ਲਿਖਾਇਆ । ਮਾਮੀ ਤੇਜ ਕੌਰ ਬੜੀ ਭਲੀ ਔਰਤ ਹੈ । ਮੈਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਨੂੰ ਮਾਮੀ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ । ਆਹ ਖੋਖਰ ਪਿੰਡ ਐ ਨਾ, ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਐ, ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਲਾਗੇ...ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਓਥੇ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋਈ ਐ । ਮਾਮੀ ਤੇਜ ਕੌਰ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਲੰਬੜਦਾਰ ਬੜਾ ਜਬ੍ਹੇ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਸੀ । ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਲਾਹੌਰ ਪੜ੍ਹਨ ਭੇਜਿਆ । ਉਹਨੇ ਆਈ.ਸੀ.ਐੱਸ. ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬਣਿਆ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱ ਸਿਆ ਕਿ ਲੰਬੜਦਾਰ ਨਾਨਾ ਆਪਣੇ ਦੋਹਤੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਰੋਵਾਲ ਬੈਂਡਵਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ । ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਧੁੰਮ ਮਚ ਗਈ । ਮਾਣ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਗਿਆਨ ਮੇਰਾ ਜਮਾਤੀ ਐ । ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਇਕ ਦੋ ਜਮਾਤਾਂ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਇੱਕਠੇ ਖੇਡਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਮੇਰੀ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਾਹਵਾ ਬਣਦੀ ਸੀ । ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਲੁਕ-ਲੁਕ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵੇਖੋ ਅੱਜ ਦੋਏਂ ਭਰਾ ਕਿੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ । ਮਾਲਕ ਦੀ ਮੌਜ ਵੇਖੋ, ਤੂੰ ਵੀ ਓਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹੈਂ ।

ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ । ਇਕ ਫਾਂਈਨਾਂਸ਼ਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਫਾਇਨਾਂਸ ਸੈਕਟਰੀ । ਮਾਮੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅੱਜ ਇਹ ਏਨੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਸੁਣਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ? ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ।

ਉਹਦੇ ਉਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੰਗ ਜਿਆਦਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ । ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਪਰ ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿਣਾ । ਰਾਤ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਕੋਲ ਰਹਾਂਗੇ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ, ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਟਾਈਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਘਰ ਹੀ ਮਿਲਾਂਗੇ । ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦੈ ।... ਦੇਰ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋ ਗਈ ਮਿਲਿਆਂ ਪਰ ਪਛਾਣ ਤਾਂ ਲਏਗਾ ਹੀ । ਆਪਾਂ ਕਿਹੜਾ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਵਗਾਰ ਪਾਉਣੀ ਐ । ਇਹੋ ਕਹਾਂਗੇ ਪਈ ਕਹਿ ਸੁਣ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀਟ ਦਿਵਾ ਦਏ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤਾ ਹੌਲਾ ਭਾਰਾ ਕੰਮ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਏਨਾ ਕੁ ਕੰਮ ਤਾਂ ਉਹ ਕਰ ਹੀ ਦਏਗਾ । ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਔਖੈ!...

ਰਾਤ ਔਖੀ ਕੱਟੀ । ਪਰ ਕਟ ਗਈ । ਸਭ ਰਾਤਾਂ ਏਦਾਂ ਹੀ ਕਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ । ਮੂੰਹ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਸਭ ਕੁਝ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸੀ । ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਸਾਂ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਨ ।

••••••

ਬੰਦੇ ਦੇ ਢਿੱਡ ਨਾ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਹਿੱਲਦਾ ਈ ਨਾ । ਇਹ ਦਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਹੀ ਖਿੱਚੀ ਫਿਰਦਾ ਏ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ । ਸਿਆਣੇ ਇਹਨੂੰ ਅੰਨ-ਜਲ ਦੀ ਖੇਡ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪੇਟ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ 'ਚ ਈ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਰੋਟੀ ਦਾ ਰੋਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਰੋਜ਼ੀ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਕਸਦ ਹੀ ਰੋਟੀ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਹ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਥਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਪਸੀਨਾ ਵਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਫਰੀਦਾ ਮੌਤੋਂ ਭੁੱਖ ਬੁਰੀ । ਰਾਤੀਂ ਸੁੱਤੋਂ ਖਾਇਕੇ, ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਫੇਰ ਖੜ੍ਹੀ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰੀਰ ਹੈ, ਭੁੱਖ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ ਹੈ । ਪੇਟ ਨਾ ਪਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਤੇ ਸੱਭੇ ਗੱਲਾਂ ਖੋਟੀਆਂ । ਭੁੱਖਾ ਆਦਮੀ ਕਰੇ ਵੀ ਕੀ? ਉਸ ਹਾਲਤ 'ਚ ਤਾਂ ਭਜਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮਾਲਾ ਵਗਾਹ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਤੋਂ ਕੌਣ ਡਰਦਾ ਹੈ ।

ਟੱਬਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਜਦੋਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤਾਂ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਕਰ ਉਹਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਦਾ ਨੰਬਰ ਪਿੱਛੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਬਰਸਰ ਦੀ ਦਿਵਾਲੀ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੇਖੀ ਹੋਏ, ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਵਾਦ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਵਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਵੀ ਭਾਲਦਾ ਹੈ । ਦਹੀਂ ਨਾਲ ਟੁੱਕ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ । ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਕਟ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਸਰੂਪ ਅੰਨ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਪੇਟ ਪੂਜਾ, ਫੇਰ ਕੰਮ ਦੂਜਾ ।

ਰੋਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਈ ਲਮਕ ਗਿਐ । ਖ਼ੈਰ, ਮੇਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮਤਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਮਰ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਭੁੱਖਾਂ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਦਾ ਰੋਣਾ ਰੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।...

ਮੇਰੇ ਪਿੰਡੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਘਰ ਨੂੰ ਇਹੋ ਚਿੰਤਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਚਿੰਤਿਤ ਸਨ । ਪਰ ਚਿੰਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕਦੇ । ਸਿਰਫ਼ ਮੈਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਸਵਾਲ ਸਨ, ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਅਸੀਸੀ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਨਿਹਾਲ ਸਨ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਨ ।

•••

ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਿਰੋਲ ਵੈਸ਼ਨੂੰ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ । ਮਾਸ, ਮੱਛੀ ਤੇ ਅੰਡਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ, ਲਸਣ ਵਰਤਣ ਦੀ ਵੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ । ਸਾਤਵਿਕ ਭੋਜਨ ਸਬੰਧੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਸੰਤ, ਭਗਤ , ਸੂਫ਼ੀ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮਹਾਂ ਵਾਕ ਸਦਾ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੂੰਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਵਾਲੀ ਕੋਧਰੇ ਦੀ ਰੋਟੀ, ਸੁਦਾਮੇ ਦੇ ਸੱਤੂ, ਬਿਦਰ ਦਾ ਸਾਗ ਅਤੇ ਭੀਲਣੀ ਦੇ ਬੇਰ...ਸਾਡੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਗਏ । ਜੂਠ ਅਤੇ ਝੂਠ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਬਕ ਸਾਡੀ ਬਾਲ-ਸੋਚ ਵਿਚ ਧਸ ਗਏ । ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਿਡਲ ਦਾ ਡਿਸਟ੍ਰਿਕਟ ਬੋਰਡ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਅੱਠ-ਦਸ ਦਿਨ ਕਾਲਾ ਅਫ਼ਗਾਨਾ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਸਕੂਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਇਹ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਖਰਚੇ ਲਈ ਪੈਸੇ ਇੱਕਠੇ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਖਿਚੜੀ ਦੇਂਦਾ ਸੀ, ਦਹੀਂ ਨਾਲ । ਖਿਚੜੀ ਉਹ ਤੜਕਾ ਲਾ ਕੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਵੀ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਤਿੱਖੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਖਿਚੜੀ ਦੀ ਮਿਕਦਾਰ ਘਟਾ ਕੇ ਤੇ ਦਹੀਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾ ਕੇ ਸਾਰ ਲੈਂਦਾ । ਦੁਪਹਿਰ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੈਸ਼ਨੂੰ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਰਗਾ ਵੈਸ਼ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ । ਮਸਾਲੇ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ । ਸੁੱਚ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਦਾਲ-ਸਬਜ਼ੀ ਨੂੰ ਜੂਠੇ ਹੱਥੀਂ ਚੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ।...ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਸੀ, ਰੋਟੀ ਨਾਲ ਔਖੇ-ਸੌਖੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਚਾਹ ਦਾ ਅਮਲ ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ । ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਚਾਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਉਂਦਾ । ਬਹੁਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਮੇਰੇ ਗਰਾਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹ ਦੇ ਘੁੱਟ ਬਿਨਾਂ ਲੰਘਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਚਾਹ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਚੌਂਕੇ ਦਾ ਨੇਮ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਰੋਟੀ ਮਿੱਸੀ ਹੋਏ ਜਾਂ ਉਸ ਉਤੇ ਅਚਾਰ ਦੀ ਫਾੜੀ ਰੱਖੀ ਹੋਏ, ਚਾਹ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਸਵਾਦ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਚਾਹ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਘਰੋਂ ਵੱਖਰੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲੇ ਸਨ । ਜਿੱਥੇ ਸਾਡਾ ਡੇਰਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਅੱਡਾ ਸੀ । ਓਥੇ ਤੜਕੇ ਈ ਭੱਠੀਆਂ ਭਖ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਚਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਥੇ ਗੇੜ੍ਹਾ ਮਾਰਦਾ । ਘਰ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਦੀ ਪਰ ਅਮਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਦੋ ਦਿਨ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਠੀਕ ਚੱਲਿਆ । ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਐਵੇਂ ਉਸ ਪਾਸੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਅੰਡਿਆਂ ਵਾਲਾ ਛਿੱਕਾ ਟੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅੱਧੀ ਚਾਹ ਵਿੱਚੇ ਛੁਟ ਗਈ । ਪੂਰੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਮੁੜ ਆਇਆ । ਜੀਅ ਮਤਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਿਰ ਦੁਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਓਦਣ ਵਾਲਾ ਪਰਚਾ ਦੁਖਦੇ ਸਿਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ । ਬਾਕੀ ਪਰਚਿਆਂ ਵੇਲੇ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਰਿਹਾ । ਆਂਡਿਆਂ ਵਾਲਾ ਛਿੱਕਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ।

ਸਾਡੇ ਘਰ 'ਚ ਰਸੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਐਵੇਂ ਝਲਾਨੀ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਦੇ ਮੀਂਹ ਕਣੀ ਵੇਲੇ ਹੀ ਵੜਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ, ਬਾਹਰਲੇ ਬੂਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੱਤ ਵਾਲਾ ਚੌਂਕਾ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਕਿਆ ਆਲੌਕਿਕ ਸ਼ਾਨ ਸੀ । ਜੁੱਤੀ ਲਾਹ ਕੇ, ਹੱਥ ਪੈਰ ਧੋ ਕੇ ਚੌਂਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਥਾਲੀ 'ਚੋਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰੋਟੀ ਕੋਈ ਛਿੱਕੂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਧਰਦਾ । ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਕਦੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ।

ਇਹ 'ਸੁੱਚ' ਸਾਡੇ ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਨ, ਕੂਕੇ । ਗੜਵਾ ਡੋਰੀ ਸਦਾ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲੋਕ ਚਿੜ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਆਏ ਨੇ :

ਕੂਕੇ ਬੇਸਲੂਕੇ
ਗੜਵਾ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ ਨ੍ਹਾਉਣ ਨੂੰ ।

ਤਨ, ਮਨ ਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਉਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਸੀ । ਇਹ ਜ਼ੋਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਡੀ ਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਝੱਲਿਆ । ਇਸ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਆਪਣਾ ਲਿਆ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਸਭ ਕੁਝ ਗੁਆ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ । ਬਣਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਵੀ ਆਇਆ ।

ਪਿਤਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਤ ਸਨ ਫੇਰ ਰਾਧਾ ਸਵਾਮੀ ਹੋ ਗਏ । ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਬਾ ਸਾਵਣ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਤੋਂ ਨਾਮ ਲੈ ਲਿਆ । ਸੁੱਚ ਦੀ ਇਕ ਪਰਤ ਹੋਰ ਚੜ੍ਹ ਗਈ । ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰਾਧਾ ਸਵਾਮੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣ-ਪਾਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਘਰ, ਕੜਕੀ ਦੇ ਦਿਨੀਂ ਵੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਰਹੇ ਨੇ । ਤਾਇਆ ਜੀ ਸਾਡੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਗੱਦੀ ਦੇ ਮਹੰਤ । ਪਿੰਡੋਰੀ ਧਾਮ ਵਿਖੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਚਾਰੀਆ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸ਼ੋਭਾ । ਸਾਨੂੂੰ ਉਸ ਕੁੱਲ 'ਚੋਂ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ । ਉਸ ਮਾਣ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖਣਾ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ । ਉਜਾੜੇ ਮਗਰੋਂ ਜਿੱਥੇ ਪਨਾਹ ਮਿਲੀ ਉਹ ਸੀ ਧਿਆਨਪੁਰ । ਇਹ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ । ਏਥੋਂ ਦੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਸਨ । ਹਾਂ, ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਨ । ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ ਸਿਰਫ਼ ਘਰ ਦੀ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਜੇ ਕਦੇ ਬਾਹਰ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਪਰਹੇਜ਼ ਰੱਖਦੇ । ਜੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਕਿਧਰੇ ਰਾਤ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਬਹਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਫਾਕਾ ਕੱਟਦੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੁੱਕੀ ਰਸਦ ਲੈ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਹਸਪਤਾਲ । ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ । ਸਵੱਖਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ । ਰਾਤ ਫਤਹਿਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਵਾਕਫ਼ ਕੋਲ । ਉਥੋਂ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸੀ ।

ਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਆਈ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਖਰਾਬੀ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਥਾਲੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਲ ਦੀ ਕੌਲੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਸਣ ਦੀਆਂ ਤੁਰੀਆਂ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤੁਰਫਿਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਮੈਂ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਦੇ ਤੜਕੇ ਵਿਚੋਂ ਤਾਂ ਤੁਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆਉਂਦੀਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਲਸਣ ਦੇ ਸਵਾਦ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ । ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਵੀ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾਏ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, ''ਖਾ ਲੈ ਬੇਟਾ, ਵਾਈ ਨਾਸ਼ਕ ਹੁੰਦੈ ।"

•••

ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਮਰਿਆਦਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਹਟਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । 'ਤਵ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਭਰਮ ਕਾ ਨਾਸ' ਆਖ ਕੇ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਜੀਭ ਦੀ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਅਪਵਾਦ ਵਜੋਂ, ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ।...ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਨੁਕਤੇ ਉਠਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਸੰਤਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਚੋਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ਼ਾਰਤਨ ਮੈਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡ ਕੇ, ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਓਥੇ ਇੱਕਲਿਆਂ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਰੋਟੀ ਬਣਾਉਣੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਸਟੋਵ ਬਾਲਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਬਣਾਈ ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਵਾਦ ਹੀ ਅਲਹਿਦਾ ਹੁੰਦੈ । ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਣਾ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਸਭ ਕੁਝ ਆ ਗਿਆ । ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਦੋ ਕੁ ਮੁੱਠਾਂ ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿਵੇਂ ਪਰਾਤ ਭਰ ਗਈ ਸੀ । ਪਤਲੇ ਨੂੰ ਸੰਘਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਆਟਾ ਗੁੱਝ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਮਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ।... ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਦਾਲ ਰੋਟੀ ਦਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਬੁਣ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਘਰੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਸਾਮਾਨ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਾਂ । ਗਰਮੀਆਂ ਵਾਲਾ ਬਿਤਸਰਾ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਜੋੜੇ ਕੱਪੜੇ । ਦੁਪਹਿਰ ਲਈ ਮੂਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਰਾਉਂਠੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲੁਧਿਆਣੇ ਉਤਰ ਕੇ ਢਿੱਡ ਭਰਨਾ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਾਂ ਥਾਂ ਸਿਰੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

•••

ਥਾਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸੂਹ ਮਿਲੀ ਕਿ ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਨਗਲਾ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਲਾਗੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਰਤਾਰ ਚੰਦ, ਟੱਬਰ ਸਣੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਕੋਈ ਸਸਤਾ ਜਿਹਾ ਕਮਰਾ ਲੱਭਿਆ ਜਾਏ । ਸਿਰ- ਲੁਕਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਅਗਲਾ ਪ੍ਰੋਰਗਰਾਮ ਉਲੀਕਿਆ ਜਾਵੇ । ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਮਕਾਨ 'ਚ ਉਹ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਵਿਚ ਜਿੰਨੇ ਕਮਰੇ ਹਨ ਓਨੇ ਹੀ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਹਨ, ਟੱਬਰਾਂ ਸਮੇਤ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰਸੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਹੀ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ,ਦਸ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ 'ਤੇ । ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੀ । ਇਕ ਮੰਜੀ ਤੇ ਇਕ ਛੋਟੇ ਮੇਜ਼ ਜੋਗੀ ਥਾਂ । ਇਕ ਆਰ-ਪਾਰ ਜਾਲੀਦਾਰ ਤਾਕੀ । ਸੋਚਿਆ, ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਇਹੋ ਠੀਕ ਹੈ । ਐਡਵਾਂਸ ਕਿਰਾਇਆ ਦਿੱਤਾ । ਬਿਜਵਾੜੇ ਤੋਂ ਵਾਣ ਵਾਲੀ ਮੰਜੀ ਲਿਆਂਦੀ । ਬਣ ਗਏ ਕਿਰਾਏਦਾਰ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਈ ਲੋਕਲ ਬੱਸ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਏ । ਗੱਲ ਇਉਂ ਹੋਈ ਕਿ ਟਾਈਮ ਸਿਰ ਕਮਰਾ ਮਿਲ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਸ. ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ ਦੀ ਸੋਲਾਂ ਸੈਕਟਰ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੋਠੀ 'ਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਾਂ । ਉਹ ਘਰ ਹੀ ਸੀ । ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਏਧਰ-ਉਧਰ ਦੀ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਕੰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਵੇਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਹੂੰ... ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਨੇ । ਉਹ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਸੈਕਟਰੀ ਐ । ਉਹਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਟੈਲੀਫ਼ੌਨ ਵੀ ਹੈ ਨਹੀਂ । ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂ? ਬਸ ਏਨੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਕਰਤਾਰ ਕੋਲ ਆ ਗਏ ਸਾਂ । ਕਰਤਾਰ ਨੇ ਤੰਦੂਰ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਲੋਕ ਆਟਾ ਗੁੰਨ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਉਹ ਪਕਾ ਕੇ ਪੇੜਿਆਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪੈਸੇ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਵੱਡਾ ਪਤੀਲਾ ਦਾਲ ਦਾ ਬਣਾ ਛੱਡਦਾ । ਲੋੜਵੰਦ ਲਈ ਜਾਂਦੇ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤੰਦੂਰ ਢਾਬਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ । ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੇਠ ਲੋਕ ਅਰਧ ਗੋਲਾ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦਾਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਸਬਜ਼ੀ ਬਣਦੀ । ਮੀਟ ਵੀ ਬਣਦਾ । ਗੈਸ ਬਾਲ ਕੇ ਦਰਖ਼ਤ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਨਾਲ ਟੰਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ।

ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਕੁਸ਼ੱਲਿਆ ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਦੀ । ਦਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਬਣਾਉਂਦੀ । ਭਾਂਡੇ ਧੋਂਦੀ । ਕਰਤਾਰ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ, ਤਪੇ ਹੋਏ ਤੰਦੂਰ ਵਿਚ, ਪੇੜੇ ਚੰਡ ਚੰਡ ਰੋਟੀਆਂ ਲਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਨਾਲ ਕੱਢ ਕੱਢ ਚੰਗੇਰ ਵਿਚ ਧਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਤੰਦੂਰ ਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋਇਆ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਹੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਫੁਲਕੇ ਪੁੱਛੀ ਜਾਂਦਾ, ਪੈਸੇ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦਾ । ਨਕਦ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਫੜਾਈ ਜਾਂਦੇ । ਉਧਾਰ ਵਾਲੇ ਉਹਦੇ ਲਾਗੇ ਪਈ ਕਾਪੀ 'ਤੇ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੇ । ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਾਸ਼ਤਾ ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਘਰੇ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਖਵਾਉਂਦੇ । ਦੁਪਹਿਰ ਲਈ ਦੋ ਪਰਾਉਂਠੀਆਂ ਨਾਲ ਦੇ ਦੇਂਦੇ । ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਰੋਟੀ ਮੈਂ ਤੰਦੂਰ 'ਤੇ ਖਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰੀ ਦਾਲ ਸਬਜ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਕੱਢ ਕੇ ਢੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਕੋਈ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਰੋਟੀ ਓਥੇ ਹੀ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਉਹ ਅਠਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ।

ਪਿੰਡੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਖ਼ਤ ਆਉਂਦਾ, ਰੋਟੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਇਕ ਖ਼ਤ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ, ''ਫਿਕਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਰੋਟੀ ਦੇਈ ਜਾਂਦੈ ਕਰਤਾਰ!'' ਇਹ ਜੁਮਲਾ ਕਰਤਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ।

••••••

ਮੈਂ ਉੱਨੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਇਆ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਉਦੋਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਸੀ । ਰਿੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਤੁਰਨਾ ਸਿੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਕੇ ਵਲੈਤੀ ਨਕਸ਼ਾ ਵਾਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਵੀਂ ਤਰਜ਼ ਦਾ ਨਗਰ ਵਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਫ਼ਤਰ ਆਪਣਾ ਸੀ, ਸ਼ਹਿਰ ਬਿਗਾਨਾ ਸੀ । ਇਹ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਕੈਰੋਂ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ ।

ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕਾਪੀ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ । ਟਾਈਪ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਟਿਕ ਟਿਕ ਟਿਪ ਟਿਪ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਖੜ-ਖੜ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਂਦੀ । ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀ ਟਾਈਪ-ਰਾਈਟਰ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਰਮਿੰਗਟਨ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹਾਲਡਾ । ਰਮਿੰਗਟਨ ਭਾਰੀ ਸੀ, ਹਾਲਡਾ ਹੌਲੀ । ਪਸੰਦ ਦੀ ਲਹਿਰ 'ਚ ਵਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਭਾਰੀ ਹੌਲੀ ਕੀਹਨੇ ਗੌਲੀ! ਟਾਈਪ ਵੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ । ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ । ਜਿਵੇਂ ਉਂਗਲਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਣ । ਜਿਵੇਂ ਕੁਸ਼ਲ ਕਾਰੀਗਰ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਮੋਤੀ ਪਰੋਣ । ਮੈਂ ਗੁਆਚਾ ਗੁਆਚਾ, ਡੌਰ-ਭੌਰ ਜਿਹਾ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਐਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਬਹਿਣਾ ਖਲੋਣਾ ਸਿੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਟਾਈਪ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਭਾਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਫ਼ਵਾਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਫੇਫੜੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਟੀ.ਬੀ. ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਸੱਚਾਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਥੇ ਕੋਟਾ ਸਿਸਟਮ ਚੱਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਲੋਕ ਸ਼ਿਫਟਾਂ 'ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਰਵਾਇਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਰਾਂਚਾਂ 'ਚੋਂ ਟਾਈਪ ਦੇ ਕੰਮ ਵਾਲੇ ਕੇਸ ਡਿਸਟਰੀਬਿਊਟਰ ਦੀ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਜਾਦੇ । ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੇ ਕੇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੋਟਾ ਸਾਢੇ ਸਤਾਈ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਸੀ । ਸਵੇਰ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਟਾ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਅਲਾਟ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਸਾਢੇ ਛੇ ਵਜੇ ਆ ਕੇ ਜੁਟ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਨੌਂ ਵਜੇ ਆਮ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਦਫ਼ਤਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਸ਼ਿਫਟ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ । ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ਵਾਲੇ ਵੀ ਲੰਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਵਜੇ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜ ਵਜੇ ਵਾਪਸੀ ਚਾਲੇ ਪਾਉਂਦੇ । ਇੰਜ ਕਾਪੀ ਬਰਾਂਚ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਵਿਹਲ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵਿਹਲ ਖੂਬ ਰਾਸ ਆਈ । ਦਫ਼ਤਰ ਦੇਰ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਲਦੀ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਰੋਟੀ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਰਤਾਰ ਦੇਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੋਰ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ ਨਹੀਂ । ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਕਤ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ । ਉਦੋਂ ਰੇੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਫੜ੍ਹੀਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਨਵੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ । ਸਸਤੀਆਂ ।...ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਸਰ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਚੀਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹਰੇ ਸਨ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਫ਼ੌਜੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਿਲਾਂ 'ਤੇ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਹਾਲੇ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦੇ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਮਨਮਥ ਨਾਥ ਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈਆਂ 'ਭਾਰਤ ਕੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ' ਅਤੇ 'ਏਕ ਸੌ ਏਕ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ' । ਗੁਪਤ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਸਾਥੀ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਰਫਰੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੌਚਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ । ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ–ਉਲਾ-ਖਾਂ, ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਆਦਿ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪੇ੍ਰਰਕ ਝਲਕੀਆਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਘਟਨਾ ਦੁਹਰਾਉਣੀ ਚਾਹਾਂਗਾ । ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ-ਉਲਾ-ਖਾਂ ਬਹੁਤ ਬੀਮਾਰ ਸੀ । ਤੇਜ਼ ਬੁਖ਼ਾਰ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ । ਬੁਖ਼ਾਰ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿਚ 'ਰਾਮ...ਰਾਮ...' ਦੀ ਮੁਹਾਰਨੀ ਰਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੁਸਲਿਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਇਹ 'ਕਾਫ਼ਰਾਂ ਵਾਲਾ ਕੰਮ' ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਘਰ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਥੀ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ''ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ ਕਿਸੇ ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ ਵਾਲੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ।...ਇਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਦੀ ਰਟ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ 'ਰਾਮ' ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।'' ਇਹ ਉਹੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਹੇ ਬੋਲ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਮਹਾਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ:

ਸਰਫਰੋਸ਼ੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾ ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ ।
ਦੇਖਨਾ ਹੈ ਜ਼ੋਰ ਕਿਤਨਾ ਬਾਜ਼ੂ-ਏ-ਕਾਤਿਲ ਮੇਂ ਹੈ¨
ਵਕਤ ਆਨੇ ਪੇ ਬਤਾ ਦੇਂਗੇ ਤੁਝੇ ਐ ਆਸਮਾਂ,
ਹਮ ਅਭੀ ਸੇ ਕਿਆ ਬਤਾਏਂ ਕਿਆ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ¨

ਸਾਡੇ ਏਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਕ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਬੜੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਭੁੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ । ਉੱਤੋਂ ਸੰਤਾਲੀ ਵੇਲੇ ਦੀ ਖ਼ੂਨੀ ਖੇਡ ਨੇ ਲਹੂਆਂ ਵਿਚ ਨਫ਼ਰਤ ਘੋਲੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਤਾਜ਼ਾ ਖ਼ਬਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚੀਨ ਦੀ ਸ਼ਹਿ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਛੇੜਖ਼ਾਨੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਕੋ ਸ਼ੈਅ ਸਨ । ਇਸ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਮਨਮਥ ਨਾਥ ਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋਏਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਾਰਗਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਦੇਗ 'ਚੋਂ ਇਕ ਦਾਣਾ ਟੋਹਣਾ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਮੈਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਕੁਲੀਗ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਕੁਕਰੇਜਾ ਦੇ ਘਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ । ਉਸ ਦਾ ਨਰਸਰੀ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਬੇਟਾ ਸ਼ਾਰਪਨਰ ਨਾਲ ਪੈਂਸਿਲ ਘੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬੱਚੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਪੈਂਸਿਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਰਪਨਰ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ:

? ਬੇਟਾ! ਅੰਕਲ ਨੂੰ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਕਹੋ-
-ਇਹ ਮੇਰਾ ਅੰਕਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

? ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਬੇਟਾ
-ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੰਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ...

ਤੇ ਉਹਦਾ ਪੈਂਸਿਲ ਵਾਲਾ ਹੱਥ ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫਿਰਨ ਲੱਗਾ । ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਉਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਆ ਗਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਲਾਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

? ਤੂੰ ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹੈ ਬੇਟਾ
-ਪੈਂਸਿਲ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਤਿੱਖਾ ਕਰ ਰਿਹਾਂ

? ਕਿਉਂ ਬੇਟਾ
-ਇਸਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਖੋਭਾਂਗਾ ।

ਉਸ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਸੀ । ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਛੋਟੀ-ਛੋਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਹ ਮੇਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਿਸਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ ।

ਰਾਜ-ਭਾਗ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਮਾਝੇ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਸੀ । ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਉਹ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸੀ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਬੀ. ਡੀ. ਓ. ਵਾਲਾ ਮਹਿਕਮਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿਚ ਡਰਾਮਾ ਯੂਨਿਟ ਕਾਇਮ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਬਿੰਬ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਹਵਾ ਚੰਗਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਲਾਟ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਉਹਦਾ ਜੋਟੀਦਾਰ ਸੀ । ਦੋਹਾਂ ਜੱਟਾ ਦਾ ਜਲਵਾ ਰੰਗ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੈਰੋਂ ਦੇ ਕੁੰਵਰਾਂ ਨਾਲ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਿਰਦਾਰ ਬੇਦਾਗ ਸੀ । ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਬਹੁਤੀ ਪਰਵਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੱਥ ਉਹਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਸੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਜੁਆਇਨ ਕੀਤਿਆਂ ਅਜੇ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ । ਸ਼ਿਫਟ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਘਰ ਹੀ ਸਾਂ । ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਅਚਾਨਕ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਛੋਟੀ ਬੇਟੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਸਤਾ ਮੇਰੀ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਲਿਆ ਸੁੱਟਿਆ । ਉਹ ਦੂਜੀ ਤੀਜੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਸੀ । ਹੁਣੇ ਤਾਂ ਸਕੂਲੇ ਗਈ ਸੀ । ਹੁਣੇ ਕਿਵੇਂ ਮੁੜ ਆਈ? ਉਹ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਨੱਚ ਰਹੀ ਸੀ । ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਮੈਂ ਪੁੱ ਛਿਆ, 'ਦਰਸ਼ੋ! ਤੂੰ ਸਕੂਲੋਂ ਛੇਤੀ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਈ?'
? 'ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਗਈ....' ਉਹਨੇ ਚਾਂਭਲ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ।

? ਛੁੱਟੀ ਹੋਈ ਕਿਉਂ ਐ,
-ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਮਰ ਗਿਆ...

ਉਹਨੇ ਅੱਗੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹਾਲੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਕਦੋਂ ਚਪੇੜ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੀ ਦੇ ਹਸੂੰ-ਹਸੂੰ ਕਰਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਤੇ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਛਪ ਗਿਆ । ਅਸੀਂ ਦੋਏਂ ਰੋ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਕਾਰਨ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਸਨ ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜਾ ਯੁੱਗ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਉਤੇ ਕੌਮ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੋਗ ਮਨਾਉਂਦੀ ਸੀ । ਸ਼ਾਇਰ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਦੇ ਸਨ । ਲੋਕ ਉਹ ਨਜ਼ਮਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਰੋਂਦੇ ਸਨ । ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਨਾਏ ਸੋਗ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ :

ਅੱਜ ਅਮਨਾਂ ਦਾ ਬਾਬਲ ਮਰਿਆ ।
ਸਾਰੀ ਧਰਤ ਨੜੋਏ ਆਈ-
ਤੇ ਅੰਬਰ ਨੇ ਹਉਕਾ ਭਰਿਆ!
ਮਜ੍ਹਬਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਆਈ ਤਰੇਲੀ,
ਕੌਮਾਂ ਘੁੱਟ ਕਲੇਜਾ ਫੜਿਆ ।
ਰਾਮ ਰਹੀਮ ਗਏ ਪਥਰਾਏ,
ਹਰਮੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਠਰਿਆ ।
ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਮਰੀਅਮ ਦਾ ਜਾਇਆ,
ਅੱਜ ਫਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਲੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ।

(ਸੂਰਜ ਦਾ ਮਰਸੀਆ)

ਨਹਿਰੂ ਵਿਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਦਿਨ ਗਿਣਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਵੀਂ ਕਰਵਟ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ ਗੂੰਜਾਂ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਸਨ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 'ਚ ਰੌਣਕਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ।

ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਮਲਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਸੁਨੇਹਾ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਦਹਾੜ੍ਹਦਾ:

ਜੋ ਤਓ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਨ ਕਾ ਚਾਓ
ਸਿਰ ਧਰ ਤਲੀ ਗਲੀ ਮੋਰੀ ਆਓ
ਇਤ ਮਾਰਗ ਪੈਰ ਧਰੀਜੇ
ਸਿਰ ਦੀਜੇ ਕਾਣ ਨਾ ਕੀਜੇ ।
ਦੇਸ਼ ਲਈ...ਮਰਾਂਗੇ
ਦੇਸ਼ ਲਈ ...ਮਰਾਂਗੇ

ਤੇ ਲੋਕ ਸੱਚਮਚ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਉਹ ਦਿਨ ਵੇਖੇ ਸਨ । 1965 ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਨੇ ਸਾਡੇ ਇਸ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕੀਤੀ । ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਰਗਾ ਧੀਮੇ ਬੋਲਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪੂਰੇ ਕੌਮੀ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਐਲਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ''ਵੋ ਟੈਂਕੋ ਪਰ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕਰ ਦਿੱਲੀ ਆਨਾ ਚਾਹਤੇ ਥੇ ਲੇਕਿਨ ਹਮ ਟਹਿਲਤੇ ਟਹਿਲਤੇ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ ।'' ਤੇ ਇਕ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਦਾਦ ਹੋਰ ਕੌਣ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਖੇ : ਹੈ ਤਾਂ ਪਊਆ ਸੀ ਪਰ ਨਸ਼ਾ ਬੋਤਲ ਦਾ ਦੇ ਗਿਆ । ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਤਾਸ਼ਕੰਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ । ਸ਼ਿਵ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਰੋਇਆ :

ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਤੁਰਦਾ ਕਾਫਲਾ ।
ਮੁੜ ਹੋ ਗਿਆ ਬੇਆਸਰਾ ।
ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੋਣੀ ਲਿਖ ਗਈ-
ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਾਦਸਾ¨
ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਨੰਗੀ ਕਬਰ 'ਤੇ
ਇਹ ਗੀਤ ਜੋ ਅੱਜ ਸੌਂ ਗਿਆ ।
ਇਹ ਗੀਤ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਨੂੰ ,
ਪਾਏ ਵਫਾ ਦਾ ਵਾਸਤਾ¨

(ਹਾਦਸਾ)

ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕੈਰੋਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਉਹਦਾ ਬੜਾ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਲਮ ਦੀ ਕਦਰ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਦਮਦਾਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕੈਰੋਂ ਹੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦਿਆਂ 'ਰਸੋਈ' ਪਿੰਡ ਲਾਗੇ ਉਸ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਵੇਖੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦੇ । ਉਹਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਰਫ਼ ਕੈਰੋਂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਲਾਣੇ 'ਤੇ ਹੀ ਰੋਇਆ ਹਾਂ! ਸਭ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਝੂਠੀ-ਮੂਠੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋ ਸਕਦਾ ।

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਿਰਾਏ ਦੀ 'ਰਸੋਈ' ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਵਕਤ ਕਿੰਨੀ ਕਾਹਲੀ ਕਰ ਗਿਆ । ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਕੈਰੋਂ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਐਵੇਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ ।

••••••

ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 'ਚ ਘਰ ਕੋਈ ਹੈ ਈ ਨਹੀਂ, ਕਮਰੇ ਹੀ ਕਮਰੇ ਨੇ । ਥੋੜ੍ਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਕਫ਼ੇ ਪਿੱਛੋਂ ਬਦਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ । ਪਹਿਲਾ ਕਮਰਾ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਵਾਂ ਕਮਰਾ ਲੱਭਣ ਤੱਕ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ । ਏਦਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ : ਨਵੇਂ ਲੋਕ । ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਸ ਰਹੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਨਵੇਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਝਲਕ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ, ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ । ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਈਰਖਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਰਹੇ, ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਵੇਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਪਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਸ਼ਾਨੀ ਸੀ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਰਕ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਜਾਏ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਵੇਖੀ ਜਾਏਗੀ । ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਸਟਰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਓਦਣ ਐਤਵਾਰ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇ ਨਵਾਂ ਕਮਰਾ ਲੱਭਣ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਮਾਸਟਰ ਵੀ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ 'ਤੇ ਟੂਲੈਟ (ਕਿਰਾਏ ਲਈ ਖਾਲੀ) ਦੀਆਂ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਲਟਕ ਰਹੀਆਂ ਨੇ । ਮੁੰਡਾ ਬਿਨਾਂ ਝਿਜਕ ਕਿਸੇ ਓਪਰੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਦੱਬਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਔਰਤ ਬਿਨਾਂ ਝਿਜਕ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਚੱਲਦੇ ਨੇ । ਇਕ ਮਕਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਮਕਾਨ ਤੱਕ ਅਤੇ ਇਕ ਸੈਕਟਰ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਸੈਕਟਰ ਤੱਕ, ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦੈ । ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਦੀ ਪਸੰਦ ਨਾਪਸੰਦ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵੇਲਿਆਂ 'ਚ ਕਿਸੇ ਓਪਰੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਹੀਰਾ ਮੰਡੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮੌਜ ਐ!

ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ ਮੇਰਾ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ । ਦੱਸਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਚਾਹੁੰਨਾ ਕਿ ਕਮਰੇ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਛਾਣ, ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਸੂਤ ਨਹੀਂ ਬਹਿੰਦੇ, ਕਦੇ ਕਮਰਾ ਸਾਡੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਕੀਤਾ, ਸਾਮਾਨ ਬੰਨਿ੍ਹਆ ਤੇ ਅਗਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ । ਕਿਤੇ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਰ ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਮਹੀਨੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਪਹੀਏ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ । ਸਾਮਾਨ ਕਦੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਜੋਗਾ ਹੁੰਦਾ, ਕਦੇ ਰੇਹੜੇ ਜੋਗਾ । ਇੰਜ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੱਧੇ ਕੁ ਸੈਕਟਰਾਂ 'ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੋਏਗਾ । ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਡਾਕ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਪਤੇ 'ਤੇ ਹੀ ਮੰਗਵਾਉਂਦਾ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਨਵਾਂ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦਾ । ਸਰਕਾਰੀ ਕਵਾਟਰ ਅਲਾਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਕਵਾਟਰਾਂ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਲਾਟ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਇੱਕ ਅੱਧ ਕਮਰਾ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਂਦਾ । ਦੋਏਂ ਫਾਇਦੇ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ । ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਅਪਰੇਟਰ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਮਰੇ 'ਚ ਛੱਬੀ ਸੈਕਟਰ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਛੜਾ ਸੀ, ਪਰ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੰਗ ਕੇ ਰੱਖਦਾ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਕੋਈ ਟਰੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਆ ਗਿਆ । ਨਾਲ ਇਕ ਜਨਾਨੀ ।...ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਦੇਵ ਭਾਰਦਵਾਜ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਤੇਈ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਇਕ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਟਾਈਪ ਕਵਾਟਰ 'ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਦੇਵ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵੱਖ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਰੂਪ ਵੈਰਾਗੀ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਚੌਵੀ ਸੈਕਟਰ ਵਾਲੇ ਕਵਾਟਰ 'ਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ । ਫੇਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾ ਅੱਧਾ ਕਵਾਟਰ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਉਥੇ ਪੇਇੰਗ ਗੈਸਟ ਬਣ ਕੇ ਰਿਹਾ ।

ਨਵੇਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ । ਨਵੇਂ ਤਜਰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ । ਘਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਸਾਮਾਨ ਰੱਖ ਕੇ ਤਾਲਾ ਹੀ ਮਾਰਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਬਹੁਤਾ ਵਕਤ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ 'ਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦਾ, ਕੌਫ਼ੀ ਹਾਊੁਸ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ । ਹਰ ਕਮਰੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣੀ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ । ਕੁਝ ਇਕ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਏਗਾ । ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਮਰਾ ਇਕ ਰਸੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਢਾਬੇ ਵਾਲੇ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਸੀ । ਉਸ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਚੌਦਾਂ ਕਮਰੇ ਸਨ । ਇਕ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ, ਚਾਰ ਚਾਰ ਜੀਆਂ ਦਾ ਟੱਬਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਰਸੋਈ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਥਰੂਮ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਸਟੋਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਮੁੰਡਾ, ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ, ਇੱਕਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮਕਾਨ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਪਟਿਆਲਿਓਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਰਾਇਆ ਲੈਣ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਬਿਜਲੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਬਿੱਲ ਕਿਰਾਏ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਜੋੜਿਆ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਆ ਕੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਿਆਣੇ ਹੱਥ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭਿਜਵਾ ਦੇਂਦਾ ਕਿ ਕਿਰਾਇਆ ਲੈ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਵੇ । ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਛੋਟੀ ਬੇਟੀ ਦਰਸ਼ੋ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਬੁਲਾਉਂਦੈ ।'' ਉਹ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਰਾਇਆ ਉਗਰਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਮਾਲਕ ਤਾਂ ਉਹ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ।

ਐਤਕੀਂ ਜਦੋਂ ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸਟੋਰ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦੋ ਢਾਈ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਸਟੋਰ ਨੂੰ ਜੰਦਰਾ ਵੱਜਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮਾਲਕ ਨੇ ਮੀਟਰ ਦੀ ਰੀਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਅੱਡਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ: ਏਨੇ ਯੂਨਿਟ ਕਿਵੇਂ ਬਲ ਗਏ? ਸਾਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਵਾਏ, ਪਰ ਮੀਟਰ ਦੀ ਸੂਈ ਫਿਰ ਵੀ ਘੁੰਮੀ ਜਾਏ । ਸਟੋਰ ਦਾ ਤਾਲਾ ਤੋੜਿਆ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਭੱਠ ਵਾਂਗ ਤਪਿਆ ਪਿਆ । ਬਲਬ ਵਾਲਾ ਸਵਿੱਚ ਔਨ ਸੀ । ਮੇਨ ਸਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਸੌ ਵਾਟ ਦਾ ਬਲਬ ਤਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਆਟੇ ਦੇ ਪੀਪੇ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਗਿਆ ਸੀ । ਇੰਜ ਉਹ ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਦੇ ਵੱਧ ਕਿਰਾਏ ਦਾ ਭਾਂਗਾ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਖ਼ੈਰ, ਹਾਦਸਾ ਹੋਣੋਂ ਤਾਂ ਬਚ ਗਿਆ, ਪਰ ਵਿਚਾਰਾ ਆਟਾ ਧੂੰਆਂ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਰਸੋਈ ਦੇ ਦਸ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਦੇਂਦਾ ਸਾਂ । ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਏਨੇ ਪੈਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਮਿਲ ਗਈ । ਹੋਇਆ ਇਉਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਦਾ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਤੀਹ ਰੁਪਿਆ 'ਚ ਦੋ ਕਮਰੇ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਜਣੇ ਨਾਲ ਰਲਾ ਲਏ : ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ । ਉੱਨੀ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਇਸ ਮਕਾਨ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਬੰਦ ਸੀ ਤੇ ਉਪਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਅੱਧੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਕਮਰੇ 'ਚ ਉਹਨੇ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਰੋਜ਼ ਦੋਏਂ ਵੇਲੇ, ਉਹ ਚਾਹ ਪੱਤੀ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਇਕ ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਭਰਦਾ । ਪੇਟੀ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਚੌੜੇ ਕੈਰੀਅਰ 'ਤੇ ਧਰ ਕੇ, ਰਬੜ ਦੀ ਟਿਊਬ ਨਾਲ ਕੱਸਦਾ । ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਸੈਕਟਰਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਰੇੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੱਤੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਅਗਲਾ ਆਰਡਰ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲੇ ਚੱਕਰ ਲਈ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਬਣਾ ਰੱਖਦਾ । ਖ਼ਾਲੀ ਵਕਤ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਉਬਾਲ ਕੇ ਰੰਗ ਵੇਂਹਦਾ, ਸਵਾਦ ਚੱਖਦਾ । ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਰਾਏ ਲੈਂਦਾ । ਸਵਾਦ ਤੇ ਰੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਅ ਵਸੂਲਦਾ । ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਕੋਰਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਬੰਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਇੱਕਲ ਤੋੜਨ ਲਈ ਉਹ, ਜਦੋਂ ਘਰ ਹੁੰਦਾ, ਰੇਡੀਓ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਅਸੀਂ ਹੀ ਸਾਂ । ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਹੀ ਸਾਰ ਲੈਂਦਾ । ਸੁਣਿਐ ਕਿ ਪਿੱਛੋਂ ਗਰੇਨ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਦੁਕਾਨ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਚਾਹ ਪੱਤੀ ਦੀ ਹਰ ਏਜੰਸੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਸੀ । ਕਮਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਸੀ । ਮੈਂ ਰੋਟੀ ਬਾਹਰ ਖਾਂਦਾ । ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਇਕ ਦਿਨ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਇਕ ਗੰਢਾ ਚੋਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਗੰਢੇ ਏਨੇ ਮਹਿੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ । ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਇਸ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਐਵੇਂ ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਹਲਾ ਹੀ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇੱਕਠੇ ਰਹਿਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਬਣਿਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਉਸੇ ਮਹੀਨੇ ਕਮਰਾ ਬਦਲ ਲਿਆ ।

ਇਕ ਹੋਰ ਕਮਰਾ ਹਰਭਜਨ ਸੁਜਲਾਨੇ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਲਿਆ । ਉਥੇ ਉਹਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ 'ਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੇਵ ਭਾਰਦਵਾਜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਹਰੀ ਦੱਤ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦੇ ਪੋਣੇ ਨਾਲ ਗੰਦੇ ਮੰਦੇ ਹੱਥ ਪੂੰਝ ਗਿਆ । ਉਹ ਸਫ਼ਾਈ ਪਸੰਦ ਮੁੰਡਾ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਵਾਂ ਕਮਰਾ ਲੱਭਣਾ ਪਿਆ ।

ਵੀਹ ਸੈਕਟਰ ਵਾਲੇ ਮੋਰੀ ਗੇਟ ਵਾਲੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਤੀਜੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ । ਉਸ ਮਕਾਨ ਦਾ ਮੁਖ਼ਤਾਰਨਾਮਾ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਕਮਰਿਆਂ 'ਚ ਚਾਰ ਜਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ । ਹਰਜੀਤ (ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਵਾਲਾ), ਸਿੱਧਾਰਥ (ਆਰਟਿਸਟ), ਸੰਤੋਖ ਭਮਰਾ ਤੇ ਮੈਂ । ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ ਇਕ ਪੰਦਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਮਕਾਨ ਦਾ ਵੀ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ । ਉਥੇ ਅਮਿਤੋਜ ਐਂਡ ਪਾਰਟੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਛੱਤ ਉਤੇ ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਜਸ਼ਨ ਚੱਲਦਾ । ਨਾ ਕੋਈ ਸੌਂਦਾ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੌਣ ਦਿੰਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ, ਜੋ ਘਰੋਂ ਪੈਸੇ ਮੰਗਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਇੱਕਲਾ ਮੈਂ ਹੀ ਸਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਅਮਿਤੋਜ ਮੈਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਪੰਡਤ ਦੀ ਰੇੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਪਰੌਂਠੇ ਖਵਾਉਂਦਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਦਾ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਬਿੱਲ ਤਰ ਜਾਂਦਾ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਦਿਨ ਸਨ, ਸਭ ਦਾ ਸੋਹਣਾ ਸਰ ਜਾਂਦਾ । ਇਕ ਯਾਦ ਹੈ ਉੱਨੀ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਬਰਸਾਤੀ । ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿੰਜੌਰ ਦੀ ਐੱਚ.ਐੱਮ.ਟੀ. ਦਾ ਇਕ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆ ਰਲਿਆ । ਸੋਹਣਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ ਤੇ ਗੌਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸੀ । ਪਰ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਡਿਊਟੀ 'ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਕਹਿੰਦਾ, ਹੜਤਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ । ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦਾ । ਬਣ-ਫੱਬ ਕੇ ਪਤੰਗ ਉਡਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਰੋਟੀ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਢਾਬੇ ਤੋਂ ਖਾਂਦੇ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਨਾ ਕਦੇ ਉਹਨੇ ਮਕਾਨ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਦਿੱਤਾ, ਨਾ ਰੋਟੀ ਦਾ ਬਿੱਲ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਆਈ ਤੇ ਉਹਦਾ ਟਰੰਕ ਬਿਸਤਰਾ ਲੈ ਗਈ । ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਬੱਸੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਆਇਆ । ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਉਹ ਦੇਵ ਹਿਮਾਲਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਣੂ ਦਾ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹਾ ਹਵਾਲਾ ਲੈਕੇ ਅਵਤਾਰਦੀਪ ਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਿੰਨੀ ਹੀ ਦੇਰ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਖ਼ਾਲੀ ਜੇਬ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਉਹਦੇ ਟੌਹਰ ਵਿਚ ਕਦੇ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ । ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ ਦਬਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਵੱਖਰਾ ਕਮਰਾ ਲੈ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਿਚਲਾ ਸਾਮਾਨ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਉਹ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਦਾ ਗੁਆਂਢੀ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾ ਸਕਦੈ । ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

ਘਰ ਵਸਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਇੱਕੀ ਸੈਕਟਰ ਵਿਚ ਸੀ । ਸੂਰਜ ਤਨਵੀਰ ਦੇ ਗੁਆਂਢ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰਾ ਪੋਰਸ਼ਨ ਤਨਵੀਰ ਸਾਅਬ ਕੋਲ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਮਰਾ ਮੈਨੂੰ ਸਸਤਾ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਲਾਗੇ ਹੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਐਨ ਨਾਲ ਬਾਈ ਸੈਕਟਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਈਟਰ ਕਾਰਨਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

ਤਨਵੀਰ ਹੁਰਾਂ ਪਾਸੇ ਅੰਜੁਮਨੇ-ਤਰੱਕੀਏ-ਉਰਦੂ ਹਿੰਦ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅਦੀਬ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਤਨਵੀਰ ਹੁਰਾਂ ਕੋਲ ਉਰਦੂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰੀਨੇ ਨਾਲ ਸਜਾ ਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਪ੍ਰੇਮ ਬਾਰਬਟਨੀ ਵਰਗਿਆਂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ । ਏਧਰ ਮੇਰੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਬਿਸਤਰੇ ਵਿਛਾ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਜਣੇ ਰਾਤ ਕੱਟ ਲੈਂਦੇ । ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮ੍ਰਿਤਯੂਬੋਧ ਇਕ ਵਾਰ ਹੰਸ ਰਾਜ ਰਹਿਬਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਿਆ । ਉਹ ਮਹੀਨਾ ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਰਿਹਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅੰਡਰਗਾਊਂਡ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਗਾਂਧੀ ਬੇਨਿਕਾਬ' ਅਤੇ ਨਾਵਲ 'ਕਿੱਸਾ ਤੋਤਾ ਪੜ੍ਹਾਨੇ ਕਾ' ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਉਂਜ ਤਾਂ ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਸੈਕਟਰ ਦਾ 118 ਨੰਬਰ ਅਤੇ ਬਾਈ ਸੈਕਟਰ ਦਾ 1940 ਨੰਬਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਹਿਮ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਕਮਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸਨ । ਘਰ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਈ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ! ਕਮਰਾ ਬਸ ਤਨਵੀਰ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਵਾਲਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਐ । ਏਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ । ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਮਾਇਆ । ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਖੱਟਿਆ । ਸਤਾਈ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕੀ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਇਸ ਕਮਰੇ ਤੱਕ ਏਨੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੀ ਵੀ ਕੰਨੀ ਫੜ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਮੁੱਕਣ 'ਚ ਨਾ ਆਏ । ਅੱਜ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਓਥੇ ਛੱਡ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਨਾਲ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ!!

••••••

ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਘਰ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਨ । ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ । ਪੜ੍ਹਦੇ ਵੀ ਸਾਂ, ਸੁਣਦੇ ਵੀ ਸਾਂ । ਸਕੂਲ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ 'ਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਜਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਸੰਨਿਆਸੀ, ਸੂਖੇ ਸੰਤਰੇ, ਗਾਂਧੀ ਚਰਿਤ ਮਾਨਸ…... ਵਗੈਰਾ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਘਰ ਲਿਆ ਕੇ, ਪਰ ਪਿੜ-ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਾ ਪਿਆ । ਮਾਸਟਰ ਕਪਿਲ ਦੇਵ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਪੁਸਤਕਾਲੇ 'ਚੋਂ ਗੀਤਾ ਪਰੈੱਸ, ਗੋਰਖਪੁਰ ਦੀਆਂ ਛਾਪੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ, ਮੂਰਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ 'ਚੋਂ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਦੀਆਂ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ । ਉਰਦੂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ । ਬਾਬੇ ਮੋਹਨ ਦਾਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ । ਖ਼ਬਰਾਂ ਚਿੱਥੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਸਿਰਫ਼ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੇਖਣ ਵੇਲੇ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤਾਂ ਪਕੌੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਮਹਿਲੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ, ਖ਼ੂਨੀ ਦੀਵਾਰ ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਭਾਂਬੜ... ਆਦਿ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵਾਲੀ ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹੀ । ਧਾਰਮਿਕ ਪੋਥੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਖਿੜਕੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ । ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੱਭਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ । ਲੱਭਦਾ ਕਿੱਥੋਂ?

ਹੁਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਹੋਇਆ ਠੀਕ ਹੋਇਆ । ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸੌੜੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ 'ਚੋਂ ਵਸਤ ਉਲਟਾਈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਏਧਰ ਓਧਰ ਡੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭਾਂਡੇ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਨਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਰਿਹਾ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਬਹੁਤਾਤ ਦੇ ਢੇਰ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗਿਆਨ ਵੀ ਭਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰ 'ਚੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਬੰਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਹੀ ਤਾਂ ਲੱਭਦਾ ਹੈ! ਲੱਭਦਾ ਲੱਭਦਾ ਖ਼ੁਦ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਗੁਆਚ ਜਿਹਾ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਭੂ ਭਗਤੀ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਵਾਲਾ ਚੋਲਾ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ਸੀ । ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਚੋਲਾ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ । ਏਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿਖ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸਾਂ । ਲਿਖ ਲਿਖ ਕਾਪੀਆਂ ਭਰੀ ਜਾਂਦਾ । ਇਕ ਉਤੇ ਦੂਜੀ ਧਰੀ ਜਾਂਦਾ ।

ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮਿਲਿਆ । ਕਾਮਰੇਡ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ । ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਸਾਥੀ । ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਯੂਨੀਅਨ ਲੀਡਰ । ਲੰਚ ਵੇਲੇ ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਮੂਹਰੇ ਨਾਅਰੇ ਲਵਾਉਂਦਾ ਝੱਗੋ-ਝੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਹੋਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦਾ । ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਉਹ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਉਂਜ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਦੀ ਇਕ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ । ਮੇਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਕਮਰੇ 'ਚ ਆ ਗਿਆ, ਅਖੇ ਤੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਨ ਆਇਆਂ । ਮਸਾਂ ਸਰੋਤਾ ਲੱਭਾ । ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਕਾਪੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਿਆ । ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ, ਮੈਂ ਬੋਲੀ ਗਿਆ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ ਤੇ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਜਾਪਿਆ । ਵਿਚ ਵਿਚ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਿਰ ਵੀ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਹੋਰ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਪਿੱਛੋਂ ਪੁੱਛਦਾ, ''ਤੂੰ ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਐ? ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਪੜ੍ਹਿਐ? ਜਸਵੰਤ ਕੰਵਲ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਿਐ?...U ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ । ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜੋ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ । ਨਾਵਲ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ । ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦਾ 'ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ' । ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਰੋਡੂ ਕਲੰਦਰ ਅਤੇ ਲੱਛੋ ਬਾਂਦਰੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ । ਕਹਾਣੀਆਂ ਕੇਵਲ ਸਿਲੇਬਸ ਵਾਲੀਆਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ । ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਦਾ ਲਿਖਿਆ 'ਗੁਟਾਰ ਤੇ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ।' ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਆਵਾਂਗਾ, ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੈ ਕੇ । ਉਹ ਪੜ੍ਹੀਂ, ਫੇਰ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ।'' ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ 'ਕਸਤੂਰੀ' ਦੇ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਸੁੰਘ ਕੇ ਰੱਖ ਛੱਡੀ । ਫੇਰ 'ਪੱਥਰ ਗੀਟੇ' ਤੋਂ 'ਸੁਨੇਹੇੜੇ' ਤੱਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਆਈ ਗਈਆਂ । ਇਕ ਦੋ ਹੋਰਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਉਹ ਲਿਆਇਆ । ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦਾ, ਕੋਈ ਕੋਈ ਸਤਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਰੱਖ ਛੱਡਦਾ । ਲੱਗਦਾ : ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ । ਇਸ਼ਕ ਮੁਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਇਹ ਕਵੀ । ਕੋਈ ਰੱਬ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ।

ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਮੈਨੂੰ 'ਬਿਰਹਾ ਤੂ ਸੁਲਤਾਨ' ਫੜਾ ਗਿਆ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਨਾਲ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਤਾਰ ਜੁੜ ਗਈ । ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਹਦੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਏਨੀ ਅਪਣੱਤ ਜਾਪੀ ਕਿ ਇਕ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਈ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਹਾਲੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ । ਏਨਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਾ ਵਰਤਣਾ ਪਰ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਉਹਦੇ ਵਰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਦੇਣੀ । ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਉਹ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਰਿਹਾ । ਲਗਭਗ 'ਬਿਰਹਾ ਤੂ ਸੁਲਤਾਨ' ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਜੋਗੀ, ਸਮੱਗਰੀ ਲਿਖ ਮਾਰੀ । ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਦੀ 'ਤਲਖ਼ੀਆਂ' ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈ । ਉਹਦਾ ਉਹਦੇ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਮਾਰਿਆ । ਸਾਹਿਰ ਵਾਲਾ ਅਨੁਵਾਦ ਤਾਂ ਗੁੰਮ ਗੁਆਚ ਗਿਐ ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਵਾਲਾ ਕੁਝ ਮਸਾਲਾ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਐ । ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਕਸਰ ਮੇਰੀ ਕਲਾਸ ਲੈਂਦਾ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ । ਰਣਬੀਰ ਢਿੱਲੋਂ, ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ । ਘਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਿਰਤੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਾਉਂਦਾ । ਪੰਜਾਬ ਬੁੱਕ ਸੈਂਟਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ । ਸੋਵੀਅਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ । ਉਹਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਰੀਦ ਵੀ ਲੈਂਦਾ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਾਟੇ ਲਾ ਲਿਆ । ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਾਅਰੇ ਨੂੰ ਰੂਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮੇਰਾ ਰਾਹ ਮੋਕਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਦੇ ਇਸ ਸਾਥ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਇਹ ਉਸਾਰੂ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵਰਦਾਨ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ । ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾ ਹੱਲਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਗੁਣ...ਮੈਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਰਹੇ । ਸੋਵੀਅਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਬੁੱਕ ਸੈਂਟਰ 'ਤੇ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ । ਇਹ ਤੋਹਫਾ ਮੈਨੂੰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ।...ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਦਿ੍ਸ਼ ਉਤੇ ਦਿ੍ਸ਼ਟੀਪਾਤ ਕਰਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਫਰੰਟ 'ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਵੀ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜੇ ਵੀ ਸਿਰਮੌਰ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਉਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪਰਤਓ ਸਿਆਸੀ ਸੀਨ ਤੋਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਏਸੇ ਦੀ ਕਾਟ ਵਿਚ ਜੁਟੀਆ ਹੋਈਆਂ ਨੇ । ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਿੱਟੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕੇ ।...ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਹੁਣ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗੂੰ ਹੀ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਕਿਰਤੀ ਵਾਂਗ ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਦੇ ਐਸਟੀਮੇਟ ਲਾ ਕੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਰੁਝੇਵਾਂ ਹੈ ।

ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ । ਇਹ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਸ਼ੈਅ ਸਨ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ, ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਭੁੱਖ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਕਰਦਾ ।

ਸਾਖਿਆਤ ਪਹਿਲਾ ਲੇਖਕ ਮੈਨੂੰ ਜੀ. ਡੀ. ਚੌਧਰੀ ਮਿਲਿਆ । ਉਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਘਰ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਰਾਤ ਠਹਿਰਿਆ । ਮੈਂ ਵੀ ਉਥੇ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਸਨ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ । ਚੌਧਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੰਵਲ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਜੀ. ਡੀ. ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਉਦੋਂ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ-ਜ਼ਕਾਰ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਨਿੱਜੀ ਪਹੁੰਚਾਂ ਤੇ ਵਾਕਫ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਰਮਦੇਵ ਦੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਨਿਕੀ ਜਿਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਕਿਫਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜੀ. ਡੀ. ਚੌਧਰੀ ਬਾਰੇ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਉਹਦਾ ਇਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖੁਲਾਸਾਪਨ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ । ਇਕ ਦਿਨ ਚੌਧਰੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ :

? ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣੈ
- ਕੀਹਨੂੰ?

? ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ ਨੂੰ । ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦੈ । ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਛਪੀ ਹੈ 'ਤਿਲਚੌਲੀ ।'
- ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ? ਇਹ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਹੈ? ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਐ । ਅੰਬਰਸਰ ਲਾਗੇ ਪਿੰਡ ਹੈ : ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀਆਂ ।

ਖ਼ੈਰ, ਚੌਧਰੀ ਆਪਣੇ ਕੁਆਰਟਰ 'ਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੁਆਟਰ ਵੱਲ ਲੈ ਤੁਰਿਆ । ਅਸੀਂ ਮਿਲੇ ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ । ਕਹਾਣੀ ਤੁਰ ਪਈ । ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕੱਲੇ-ਕਾਰੇ ਲਈ ਕਈ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਫੇਰ ਜੀ.ਡੀ. ਚੌਧਰੀ ਤੇ ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਭੰਡਾਰੀ । ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਤੀ । ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ । ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ । ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਬਿਰਹਾ ਤੂ ਸੁਲਤਾਨ' ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ । ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੇ ਕੀਲ ਲਿਆ । ਕਈ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਲੱਗਾ । 'ਤਿਲਚੌਲੀ' ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਿਆ । ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ । ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹੀ । ਫੇਰ ਉਹਦਾ ਮੋਹਨ ਦਾਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਲੜੀਵਾਰ ਪਾਠ ਹੋਇਆ । ਪਿੱਛੋਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੀਰ ਤੇ ਕੰਵਲ ਦੇ 'ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ' ਨਾਲ ਵੀ ਇਹੋ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰਿਆ । ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਹੱਥਲਿਖਤ ਕਹਾਣੀ ਦਿੱਤੀ । ਨਾ ਸੀ 'ਨੌਹਰੋ' । ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਪੂਰੀ ਰਚਨਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਛਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਿਹਾ । ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਉਂ ਹੈ, 'ਪਿੰਡੋ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਹੈ । ਨੌਹਰੋ ਮਰ ਗਈ ਹੈ... ।' ਅੱਗੇ ਨੌਹਰੋ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਚਿਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਜੋ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਧਾਰਨ ਤੀਵੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ । ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਝ ਕੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ । ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਸਾਂਭੀ ਪਈ ਰਹੀ ।

ਕਦੀ ਕਦੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਲਮ ਔੜ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਦੀ ਹੈ । ਕੇਰਾਂ ਭੰਡਾਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੋਇਆ । ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ । ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬੇਕਾਰ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਦੁਖੀ ਸੀ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖ ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਅਹੁਰ ਦਾ ਕੀ ਇਲਾਜ ਕਰੇ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਓਸ਼ੋ ਦੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦਿੱਤਾ । ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਕੱਚੀ ਕਰ ਕੇ ਘੱਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ।...ਸਲਾਹਾਂ ਕਾਰਗਰ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ । ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ 'ਨੌਹਰੋ'' ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਗਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, 'ਬੋਲ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ।' ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ । ਫਿਕਰਿਆਂ ਦਾ ਅੱਗਾ-ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ । ਇਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ । ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਨਾਮਕਰਨ ਕੀਤਾ । 'ਕਲਜੁਗ' । ਕਹਾਣੀ ਮੁੜ ਲਿਖੀ ਗਈ । ਨਵੇਂ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਹੇਠ 'ਆਰਸੀ' ਵਿਚ ਛਪੀ । ਸਲਾਹੀ ਗਈ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਮਾਣ ਨਾਲ ਪਾਈ ਗਈ ।

ਪਹਿਲੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਹੋਏ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੀਮਤੀ ਨੇ । ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਪਲ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਭੁੱਲਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵੇਖੋ, ਵਕਤ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

••••••

ਅੱਜ ਮੈਂ (ਪੰਜਾਬ) ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਦਾਖ਼ਲਾ ਫੀਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ । ਪ੍ਰੈਰੱਪ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲੇ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕੱਲ੍ਹ ਪਤਾ ਕਰਨ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਹੈ ਸੀ । ਫੀਸ ਦੀ ਰਕਮ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਾਈ ਹੈ । ਸਾਈਕਲ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਹੈ!

ਖੁਸ਼ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਮੁੜ ਰਿਹਾਂ । ਗਿਆਨ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂਦੀ ਖ਼ਲਕਤ ਨਾਲ ਜੁੜ ਰਿਹਾਂ । ਇਕਾਹਠ ਵਿਚ ਦਸਵੀਂ ਕੀਤੀ । ਛਿਆਹਠ ਚੱਲ ਰਿਹੈ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਲਿਖਦਾ ਤਾਂ ਰਿਹਾਂ ਪਰ ਅਗਲੀ ਜਮਾਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹਿਆ । ਕਿਤੇ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ । ਕਿਸੇ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ । ਨੌਕਰੀ ਲੱਗੀ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰੇ੍ਹ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਨੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤੈ, ਕਲਰਕੀ ਦਾ । ਪਾਸ ਹੋ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੱਕ ਰਸਾਈ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ।

ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣ 'ਚ ਮਜ਼ਾ ਆ ਰਿਹੈ । ਹਵਾ ਮੇਰੇ ਅਨੁਕੂਲ ਵਗ ਰਹੀ ਹੈ । ਚੰਗੀ ਚੰਗੀ ਲਗ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਰਾਹ ਵਿਚ ਵੈਰਾਗੀ ਮਿਲ ਗਿਐ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਰੂਪ ਵੈਰਾਗੀ । ਭਾਰਤ ਏਕਤਾ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ । ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਠੀਆਂ 'ਤੇ ਕੂਹਣੀਆਂ ਧਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲੀਂ ਜੁਟ ਗਏ ਹਾਂ :

? ਕਿੱਧਰ ਚੱਲਿਐਂ
-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

? ਕੀ ਕਰਨ
-ਦਾਖ਼ਲਾ ਭਰਨ

? ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਇਰਾਦੈ
-ਹਾਂ, ਬੀ.ਏ. ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦੈ

? ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਲੱਗਣਗੇ
-ਚਾਰ

? ਚੱਲ, ਤੈਨੂੰ ਦੋ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਬੀ.ਏ. ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ ।...

ਇਹ ਝਟਕਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਲਾਰਾ? ਸਿਰ ਝਟਕਦਾ ਹਾਂ । ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸਮਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਹੈ । ਓਦੋਂ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਮਹਿਜ਼ ਬਿਆਨ ਹੈ ।...ਹਾਂ, ਉਸ ਦਿਨ ਵੈਰਾਗੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਿਆ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਤਾਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਪ੍ਰੈਰੱਸ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਅਦਾਰੇ ਵਿਚ ਪਾਰਟ-ਟਾਈਮ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਕਰਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਅਖੇ : ਹਾਲੇ ਲੇਟ ਫੀਸ ਨਾਲ ਦਾਖ਼ਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਤੱਕ ਪੇਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਹੋਰ ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਨਤੀਜਾ ਆ ਜਾਊ । ਫੇਰ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਐਫ.ਏ. (ਇੰਗਲਿਸ਼ ਓਨਲੀ) ਤੇ ਅਗਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਬੀ.ਏ. (ਇੰਗਲਿਸ਼ ਓਨਲੀ) ਅਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਬਜੈਕਟ ਹੋਰ । ਬਸ, ਹੋ ਗਈ ਬੀ.ਏ ।...

ਪ੍ਰਭਾਕਰ? ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾਂ? ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਬੋਦੀ ਨੂੰ ਗੰਢ ਮਾਰ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸਾਡਾ ਮਾਸਟਰ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ । ਉਹਨੂੰ ਬੜੇ ਗ੍ਰੰਥ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸਨ । ਲਗਾਤਾਰ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਦਾ ਸੀ । ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂਕੁਲ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ ਰਹਿ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ । ਇਹਨੇ ਕਈ ਸਾਲ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਹੈ? …... ਹਿੰਦੀ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ 'ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ ।

ਦੂਜਾ ਖ਼ਿਆਲ ਮੈਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਕਪਿਲ ਦੇਵ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਆਇਆ । ਮੋਤੀਆਂ ਵਰਗੀ ਲਿਖਾਈ ਵਾਲਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਇਨਸਾਨ । ਹਿੰਦੀ- ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ । ਭੱਦਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਚਾਲ-ਢਾਲ । ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ । ਪੜ੍ਹਨ-ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਵੀ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਚੁਬਾਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨੇ 'ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਪੁਸਤਕਾਲਾ' ਖੋਲਿ੍ਹਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । 'ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਦੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿਚ ਬੀੜ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ।.... ਤੇ ਉਹਨੇ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ...ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਕਈ ਕੁਝ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਓਹੀ ਹੈ ਜੋ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵੈਰਾਗੀ ਜੋ ਕਹਿੰਦਾ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਕਰੀ ਗਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛ-ਪੁੱਛ ਕੇ ਫਾਰਮ ਭਰੀ ਗਿਆ । ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਚਿਰ ਸਿਲੇਬਸ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਡਰੀ ਗਿਆ ।

ਕਮਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ । ਇਹ ਇਕ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਾਦੂ ਪੂਰੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਉੱਡਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਰ ਤੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੰਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪੱਤਰੇ ਫੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ।...

ਕਿਸੇ ਬਾਊ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਟੈਨੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਵੱਲ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਰਟਹੈਂਡ ਅਤੇ ਟਾਈਪ ਦੀ ਸਪੀਡ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਝੱਲ ਸੀ । ਕੋਈ ਐੱਸ. ਏ. ਐੱਸ. ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਧਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਰੀਝ ਦੇ ਗਲ ਆਈ. ਏ. ਐੱਸ. ਜਾਂ ਪੀ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਦਾ ਤੌਕ ਸੀ । ਵੇਖਾ-ਵੇਖੀ ਤੁਰਨਾ ਕਿਹੜਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮੱਲ ਸੀ । ਜਮਾਤਾਂ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤਾਂ ਆਮ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ । ਸੁਆਰਥ ਸਾਧਣਾ ਸੀ, ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਭੱਲ ਸੀ!

ਵੈਰਾਗੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਪੀ ਪਰ ਉਹ ਕਈ ਖੰਡ-ਕਾਵਿ ਤੇ ਇਕ-ਅੱਧ ਮਹਾਕਾਵਿ ਲਿਖੀ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਮਿੱਠੀ ਸੀਰਤ, ਸਾਧਾਰਨ ਸੂਰਤ । ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਸਾਕਾਰ ਮੂਰਤ । ਆਪਣੇ ਬੀਵੀ-ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹਦੇ ਮਾਪੇ ਵੀ ਟੱਬਰ ਸਮੇਤ ਉਹਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਨ । ਉਹ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਦੁਖੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਦਾ । ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਆ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ । ਭਾਰਤ ਏਕਤਾ ਲੇਖਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦੇ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪੈਡਲ ਸਦਾ ਟੁੱਟੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਗਰਮੀ- ਸਰਦੀ ਪਸੀਨੇ ਛੁੱਟੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਇਹ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਕੇ. ਐੱਸ. ਰਾਣਾ 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਨੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਹੀ ਵੈਰਾਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਮਹਾਂਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛਪਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । 'ਪ੍ਰਦੇਸੀ' ਇਕ ਸਾਈਕਲੋ- ਸਟਾਈਲ ਪਰਚਾ ਵੀ ਕੱਢਦਾ । ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਟੈਂਸਿਲ 'ਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਛਾਪ ਛੱਡਦਾ । ਉਸ ਹਿਮਾਚਲੀ ਬਾਬੂ ਦਾ ਗਰਮ ਖ਼ੂਨ ਸੀ । ਦੇਸ਼- ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਬਰਾਂਚਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ । ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਗੋਰਖਾ ਜਿਹਾ ਦਿਖਦਾ ਸੀ । ਬਿਨਾਂ ਨਾਗਾ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ । ਪੁਨਰਗਠਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਸ਼ਿਮਲੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਬਹੁਤੇ ਮੈਂਬਰ ਹਰਿਆਣਾ ਨੂੰ ਐਲੋਕੇਟ ਹੋ ਗਏ । ਡੇਢ-ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਉਹਨੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਨਾ ਗਰਮੀਆਂ । ਜੀ-ਜਾਨ ਨਾਲ ਚਲਾਈਆਂ ਅਦਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ।

ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੀ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਬਲਰਾਜ ਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ । ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਛਪਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਸਮੇਤ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਬੀ.ਆਰ. ਜੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਬਲਰਾਜ ਜੋਸ਼ੀ ਬਣ ਗਿਆ । ਬੜਾ ਮਿਲਣਸਾਰ ਤੇ ਪਿਆਰਾ ਬੰਦਾ । ਉਹਦੇ ਘਰ ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਬੀ ਬੈਠਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ । ਸਰਕਾਰੀ ਕੁਆਟਰ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਵਿਆਹਿਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆ । ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਕੋਲ ਰੱਖ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਖ਼ੁਦ ਅਸਟੇਟ ਆਫਿਸ ਵਿਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸੀ ਪਰ ਵੈਰਾਗੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਿਤੇ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਤਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਦੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਹੋਈ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਐਫ.ਏ. ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਗਈ ਹੈ । ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹਰ ਛਿਮਾਹੀ ਦਾਖਲਾ ਘੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੇਪਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ, ਨਤੀਜਾ ਖ਼ੁਦ ਵਿਹੰਦਾ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹਦਾ ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਰਿਜ਼ਲਟ ਆਇਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨਾਕਾਮ ਹੈ । ਪਰ ਬਲਰਾਜ ਨਹੀਂ, ਬੱਚੀ ਰਾਮ ਉਹਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਹੈ ।

ਬਲਰਾਜ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਏਥੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਵੱਡੀ ਸਪੇਸ ਭਾਲਦਾ ਰਿਹਾ । ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ, ਓਸੇ ਰਾਹ ਤੁਰ ਪਿਆ ਜਿਸ ਰਾਹਤ ਉਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ, ਕੁਮਾਰ ਵਿਕਲ, ਪ੍ਰੇਮ ਬਾਰਬਟਨੀ, ਅਮਿਤੋਜ ਅਤੇ ਗੁਰਦੀਪ ਗਰੇਵਾਲ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਤੁਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਾਹ ਤੋਂ ਮੁੜਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬਲਵੰਤ ਰਾਵਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਆਖ਼ਿਰ ਤੱਕ ਨਿਭਾਈ ਹੈ । ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾਈ ਹੈ!

ਬਲਰਾਜ ਵਾਲੇ ਪਤੇ 'ਤੇ ਹੀ ਜੈ ਰਾਮ ਜੋਸ਼ੀ ਵੀ ਮਿਲਦਾ । ਓਦੋਂ ਉਹ ਉਦਯੋਗ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਬਾਬੂਗਿਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪੜ੍ਹਦਾ-ਪੜ੍ਹਦਾ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਗਿਆ । ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਵਕਾਲਤ ਚੱਲ ਗਈ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ । ਅੱਜ ਉਹ ਬਾ-ਵੱਕਾਰ ਹੈ । ਇਕ ਕੌਮੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਵਾਬਸਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅਜਮੂਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ ।

ਉਦਯੋਗ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸੀ : ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ । ਈਵਨਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ । ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹਦਾ ਜਮਾਤੀ ਬਣ ਕੇ । ਬੀ.ਏ. ਮਗਰੋਂ ਉਹਨੇ ਵੀ ਲਾਅ ਕਰ ਲਿਆ । ਡਿਗਰੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਬੜੀ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲਾ ਸ਼ੇਅਰ ਕਿਹਾ :

ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਕਲਰਕ 'ਹਸਰਤ'
ਮਰਨ ਲੱਗਾ ਪਰ ਹੋ ਕੇ ਵਕੀਲ ਮਰਿਆ ।

ਉਸੇ ਦਾ ਇਕ ਜੂਨੀਅਰ ਸਹਿਕਰਮੀ ਫੂਲ ਚੰਦ ਮਾਨਵ ਮੇਰੇ ਆਂਢ- ਗੁਆਂਢ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਸੀ । ਵੈਰਾਗੀ ਤੇ ਜੋਸ਼ੀ ਵਾਂਗ, ਸ਼ਾਇਦ, ਉਹ ਵੀ ਕਿਧਰੇ ਕਲਾਸਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਪੜ੍ਹਦਾ-ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਦਾ । ਸਾਡੀ ਸੰਗਤ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਰਹੀ । ਉਹਨੇ ਮੇਰੀਆ ਕੁਝ ਨਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਛਪਵਾਏ । ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬੜੇ ਲੇਖਕ ਮਿਲਵਾਏ । ਮਾਨਵ ਸਿਰੜੀ ਆਦਮੀ ਹੈ । ਉਹਨੇ ਬੜਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਡਬਲ ਐੱਮ. ਏ. ਪਿੱਛੋਂ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰ ਗਿਆ । ਕਾਲਜ 'ਚੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਲੈਕਚਰਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਛੱਡੀਆਂ ਨੇ । ਮੇਰਾ ਬਿਆਨ ਛੋਟਾ ਹੈ, ਉਹਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਦਿਨ ਮਾਨਵ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਬਣੀ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, ''ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਬਹੁਤ ਔਖਾ । ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੇਲੇ ਆਪਣਾ ਮਾਨਵ ਆਧੀ ਰੋਟੀ ਪਰ ਆ ਗਿਆ ਤਾ ।'' ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਢਾਬੇ ਤੋਂ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋਟੀਆਂ ਛਕਦਾ ਸਾਂ । ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਟਾਈਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ । ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਮਾਨਵ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨੇ ਰਿਜ਼ਲਟ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੇ ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, ਅਖੇ ਤੇਰੀ ਤਾਂ ਹਾਈ ਸੈਕਿੰਡ ਡਵੀਜ਼ਨ ਆਈ ਐ । ਤੂੰ ਤਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ 'ਚੋਂ ਵੀ ਪਾਸ ਹੈਂ ।

ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਪਾਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਰੇੜ੍ਹੇ ਪੈ ਗਈ । ਸੰਨ ਅਠਾਹਠ ਮੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਬੰਦਾ ਗਰੈਜੂਏਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੋ ਤਾਂ ਗਿਆ ਪਰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਕਲਾਸ-ਰੂਮ ਨਾ ਵੇਖਿਆ । ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਾਂ, ਸਕਾਲਰਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਸੰਗ-ਸਾਥ ਨਸੀਬ ਨਾ ਹੋਇਆ । ਮੈਂ ਤਿਆਰ-ਸ਼ੁਦਾ ਲੈਕਚਰ ਨਾ ਸੁਣ ਸਕਿਆ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾ ਸਿੱਖ ਸਕਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਪਰ ਮਦਦਗਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੀ । ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ ਸੁਆਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਪੜ੍ਹਿਆ ਵਿਚਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਦੱਸ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁੱਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਵੀਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਰੱਖ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਬੀ. ਏ. ਤੱਕ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਮੇਰਾ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਬੀ.ਏ. ਵਿਚ ਅਖਤਿਆਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ।

ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਰੀਝ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰਾਂ । ਹੁਣ ਉਹ ਰੀਝ ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲਾ ਤਪਦਾ ਮਾਰੂਥਲ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਹੀ ਵਾਹ ਪੈਣਾ ਹੈ । ਬੜਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ । ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ । ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਐੱਮ. ਏ. ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਵਿਸ਼ਾ ਬੀ. ਏ. 'ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਗਰੈਜੂਏਟ ਹੋਇਆ ਹਾਂ । ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਐੱਮ. ਏ. ਕਰ ਸਕਦਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਨਵੀਂ ਰੁਕਾਵਟ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ । ਬੀ. ਏ. ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਸ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਐੱਮ. ਏ. ਦੀ ਵੀ ਅੱਧ-ਪਚੱਧ ਤਿਆਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਦਿਲ ਨੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪ੍ਰੀਖਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਲੇਟ ਫੀਸ ਨਾਲ ਗਿਆਨੀ ਲਈ ਦਾਖਲਾ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ।

••••••

ਗਿਆਨੀ, ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਜਾਂ ਅਦੀਬ ਫ਼ਾਜ਼ਲ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ, ਟੁਕੜਿਆਂ 'ਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਵਾਇਆ ਬਠਿੰਡਾ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੈ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਸ਼ਾਇਦ ਮਖ਼ੌਲ ਨਾਲ, ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣ ਲਈ! ਬਾਕਾਇਦਾ ਕਲਾਸਾਂ ਲਾ ਕੇ, ਫੀਸਾਂ ਭਰ ਕੇ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਕਤ ਖਰਚ ਕੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਇਹ ਸਾਡੇ ਵਾਲੀ ਡਿਗਰੀ ਤੁੱਛ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਰਸਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ 'ਵਾਇਆ ਬਠਿੰਡਾ' ਆਖਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੇ ਨੂੰ 'ਲੌਢੂਵਾਲ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਿਆ' ਆਖ ਕੇ ਹੱਸ ਛੱਡਦੇ ਨੇ । ਦਰਅਸਲ ਏਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਭੜਾਸ ਕੱਢਦੇ ਨੇ । ਕੱਢਦੇ ਰਹਿਣ । ਸਾਡੇ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖੂਬ ਰਾਸ ਆਈ ਹੋਈ ਏ । ਏਸੇ ਦੀ ਮਾਰਫਤ ਸਾਡੀ ਉਪਰਲੇ ਮੰਡਲਾਂ 'ਚ ਰਸਾਈ ਹੋਈ ਏ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਐਤਕੀਂ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਦਲ ਲਈ । ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ । ਮਾਈਗਰੇਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ । ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ. ਏ. ਈਵਨਿੰਗ ਕਲਾਸਾਂ 'ਚ ਰੈਗੂੂਲਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ । ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਇਹ ਛੋਟ ਜਿਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸੋ ਪਟਿਆਲੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੰਢ ਲਿਆ । ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਓਥੇ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਸਾਡਾ ਜਾਣ- ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਓਥੇ ਅਦਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਸੀ । ਵੱਖਰਾਪਨ ਸੀ । ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨਾਰੰਗ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਤੱਕ ਉਸ ਫਿਜ਼ਾ 'ਚ ਵਿਚਰਦੇ । ਡਾ. ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕੀ ਬੋਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਤਰਦੇ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ 'ਚ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਹਿੱਪੀ ਕਲਚਰ ਸਵਾਰ ਸੀ । ਪਟਿਆਲੇ 'ਚ ਭੂਤਵਾੜਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੀ । ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਨਾ ਚਾਹੋ, ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਵਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਚੂਹੇ ਦੀ ਖੁੱਡ 'ਚ ਵੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਪੇਪਰ ਦੇਣ ਲਈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਪਟਿਆਲੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ । ਡੇਟਸ਼ੀਟ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਾ । ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਰੋਜ਼ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਓਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਤਿਆਰੀ ਚੰਗੀ ਹੋ ਸਕੇਗੀ । ਪਰ ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਂਦੀ । ਸਵੇਰੇ ਅੱਖ ਦੇਰ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ । ਸੈਂਟਰ ਹੁੰਦਾ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ । ਭੱਜ-ਨੱਠ ਕਰਕੇ ਮਸਾਂ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ, 'ਕੋਈ ਨਾ, ਮੈਂ ਤੜ੍ਹਕੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਉੱਠ ਕੇ ਦੁੱਧ ਲੈਣ ਜਾਨਾਂ । ਤੈਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿਆਂਗਾ ।' ਮੇਰਾ ਇਹ ਸੰਸਾ ਉਹਨੇ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤਾ । ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਐਨ ਚਾਰ ਵਜੇ, ਮੈਨੂੰ ਉਠਾ ਦਿੱਤਾ । 'ਚੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁੱਧ ਲੈ ਆਈਏ ।'

ਠੰਢ ਦਾ ਮੌਸਮ । ਅਸੀਂ ਬੁੱਕਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ । ਡੋਲੂ ਚੁੱਕਿਆ । ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆਂ ਬਾਹਰੋਂ ਕੁੰਡੀ ਲਾਈ । ਨ੍ਹੇਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਹੀ ਤੁਰ ਪਏ । 'ਆਹ ਜ਼ਰਾ ਡਾ. ਸੇਠੀ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ । ਕੰਮ ਐ ਜਰੂਰੀ ।' ਆਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਕੁਆਰਟਰ ਦੀ ਘੰਟੀ ਜਾ ਵਜਾਈ ।....ਦੂਜੀ ਵਾਰ ...ਤੀਜੀ ਵਾਰ । 'ਕਿਉਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਟੱਬਰ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖਰਾਬ ਕਰਦੇ ਓ । ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਕਰ ਲਿਓ ਗੱਲ ।' ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਉਹ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਓਨੀ ਦੇਰ ਸੁਵਿਚ ਤੋਂ ਉਂਗਲ ਨਾ ਚੁੱਕੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੇਠੀ ਨੇ ਬੱਤੀ ਜਗਾ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ । 'ਆਓ । ਲੰਘ ਆਓ । ਹੁਕਮ ਕਰੋ ।' ਉਹਦੀ ਸੁੱਤ-ਉਨੀਂਦੀ ਜਿਹੀ ਉਚੇਚਬਾਣੀ ਦੇ ਜਵਾਬ 'ਚ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਬੋਲਿਆ, ''ਡਾਕਟਰ ਸਾਬ੍ਹ । ਤਕਲੀਫ਼ ਮਾਫ । ਅਸੀਂ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ । ਹੁਕਮ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ । ਬੇਨਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਤ ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲੀਂ ਰੁਝਾ ਰਿਹਾ । ਕਮੈਂਟਰੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਿਆ । ਜ਼ਰਾ ਸਕੋਰ ਪਤਾ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਦੱਸੋਗੇ?'' ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨੇ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾ ਸੁਣਿਆ । ਇਕ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਓਦੋਂ ਅਜੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਮੈਂ ਡਾ. ਸੇਠੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ! ਉਹਦੇ ਟਰਾਂਜਿਸਟਰ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵੀਕ ਹੋਏ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰ ਪਏ ।

ਵਾਪਸੀ ਤੱਕ ਏਨਾ ਕੁ ਟਾਈਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ । ਪੇਪਰ ਦਾ ਵਕਤ ਅੱਠ ਤੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸੀ । ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਟ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੈ । ...ਖ਼ੈਰ ਸੱਤੇ ਪੇਪਰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਗਏ ।

ਨਤੀਜਾ ਆਇਆ । ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੇਖੀ । ਪਟਿਆਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇਕ ਗਿਆਨੀ ਅਕਾਦਮੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਪੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਫਸਟ ਆਈ ਹੈ । ਨੰਬਰ ਉਹਦੇ ਸੈਕਿੰਡ ਡਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਸਨ । ਮੈਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ ਪਰ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨੰਬਰ ਏਦੂੰ ਘੱਟ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਲੱਭਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਰੈਕਟ ਵਿਚ ਆਰ. ਐੱਲ. ਲਿਖਿਆ ਸੀ । ਮਤਲਬ ਕਿ ਨਤੀਜਾ ਲੇਟ ਹੈ ।

ਪਟਿਆਲੇ ਪੁੱਜਾ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਗਿਆ । ਸਬੰਧਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ਫਸਟ ਆਇਆ ਹੈ ਪਰ ਮਾਈਗਰੇਸ਼ਨ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੈ । ਭੇਜ ਦਿਓ, ਰਿਜ਼ਲਟ ਆਊਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ...ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੇਜ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ ਪਰ ਉਹ ਹਾਲੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਹੀ ਪਿਆ ਸੀ । ਲਿਆ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਰਿਜ਼ਲਟ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਨੋਟੀਫਾਈ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ, ''ਮੈਂ ਰਿਜ਼ਲਟ ਲੈ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਪੁਚਾ ਦਿਆਂਗਾ ।''...ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਮੁੜ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ, ''ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਹ ਉਰਿਜਨਲ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਸਪਲਾਈ ਕਰੋ ।'' ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਬੀ.ਏ. ਡਿਗਰੀ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੰਗ ਲਈ । ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਕੇ ਮੈਂ ਓਥੇ ਈ ਧਰਨਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਰਿਜ਼ਲਟ ਦੀ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਹਿੱਲਾਂਗਾ । ਕੁਝ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ । ਕਾਫ਼ੀ ਖਲਜਗਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਸਾਈਕਲੋਸਟਾਈਲ ਕਾਪੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਪੜ੍ਹੀ । ਮੇਰੀ ਸਟੇਟ ਹਰਿਆਣਾ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

...ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਨ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਤਰਮੀਮ ਕਰਕੇ ਰਿਜ਼ਲਟ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਫਸਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਅਤੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਤਰੀਕ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਸੀ । ਮੈਂ ਚਿੱਠੀ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਨਾ ਆਈ । ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਕੀਤਾ । ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਦਾਖਲਾ ਫਾਰਮ ਵਾਲੇ ਪਤੇ ਉਤੇ ਭੇਜੀ ਚਿੱਠੀ ਤੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਮ ਵਾਪਸ ਆਈਆਂ ਨੇ । ਐਡਰੈੱਸ ਗਲਤ ਹੈ । ਮੈਂ ਰੋਣਹਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ, ''ਵਿਖਾਓ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਗਲਤ ਹੋ ਸਕਦੈ ।'' ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਵਾਇਆ ਭੁਲੱਥ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬੜੀ ਖਿਝ ਆਈ ਤੇ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਿਖ ਕੇ ਰਜਿਸਟਰੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਬੋਲਡ ਤੇ ਕੈਪੀਟਲ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਦਰਜ ਸਨ : ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਧਿਆਨਪੁਰ ਦਾ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪਤਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ । ਇਹ ਅਮਿਤੋਜ ਵਾਲਾ ਭੁਲੱਥ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਿਆ? ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਰ ਕੀ ਰਹੀ ਐ? ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਓਥੇ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕਰਕੇ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਰਸਾਈ ਹੈ, ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀ ਵਿਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਐਵੇਂ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਮਾਈਗਰੇਸ਼ਨ ਕਰਵਾ ਕੇ ।...ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਧਦੀ ਗਈ । ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ।

ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਇਆ, ਸੈਕਟਰੀਏਟ, ਮੇਰੀ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ, ਅਖੇ : ਯੂਨਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰੀ ਟੀਮ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਐ । ਅਸੀਂ ਕੰਟੀਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਗਏ । ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮੇ ਵਰਗੇ ਸਨ । ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਟਾਈਪ ਕਰਕੇ ਨਾਲ ਲਈ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ''ਬੜਾ ਝਾੜਿਆ ਨਾਰੰਗ ਸਾਬ੍ਹ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਕਹਿੰਦੇ : ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਇਮੇਜ ਕਿਉਂ ਖਰਾਬ ਕਰਦੇ ਓ? ਕੁਤਾਹੀ ਭਾਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕਰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਭੁਗਤਣਾ ਤਾਂ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੈਂਦੈ ਨਾ । ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਆਪ ਆਏ ਨੇ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦਾ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ । ...ਤੈਨੂੰ ਖੱਜਲ ਤਾਂ ਰੱਜ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਐ । ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਨਾਲ ਆਇਆਂ । ਲਿਹਾਜ਼ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕਰਨਾ ਈ ਪਏਗਾ ।'' ਨਾਲ ਹੀ ਸੱਦਾ-ਪੱਤਰ ਵਾਲਾ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਫੜਾ ਕੇ ਇਕ ਟਾਈਪਡ ਕਾਗਜ਼ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਲਈ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ । ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਮੇਰੀ ਗਲਤਫਹਿਮੀ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗਿਲਾ ਨਹੀਂ । ਮੈਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵਾਪਸ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ।...

ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਝਾਕਿਆ । ਉਹ ਮੁੱਛਾਂ 'ਚ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ : ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ, ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਨਾ ਸਹੀ, ਮੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕਰਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ । ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦਾ ਸਾਂ । ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬਹਿ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਪਟਿਆਲੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੈਂ ਬਰਾਂਚ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਮੁੱਕਾ । ਡਿਗਰੀ ਤੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ, ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ । ਗਵਰਨਰ ਪਾਵਟੇ ਨਾਲ ਫੋਟੋ ਹੋ ਗਈ । ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਹੋ ਗਈ ।

ਕਵੀ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਵਾਹਵਾ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਵਾਲਾ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ । ਪੰਜ-ਚਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਕਰਤਾ । ਮੇਰਾ ਮਿਹਰਬਾਨ ਮਿੱਤਰ । ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਪੇਪਰ ਦੇਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਐਵੇਂ ਫੜ੍ਹ ਮਾਰ ਬੈਠਾ ਕਿ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚੋਂ ਫਸਟ ਆਵਾਂਗਾ । ਉਹਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਇਆ । ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, 'ਜੇ ਤੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਾਰਕਰ ਦਾ ਪੈੱਨ ਲੈ ਕੇ ਦਿਆਂਗਾ । ਗੱਲ ਆਈ-ਗਈ ਹੋ ਗਈ । ... ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦਾ 'ਵਚਨ' ਯਾਦ ਕਰਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਪੈੱਨ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਪਾਰਕਰ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਹੀਰੋ ਦਾ । ਇਹ ਪਿਆਰ ਦਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੈਡਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਠਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਵਾਲਾ ਪੈੱਨ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਟੰਗਿਆ ਸੀ ।

ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ 'ਪੰਜ ਪਾਣੀ' ਸਪਤਾਹਿਕ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦੀਪ ਗਰੇਵਾਲ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖ ਛਾਪਿਆ : 'ਪੰਜਾਬ ਸਿਵਲ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਰਮਚਾਰੀ ।' ਉਸ ਵਿਚ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਪਰਚੇ ਦਾ ਅੰਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਝਟਕਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, ''ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਵਧੀਆ ਪੈੱਨ ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਘਟੀਆ ਫਿਕਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰੇਂ ।'' ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਦੀਪ ਗਰੇਵਾਲ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਨਾਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਐ, ਕਾਰਾ ਮੇਰਾ ਹੀ ਐ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਇਮੇਜ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਬਣ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਣ-ਕੀਤਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੈ ।

ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ । ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਿਬੰਧ ਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪੰਜਾਹ ਨੰਬਰਾਂ ਦਾ । ਸਾਡੀ ਵਾਰੀ ਨਿਬੰਧਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਸੀ: ਮੇਰੀ ਮਨ-ਭਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ । ਮੈਂ 'ਲੂਣਾ' ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਪੂਰੇ ਚੌਵੀ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਬੰਧ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਲੂਣਾ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਜਿਹੇ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਚਰਚਾ ਬਹੁਤ ਸੀ । ਕਿਤਾਬ ਅਜੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਅਠਾਰਾਂ ਰੁਪਏ ਕੀਮਤ ਰੱਖ ਕੇ ਡੀਲਕਸ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਾਪੀ ਸੀ । ''ਕਵਿਤਾ'' ਰਸਾਲੇ ਨੇ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਕਾਪੀ ਛਾਪ ਕੇ ਰੁਪਏ-ਰੁਪਏ ਨੂੰ ਵੇਚੀ ਸੀ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਏਨੀ ਹੀ ਹੋਰ ਛਾਪਣੀ ਪਈ ਸੀ । ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ ਵਾਲਿਆਂ ਦੋ ਰੁਪਏ ਵਾਲੀ ਛਾਪ ਲਈ ।

ਮੈਂ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ । ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹ-ਸੁਣ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ । ਉਸ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸੀ । 'ਲੂਣਾ' ਮੈਨੂੰ ਅੱ ਧਿਉਂ ਵੱਧ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸੀ । ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਕੁਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਲੰਬਾ ਸਾਰਾ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖਿਆ । ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪਾਠਕ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੀ । ਇਸ ਪੇਪਰ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਬੜੇ ਨੰਬਰ ਆਏ ।...ਸ਼ਿਵ ਉਦੋਂ ਕੁ ਜਿਹੇ ਹੀ ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੇਪਰ 'ਚ ਲਿਖੇ ਨਿਬੰਧ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਇਕਦਮ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਉਹ ਤੇਰਾ ਪੇਪਰ ਸੀ? ... ਪਟਿਆਲੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਦੇ ਘਰ ਰਾਤ ਠਹਿਰਿਆ ਸਾਂ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਪੇਪਰ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ 'ਲੂਣਾ' ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਐ । ਉਹਨੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ । ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ । ਉਹ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਾਂ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।...ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਇਹਦੀ ਕਾਪੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ ਮੈਨੂੰ । ਕਹਿੰਦਾ : ਕਰਵਾ ਦਿਆਂਗਾ ਨਕਲ ਤੇ ਭਿਜਵਾ ਦਿਆਂਗਾ । ਪਰ ਦਾਰੂ ਵੇਲੇ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਕੀਹਨੂੰ ਯਾਦ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ।'' ਫੇਰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਮੇਰੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ । ਵਾਇਆ ਬਠਿੰਡਾ ਵਾਲਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਉਹਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ । ਬਿਨਾਂ ਰੌਲੇ- ਗੌਲੇ ਤੋਂ ਚੁਪ-ਗੜੁਪ ਹੀ ਬੰਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੀ ਜਮਾਤੇ ਚੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਐੱਮ.ਏ. ਕਰਨੀ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਫਾਰਮ ਮੰਗਵਾਇਆ । ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਲਈ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਈ, ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ । ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਗਿਆਨੀ ਬੀ.ਏ. ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਬੀ.ਏ ਦੇ ਅਖਤਿਆਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਦਸਵੀਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ।

ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਿਵ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਜੁਟ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਐੱਮ.ਏ. ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚੋਂ ਫਸਟ ਆਇਆ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਵਜ਼ੀਫੇ ਨਾਲ ਰੈਗੂਲਰ ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹੋਈ । ਪਰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਾਲੋਂ ਵਜ਼ੀਫਾ ਘੱਟ ਸੀ । ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਪੇਪਰਾਂ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੋਇਆ । ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਸਾਂ । ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨੰਬਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਰਸੂਖਦਾਰ ਕੈਂਡੀਡੇਟ ਮੋਰਚਾ ਮਾਰ ਗਏ । ਜੱਗ ਜਿੱਤ ਗਿਆ, ਗੁਰਮੁਖ ਹਾਰ ਗਏ ।

••••••

ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ, ਮੂੰਹ-ਹਨੇਰੇ, ਹਰ ਰੋਜ਼, ਸੈਕਟਰ ਪੰਦਰਾਂ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸਤਾਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੁਕ ਛੱਡਣ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ ਡਿਊਟੀ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਅੰਸ਼ੂ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕਲਿਆਂ ਸੁੱਤੇ ਪਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਵੀ ਜਗਾ ਕੇ ਮੂਹਰਲੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕਾਠੀ ਉਤੇ ਬਿਠਾ ਲਈਦਾ ਸੀ । ਇੰਜ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਈਕਲ ਸਮੇਤ, ਬਾਕਾਇਦਾ ਇਕ ਸਾਰਥਕ ਨਿੱਤ-ਨੇਮ ਵਿੱਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਪੰਦਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਤੋਂ ਮੇਨ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੱਕ ਜੇਕਰ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਥਾਣੇ ਦੇ ਲਾਗੋਂ ਦੀ ਹੀ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਥਾਣੇ ਦੀ ਚਾਰਦੀਵਾਰੀ ਲਾਗੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਥਾਣੇ ਦੇ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਵਲੇ੍ਹਟ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ । ਬੇਟਾ ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜਗਿਆਸਾ ਕਾਰਨ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਵੇਖਦਾ, ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਬਾਰੇ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਦੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਬਿਸਤਰੇ ਵਲ੍ਹੇਟ ਰਹੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਨਿੱਤ-ਨੇਮ ਅਤੇ ਸਮਾਂ-ਸਥਾਨ ਵੀ ਸਾਡੇ ਟਾਈਮ-ਟੇਬਲ ਵਾਂਗ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੀ । ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਸੇ ਥਾਂ 'ਤੇ ਉਸੇ ਪੋਜ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ । ਉਹ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਤੇ ਹੱਥ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਵੀ ਹਿੱਲਦਾ । ਬੇਟੇ ਦਾ 'ਦੋਸਤ' ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਬੇਟਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ 'ਹੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸਿਪਾਹੀ' ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । 'ਸਿਪਾਹੀ' ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦ 'ਚੋਰ' ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਲਿਆ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਕ ਨਰਸਰੀ ਤੁਕਾਂਤ ਵੀ ਘੜ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਰਿਕਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਬੈਠਾ ਦਿਸਦਾ ਤਾਂ ਬੇਟਾ ਸਬਕ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਂਗ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ :

ਨਾ ਚੋਰ ਨਾ ਸਿਪਾੲ੍ਹੀ ।
ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਭਾਈ ।

ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਤ-ਚੇਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਬੁੱਧ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਇਹ ਗਿਆਨ ਸੀ ਕਿ ਹਾਸੇ ਦਾ ਸਿਪਾਹੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਮਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਪੱਕਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨੌਂ ਰਸਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ 'ਹਾਸ ਰਸ' ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬੋਧੀ-ਬਿਰਖ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਵਾਂਗ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ 'ਹੱਸਣ ਵਾਲਾ ਸਿਪਾਹੀ' ਹੀ 'ਹੱਸਣ ਵਾਲਾ ਬੁੱਧ' ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । 'ਨਰਸਰੀ ਤੁਕਾਂਤ' ਦੀ ਥਾਂ ਦਰਸ਼ਨੀ ਤੁਕਾਂਤ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ :

ਦਾਸ ਕਬੀਰ ਫਕੀਰ ਹੈ, ਹੱਸ-ਹੁੱਸ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,
ਗੌਤਮ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।

ਓਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਪਰਲਾ ਸ਼ੇਅਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ । ਸਿਪਾਹੀ ਨਾਲ ਹਾਸਾ ਤੇ ਗੌਤਮ ਨਾਲ ਕਬੀਰ ਕਿਉਂ ਜੁੜਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੈ । ਵਿਰੋਧ ਓਦੋਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਓਸ਼ੋ 'ਹੋਤੇਈ' ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਪਾਨੀ ਲੋਕ 'ਹੋਤੇਈ' ਨੂੰ 'ਹੱਸਣ ਵਾਲਾ ਬੁੱਧ' ਕਰਕੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੱਸਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਹੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਇਹੋ ਉਹਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੀ । ਲੋਕ ਇਸ ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਉਸ ਦੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਾਦੂ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਹਾਸਾ ਛੂਤ ਵਾਂਗ ਫੈਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫੈਲਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਾਸਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਅਸੀਸ ਸੀ । ਸ਼ਬਦ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ । ਉਹ ਹਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਡਾਉਂਦਾ । ਹਾਸੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ । ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੱਸਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਸੀ । ਉਹ ਫਕੀਰ ਜੁ ਸੀ । ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਹੱਸਣ ਲੱਗਿਆਂ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ । ਉਹ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਜੁ ਸੀ । ਹੱਸਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਛੱਡ ਕੇ ਫਕੀਰ ਹੋਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਪਰਮ ਸੱਚ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੌਤਮ ਤੋਂ 'ਬੁੱਧ' ਹੋ ਗਿਆ । ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਤੇ ਮਿਲਾਵਟ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ । ਹਨੇਰਾ ਖੋ ਗਿਆ, ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਚਾਨਣ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿਸਣ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ । ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜੋਤ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੋਤ ਵਿਚ ਜਗਿਆਸਾ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜਗਿਆਸਾ ਲਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹੁੰਗਾਰਾ ਵੀ ਹਾਸੇ ਵਰਗਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ: ਨਿਰਛਲ! ਨਿਰਮਲ! ਮਾਸੂਮ! ਨਿਸ਼ਕਾਮ! ਅਕਾਰਨ!

ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਾਸਾ ਅਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਾਸਾ ਕਾਰਜ ਤੇ ਕਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਾਸੇ ਵੇਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਕਬੀਰ ਕਬੀਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਗੌਤਮ ਗੌਤਮ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਹਾਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਿਰਾ ਹਾਸਾ : ਨਿਰ ਵਿਕਾਰ : ਨਿਰ ਵਿਚਾਰ, ਨਿਰ ਆਕਾਰ! ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਸਾ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਟਿਕਾਊਪਨ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ । ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਕਦੇ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਿਆ, ਨਾ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਦੱ ਸਿਆ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਓਧਰੋਂ ਦੀ ਲੰਘੇ ਸਾਂ, ਉਹ ਬੇਟੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਬਸ ਹੱਸਿਆ ਸੀ ।

ਬੇਟਾ ਹੁਣ ਤੀਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੈ । ਉਹਦਾ ਬੇਟਾ ਹੁਣ ਪੰਜਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੈ । ਅੰਸ਼ੂ ਦਾ ਬੇਟਾ ਅੱਪੂ । ਅੱਪੂ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਕੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੱਥਰ ਵਰਗੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਹਸਾਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਾ ਬੇਟਾ ਕਈਆਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਾਸੇ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਹਾਸੇ 'ਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਹੀ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਦੇ ਨੇ । ਬੱਚੇ ਹੀ ਕਬੀਰ ਬਣਦੇ ਨੇ । ਬੱਚੇ ਹੀ ਬੁੱਧ ਬਣਦੇ ਨੇ । ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ, ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਾਰ, ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਹੱਸ ਕੇ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਸੰਘਣੇ ਹਨੇਰੇ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਮਰਤੱਖ ਜਾਣ ਜਾਵੋਗੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਖਸ਼ ਹੱਸਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਬੱਚਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ ਕਿ ਹੱਸਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੱਚਾ ਅਜੇ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ!
ਬੱਚਿਆਂ ਕਰਕੇ ਹਾਸਾ ਅਜੇ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

••••••

ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸਾਂ, ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਸਿਵਾਇ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਸਾਹਿਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ । ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਆਉਂਦੀ, ਹੋਰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ । ਲਿਖ ਲਿਖ ਵਿੰਹਦਾ, ਹੋਰ ਸੋਹਣਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ । ਹਿਸਾਬ ਅਲਜਬਰਾ ਜੁਮੈਟਰੀ ਬੋਝ ਲੱਗਦੇ । ਇਤਿਹਾਸ ਭੂਗੋਲ ਸਾਇੰਸ ਐਵੇਂ ਰੱਟੇ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ । ਔਖੇ-ਸੌਖੇ ਪੜ੍ਹੀ ਗਿਆ । ਡੰਡਿਉ-ਡੰਡੀ ਚੜ੍ਹੀ ਗਿਆ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਰਸ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ । ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੱਸ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਝੱਸ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ।

ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਫਲ ਲੱਗਾ । ਪ੍ਰਭਾਕਰ, ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਐੱਮ. ਏ. ਵੇਲੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਸੰਗਤ ਮਾਣੀ । ਅੰਤਰੰਗ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜਾਣੀ । ਮਨ- ਵਾਂਛਿਤ ਫਲ ਪਾਇਆ । ਖੂਬ ਆਨੰਦ ਆਇਆ ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਗੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨੇ ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਟਾਈਪਰਾਈਟਰਜ਼ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਲਿਆ ਧਰੀਆਂ ਸਨ । ਚਿੱਠੀ-ਪੱਤਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨੋਟਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਅਸਰ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਰ ਕੋਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਲਈ ਸ਼ੌਕ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਲਈ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ । ਬਹਿਰ ਹਾਲ ਇਹ ਅਮਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਆਕੜਖਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਾਂਦੀ ਹੋ ਗਈ । ਦਿਨ ਅਜਿਹੇ ਫਿਰੇ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਚਾਂਦੀ ਹੋ ਗਈ ।...ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਸ਼ਬਦ-ਵਾਕ ਘੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਆਈ.ਏ.ਐੱਸ. ਅਫ਼ਸਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨੇ ਸਿੱਖਦਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਕੋਈ ਪੀ.ਸੀ.ਐੱਸ. ਅਧਿਕਾਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਪਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹ ਕਦੀ ਕਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਮੇਜ਼ਾਂ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਚਾਹ ਲਈ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਲੋੜ ਨੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਪਿਛਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡੋ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਤੀਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਹੁਣ ਸਕੱਤਰੇਤ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।

ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਝੁੱਲਦਾ ਹੈ । ਦਫਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਵਾਂਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ. ਏ. ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਵੀ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਇ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ!

ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਪਰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਵਾਂ! ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ । ਪੜ੍ਹਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਟਿਊਸ਼ਨ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸਾਂ । ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਕਲਾਸ ਲਾਉਂਦਾ ਸਾਂ । ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅੰਦਰਲਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਕਮਾਈ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ ।

ਐੱਮ.ਏ. ਫਾਈਨਲ ਦੇ ਪੇਪਰ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਕਾਲਾ ਅਫ਼ਗਾਨਾ ਵੱਲੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਆਇਆ । ਇਹ ਕਾਲਜ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਧਿਆਨਪੁਰ ਦੇ ਐਨ ਲਾਗੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਦਾ ਕਾਗਜ਼ ਉਤੇ ਅਰਜ਼ੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ । ਬਿਨਾਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਤੋਂ ਚੋਣ ਹੋ ਗਈ । ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵੱਲੋਂ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਆਇਆ । ਤਨਖ਼ਾਹ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ । ਮੌਜੂਦਾ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਿਚ ਟਿਊਸ਼ਨ ਦੀ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ । ਕਲੱਰਕੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰੀ ਨਾਲੋਂ ਭਾਰੀ ਲੱਗੀ । ਇਹ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਾਲਜ ਦੀ ਕੱਚੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰੀ ਨਾਲੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਪੱਕੀ ਕਲੱਰਕੀ ਬਿਹਤਰ ਹੈ । ਇਹ ਜੋ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਏ ਗਏ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਤਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਗਿਆਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਐੱਮ.ਏ. ਦੀਆਂ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਲੱਗੀ ਕਲਾਸ ਵੇਲੇ ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਇਆ । ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਅਰੁਫ਼ ਕਰਵਾਇਆ । ਉਹਦੇ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਮਾਣ ਵਧਿਆ । ਜਦੋਂ ਉਹਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਦੇ ਅੱਠੇ ਪੇਪਰ ਮੈਂ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਧੰਨ ਐਂ ਤੂੰ । ਸਾਡੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਚਹੁੰ ਪੰਜਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਅੱਠ ਦਸ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨੇ । ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਬੜੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵਿਦਿਅਦਾਰਥੀ ਕਦੇ ਫੇਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । 1972 ਵਿਚ ਐੱਮ.ਏ. ਕੀਤੀ । ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹੇ 1973 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਸੀ । ਉਸ ਦਿਨ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗੇਟ ਮੂਹਰਿਓਂ ਨਿਕਲੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਲਟਬੌਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਗਾਂਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਾਂ :

ਆਖਦਾ ਸੁਤਿੰਦਰ ਉੱਠ ਵੇਖ ਪਾਤਰਾ!
ਮਿੰਨੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਯਾਤਰਾ¨

ਮਗਰੋਂ ਕਿਸੇ ਟਰਾਲੀ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਮੂਹਰਜੀਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੂਹਰਜੀਤ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਸਮੇਤ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਸਾਡਾ ਅੱਠ ਦਸ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਮਾਣ ਤਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸਾਡੇ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਆਰਾਮ ਕਰਕੇ ਉਥੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮੁਹਰਜੀਤ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਸੀ । ਸੁਪਨ ਲੋਕ ਵਿਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।...ਅੱਜ ਉਹ ਦਿ੍ਸ਼ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦਾ ਦਿਲ ਕਿੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਜ਼ਾਰਾ ਕਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਆਪ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਸੁੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੂਰਾ ਘਰ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਖ਼ੈਰ, ਡਿਗਰੀ ਆਉਣੀ ਸੀ, ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਆ ਗਈ । ਸੱਜਣ ਮਿੱਤਰ ਯਾਰ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੰਗੀ ਪੋਸਟ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਏ । ਕੁਝ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਵੀ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।

-ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਟੈਕਸਟ ਬੁਕ ਬੋਰਡ ਵਿਚ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੇ ਘਰ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਮੇਰੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਪਰ ਇਹਨੇ ਨਕਸਲਵਾੜੀਆ ਕਹਿ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮੈਰਿਟ ਦਾ ਪੱਤਾ ਕੱਟਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਤਾਂ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਿੰਦਰਾ ਨੇ ਜੋ ਕਿ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸੀ, ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੌਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਵੇਖਣਾ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਮੈਰਿਟ ਪੱਖੋਂ ਕੈਂਡੀਡੇਟ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਹੈ ।...ਪਰ ਮੈਂ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਓਥੇ ਜਾਇਨ ਨਾ ਕੀਤਾ ।

-ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਇਨਫਰਮੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਲਾਂ ਅਸਾਮੀਆਂ ਕੱਢੀਆਂ । ਲਿਖਤੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਰਿਹਾ । ਇੰਟਰਵਿਊ ਹੋਈ । ਮੈਰਿਟ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਹੋਈ । ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸੱਤਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਸੀ । ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਦੱਸਿਆ, ''ਹੁਣ ਬਸ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਘੁੱਗੀ ਵੱਜਣੀ ਹੈ । ਪਾਰਟੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੋ ।'' ਰਿਜ਼ਲਟ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਕਿਤੇ ਨਾਮੋ- ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੱਤਵੇਂ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਲਿਖਤੀ ਟੈਸਟ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

-ਪੰਜਾਬ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਐਪਲਾਈ ਕੀਤਾ । ਗਿਆਨੀ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ । ਡਾ: ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਿਸ਼ਾ ਮਾਹਿਰ । ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਜਾਪਿਆ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ ਵਿਚ ਅਗਾਊਂ ਹੀ ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਡਾ. ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਗਿੱਲ ਨੇ ਵੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਅਦਬੀ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਧੁਮਾ ਦਿੱਤੀ । ... ਖ਼ੈਰ ਇਹ ਵੀ ਅਫ਼ਵਾਹ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ।

-ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ਅਰਜ਼ੀ ਲਈ ਗਈ । ਡਾ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਮੁਖੀ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸਨ । ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ, ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਿਤਾਬ 'ਦੁੱਖ ਦਰਿਆਉਂ ਪਾਰ ਦੇ' ਛਪ ਕੇ ਆਈ । ਇਕ ਤ੍ਰੈਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਉਹਦਾ ਰਿਵਿਊ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਏਦਾਂ ਦੀ ਤੁਕਬੰਦੀ ਹੋ ਗਈ :

ਅੰਦਰ ਦੇ ਨਾ ਬਾਰ੍ਹ ਦੇ
ਰੋਣੇ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜਗਤਾਰ ਦੇ
ਯਾਨੀ ਦੁੱਖ ਦਰਿਆਉਂ ਪਾਰ ਦੇ

ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਵੀ.ਸੀ. ਕੋਲ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਲਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਫ਼ਾਈਲ ਰੋਕ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਉਸ ਸੰਪਾਦਕ ਦਾ ਇਕ ਚਹੇਤਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਗਿਆ ।

- ਇਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਟੈਲੀਫ਼ੌਨ 'ਤੇ ਮੇਰੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ''ਮੈਰਿਟ ਦੀ ਗੱਲ ਛੱਡੋ । ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕੈਂਡੀਡੇਟ ਝੰਡੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਝੰਡੀ ਤੋਂ?''

- ਇਕ ਐੱਸ.ਡੀ.ਕਾਲਜ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹੋਈ, ''ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬਣਾਂਗੇ ਕਿ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਕੇਸਧਾਰੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ।''

ਕੁਝ ਏਦਾਂ ਦੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜੱਗੋਂ ਬਾਹਰਾ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਿਆ । ਸਭ ਦੇ ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣਗੇ । ਏਦਾਂ ਦਾ ਕਈ ਕੁਝ ਵਾਪਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ । ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ।

1973 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਮਈ ਮਹੀਨੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬਹੁਤ ਇੱਕਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਸੇ ਵਰ੍ਹੇ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ । ਮੇਰੀ ਇੱਕਲ ਨੂੰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਥੀ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਖਿੰਡਿਆ ਪੁੰਡਿਆ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਅਵਾਰਾਗਰਦੀ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਧੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਭਟਕਣ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਂਭਿਆ, ਸੰਭਾਲਿਆ । ਥਾਂ-ਸਿਰ ਕੀਤਾ । ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਘਰ ਬਣਾਇਆ । ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਅਗਸਤ ਮਹੀਨੇ ਸਾਡੀ ਗੋਦੀ 'ਚ ਬੇਟਾ ਅੰਸ਼ੂਮਾਨ ਆਇਆ । ਰੌਣਕਾਂ ਲੱਗ ਗਈਆਂ । ਰੁਝੇਵਾਂ ਵੱਧ ਗਿਆ । ਜੀਅ ਲੱਗ ਗਿਆ ।

ਘਰ ਵਿਚ ਜੀਅ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਬਾਹਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਨੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਟਦਾ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਡਾ. ਵਿਸ਼ਵਾ ਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਮਾਗਮ ਰਚਾਈ ਰੱਖਦਾ । ਅਮਿਤੋਜ ਐਂਡ ਪਾਰਟੀ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਰਾਬਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ।

ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਮੈਂ ਲੰਮੀ ਸੋਚ ਕੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਾਂਝ ਪਾ ਲਈ ਅਤੇ ਡਾ. ਤਿਵਾੜੀ ਦੀ ਸੁਪਰਵਿਯਨ ਹੇਠ ਯੂਨਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਲਈ ਐਨਰੋਲਮੈਂਟ ਕਰਵਾ ਲਈ । ਦਫ਼ਤਰ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ । ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਅੱਧੀ ਤਨਖ਼ਾਹ 'ਤੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬਿਨ ਤਨਖਾਹੋਂ । ਮੇਰਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿਚ ਲੰਘਦਾ ਜਾ ਫਿਰ ਤਿਵਾੜੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ । ਪੜ੍ਹਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਂ ਪਰ ਸੇਧ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੇਧ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ।...ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਲੱਭਾ ਸੀ । ਵਿਹਲ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਇਨ੍ਹੀਂ ਹੀ ਦਿਨੀਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਗਮ ਸੰਪੰਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪੈ੍ਰਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਰ ਨਿਰੂਪਮਾ ਦੱਤ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, ''ਮੈਂ ਲੇਟ ਹੋ ਗਈ । ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਫੰਕਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸ ਦੇ ।'' ਮੈਂ ਆਦਤਨ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਦੱਸਿਆ, ''ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ : ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਪ੍ਰਭਜੋਤ ਦੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ ।'' ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਵਿਚ 'ਫਰੌਮ ਦਾ ਫਰੰਟ ਰੋਅ' ਕਾਲਮ ਦਾ ਟੇਲੀਪੀਸ ਛਪ ਗਿਆ । ਗੱਲ ਟਿਕਾਣੇ ਪੁੱਜ ਗਈ ।

ਤਿਵਾੜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ । ਅਮਿਤੋਜ ਆਪਣੀ ਮਿਆਦ ਪੁਗਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਥੀਸਿਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਲੁਕਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਅਰਜ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੇਲੇ ਡਾਕਟਰ ਤਿਵਾੜੀ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, ''ਇਹ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਸਿਰਫ਼ ਅਮਿਤੋਜ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਤੂੰ ਇਸ ਦੀ ਆਸ ਛੱਡ ਦੇ ।''

ਮੈਂ ਆਸ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਦੋਂ ਜਿਹੇ ਹੀ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਫੇਰ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ । ਕਈਆਂ ਨੇ ਦੱ ਸਿਆ ਪਰ ਮੈਂ ਘੇਸਲ ਮਾਰ ਛੱਡੀ । ਸਿਸਟਮ 'ਚੋਂ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਉਠ ਗਿਆ ਸੀ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਟੂਡੈਂਟ ਸੈਂਟਰ 'ਚੋਂ ਉਠ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਰੈਂਪ 'ਤੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਆਈ. ਏ. ਐੱਸ. ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਪੁੱਛਿਆ, ''ਐਪਲਾਈ ਕੀਤੈ?'' ''ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਫਾਰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਵਾਇਆ ।'' ਸੁਣ ਕੇ ਬੋਲੇ, ''ਫਾਰਮ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਿਐ । ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਨੌਂ ਕੁ ਵਜੇ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆ ਜਾਈਂ । ਮੈਂ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ ।''

••••••

ਪੰਜਾਬ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਪੁੱਜਣ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਰੀਕ ਸੀ । ਅਰਜ਼ੀ ਤਿਆਰ ਸੀ । ਪਟਿਆਲੇ ਦਸਤੀ ਹੀ ਪੁਚਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ । ਖ਼ੁਦ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ । ਪਰ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਬੈਠਾ । ਮਨ ਹੁੱਜਤਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬਹਾਨਾ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਬਹਾਨੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਫਾਰਮ ਭਰਵਾਇਆ । ਲੋੜੀਂਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਚੈੱਕ ਕੀਤੇ । ਉਸ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੀ.ਏ. ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਬੁਲਵਾਇਆ । ਦਫ਼ਤਰ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਇਆ । ਮੇਰੇ 'ਨੇਕ ਤੇ ਮੁਫੀਦ' ਚਾਲ ਚੱਲਣ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਪੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ । ਨਿੱਜੀ ਚਿੱਠੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪੀ.ਸੀ.ਐੱਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਰਜ਼ੀ ਦੀ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚ ਯਕੀਨੀ ਬਣ ਜਾਏ । ਹਦਾਇਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥਾਂ- ਸਿਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ । ਅਰਜ਼ੀ ਲਾਈਨ 'ਚ ਲੱਗ ਜਾਏ ।

ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਫਜ਼ੂਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਬੇਕਾਰ ਕਸਰਤ । ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ । ਪਤਨੀ ਦੇ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ 'ਤੇ ਵੀ ਮੈਂ ਟਾਲਮਟੋਲ ਕਰੀ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਆਹ ਤਾਂ 'ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਜ਼' ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਦੋਬਦੀ ਇਸ ਮੋੜ ਤੱਕ ਧੱਕ ਲਿਆਂਦਾ । ਹੁਣ ਫੇਰ ਢੇਰੀ ਢਾਹੀ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕਹਾਣੀ ਮੁਕਾਈ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਵਕਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਆਈ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ।

ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਆਇਆ । ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ । ਇਹਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਗਿਆਨੀ ਕਰਵਾਈ ਸੀ । ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ. ਵੀ ਕਰ ਗਿਆ । ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰਸੀਆ ਹੈ । ਟਾਈਪ ਸੋਹਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ । ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਅਤੇ ਸੁਖਬੀਰ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਇਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਟਾਈਪ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਹੁਣ ਤਾਂ ਅੰਡਰ ਸੈਕਟਰੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਸਟੈਨੋ ਸੀ ।... ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ । ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਦਿੱਤੀ । ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਟਿਆਲੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਅਰਜ਼ੀ ਡਾਇਰੀ ਕਰਵਾ ਕੇ, ਰਸੀਦ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ । ''ਬਸ, ਐਨਾ ਕੰਮ ਸੀ? ਆਉ ਹੁਣ ਚਾਹ ਪੀਏ ।'' ਵਾਹ ਗਰਮੁਖੋ!

ਏਹੋ ਜਿਹੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਕਰ ਕੇ ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਨੇਕੀ ਜਤਲਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ । ਤੁਹਾਡਾ ਅਹਿਸਾਨ ਭੁਲਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਇਹ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਹੈ । ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰ ਬਦਲ ਗਈ । ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਆ ਗਈ । ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਵੀ ਨਵੀਂ ਹਕੂਮਤ । ਨਵੇਂ ਹੁਕਮ । ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਨਵਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਛਪ ਗਿਆ । ਨਵੀਆਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਮੰਗ ਲਈਆਂ । ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਭੁੱਲਣਾ ਬੇਹਤਰ ਸਮਝਿਆ । ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਦਿਲ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ । ਇੰਟਰਵਿਊ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਜਗਦੀਪ ਆਈ । ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਦੀ ਬੇਟੀ । ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ''ਆਂਟੀ! ਆਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਟਰ ਆਇਆ ਪਿਐ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦਾ । ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰ ਲਿਐ । ਇਸ ਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਏਧਰ ਰਹਿੰਦਾ । ਮੈਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਐ । ਪਰਸੋਂ ਨੂੰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਣੈ । ਕੀ ਕਰੀਏ?'' ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਲੈਟਰ ਵਿਚਾਰੇ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਦਾ ਸੀ ।... ਦੋ ਦਿਨ ਹੋਰ ਲੰਘ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸਬਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ ।

ਡਿਗਰੀਆਂ/ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਇੱਕਠੇ ਕਰ ਕੇ ਫਾਈਲ ਵਿੱਚ ਲਾਏ । ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਟ ਪੇਪਰਾਂ 'ਤੇ ਚਿਪਕਾਇਆ । ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰਾ ਬਸਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ । ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਬੱਦਲ ਛਾ ਗਏ । ਬਹਾਨਾ ਮੁੜ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗਾ । ਪਰ ਮੈਂ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ । ਨਹੀਂ ਬਣੂੰ ਕੰਮ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ । ਮੇਲਾ-ਗੇਲਾ ਈ ਸਹੀ ।

ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਬੱਦਲ ਹੋਰ ਸੰਘਣੇ ਤੇ ਕਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਵਾਜ ਪੈ ਗਈ । ਅਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਨਕਲਾਂ ਵਾਲੇ ਅਸਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਕਾ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਪਾਤਰਤਾ ਪਰਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਪੱਕੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛਾਨਣਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕੱਚੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਰੱਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਮੇਰੀ ਅਰਜ਼ੀ ਵੀ ਰੱਦ ਹੋ ਗਈ ।

ਅਰਜ਼ੀ ਰੱਦ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ 'ਵਾਇਆ ਬਠਿੰਡਾ' ਵਾਲੀ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਉਤੇ ਡਵੀਜ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ । ਸ਼ਰਤ ਸੀ ਸੈਕਿੰਡ ਡਵੀਜ਼ਨ ਦੀ । ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਡਵੀਜ਼ਨ ਖ਼ੁਦ ਕੱਢਣ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਕੇ ਵਾਲੇ ਬਾਬੂਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਫਾਰਮ ਉਤੇ ਲਾਲ ਸਿਆਹੀ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਕਾਟਾ ਮਾਰ ਕੇ 'ਯੋਗਤਾ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਪਾਤਰਤਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ' ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ ਬਸਤੇ ਵਿਚ ਤੁੰਨੇ । ਵਿਹਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਦਫਤਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ । ਮੱਥੇ 'ਚੋਂ ਸੇਕ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਦਰਦ ਨਾਲ ਸਿਰ ਪਾਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਅਚਾਨਕ ਏਨੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਹੋਈ, ਜਿਵੇਂ ਬੱਦਲ ਪਾਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਹਨੇਰ ਘੁੱਪ-ਘੇਰ । ਮੀਂਹ ਛੱਜੀਂ ਤੇ ਖਾਰੀਂ । ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰੱਦ ਹੋਇਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਖਲੋ ਗਿਆ । ਮੀਂਹ ਹਟੇ ਜਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘਟੇ ਤਾਂ ਤੁਰਾਂ! ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।...ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਥ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ । ਅੱਖਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੇਖਿਆ...ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸਾਜ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ । ਏਨਾ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬੰਦਾ ਗਜ਼ਲਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਬਸ । ਕਦੇ ਬਹੁਤਾ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । ਸੋਚਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਵੀ ਇਥੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇਣ ਜਾਂ ਦਿਵਾਉੇਣ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਉਸ ਪੁੱਛਿਆ । ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ । ਕਹਿੰਦਾ, ''ਚੱਲ ਦਫ਼ਤਰ ਬਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਨਾਲੇ ਕੌਫ਼ੀ ਪੀਆਂਗੇ ।'' ਉਹ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਵਿਥਿਆ ਤਹੱਮਲ ਨਾਲ ਸੁਣੀ । ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਆਖਿਆ, ''ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਈ, ਏਹੋ ਕੁਝ ਕਮਿਸ਼ਨ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਕੇ ਕਹਿ ਦੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੈਨੂੰ ਸੱਦਣਾ ਨਹੀਂ, ਆਪੇ ਚਿੱਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜਾ ਵੜੀਂ । ਤੇਰਾ ਕਲੇਮ ਬੜਾ ਮਜਬੂਤ ਹੈ । ਘਬਰਾਈਂ ਨਾ । ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਪੇਸ਼ ਕਰੀਂ । ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਡਰੀਂ । ਏਦੂੰ ਵੱਧ ਤੇਰਾ ਕੀ ਵਿਗਾੜ ਲੈਣਗੇ ।...ਪਰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰੀਂ ।'' ਉਹਦੇ ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬੈਟਰੀ ਚਾਰਜ ਹੋ ਗਈ । ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹਦੇ ਕਹੇ ਮੁਤਾਬਕ ਕੀਤਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਫ਼ ਨਾਂਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਮਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਹਰ ਉਡੀਕਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਲਈਏ ਫਿਰ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਮਗਰੋਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ''ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕਲੇਮ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਪਾਤਰਤਾ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਬਹਿ ਜਾਉ ।'' ਮੈਂ 'ਸ਼ੁਕਰੀਆ' ਆਖ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ''ਇਹ ਆਪਣਾ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ ਮਾਲ ਮੱਤਾ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿਉ । ਮੈਂ ਓਨਾ ਚਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਦਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸੁਆਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿਉ ।'' ਉਹ ਵਿਸ਼ਾਮਾਹਰ ਵਜੋਂ ਚੋਣਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ । ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਓਪਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਘੂਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਜਿਵੇਂ ਪਛਾਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ । ਹਾਲੇ ਹਫ਼ਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਅਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮ 'ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲੇ ਸਾਂ ।

ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪੁਲੰਦਾ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ । ਨਾਗਮਣੀ ਦਾ 'ਦੇਖ ਕਬੀਰਾ ਹੱਸਿਆ' ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਅੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਅਤੇ ਇਮਰੋਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵੀ ਟਾਈਟਲ 'ਤੇ ਛਪਿਆ ਸੀ । ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਅੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ।...ਬਾਕੀ ਕਾਗਜ਼ ਫਰੋਲਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਪੁਲੰਦਾ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਨਾਗਮਣੀ ਵਿਖਾ ਕੇ ਬੜੇ ਨਾਟਕੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, ''ਇਹ ਬੰਦਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ...ਜਿਸ ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਇਹ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾਂ । ਉਹ ਸਾਡਾ ਵਧੀਆ ਵਿਅੰਗਕਾਰ ਹੈ ।...ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕੇ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹੈ । ਸਰਾ-ਸਰ ਧੋਖਾ ।'' ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ । ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਿ ਇੰਟਰਵਿਊ 'ਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁਨਾ ਲਈ ਸੀ । ਅਰਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮ 'ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਫੋਟੋ ਚਿਪਕਾਈ ਸੀ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀ ਖਿਚਵਾਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਬਗੈਰ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੋਂ । ਇੰਟਰਵਿਊ 'ਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਫੋਟੋ ਵੇਖ ਕੇ ਪਛਾਨਣੋਂ ਹੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਣ । ....ਪਰ ਆਹ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਪੰਗਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਛਾਣ ਰਹੇ ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਮੁੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਨੋਦੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਭਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਲਮਕਾਅ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਸਪੈਂਸ ਵਧਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਦਰਅਸਲ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਭੂਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਦੀ ਚੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਾਤਰਤਾ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨਾਲ ਹੀ ਸੁਲਝਿਆ ਸੀ ।

ਖ਼ੈਰ, ਸਸਪੈਂਸ ਖਤਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਬੜੇ ਵਧੀਆ ਸੁਖਾਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਵਿਊ ਹੋਈ । ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਰੋਕ ਲਿਆ, ''ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਸਾਰੇ ਕਲੇਮ ਮੰਨ ਲਏ ਗਏ । ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨਾ ਰੱਖੀਂ । ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼, 'ਬੋਲ ਕੁਬੋਲ' ਨਾ ਲਿਖ ਦੇਈਂ ।'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ 'ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ' ਵਿੱਚ ਛਪਦੇ ਮੇਰੇ ਕਾਲਮ ਵੱਲ ਵੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਹੱਸ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਰੋਕਿਆ, ''ਐੱਮ.ਏ.'ਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚੋਂ ਜਿਹੜੀ ਤੇਰੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਐ, ਉਹਦਾ ਤੂੰ ਮੈਰਿਟ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ । ਅੱਜ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਇਸ਼ੂ ਕਰਵਾ ਲੈ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤੱਕ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦੇਈਂ । ਉਹਦੇ ਨੰਬਰ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਇੰਟਰਵਿਊ 'ਚ ।''

ਅੰਦਰੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸਾਜ਼ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠਾ । ਆਸਮਾਨ ਹੁਣ ਸਾਫ਼ ਸੀ । ਉਸ ਪੁੱਛਿਆ । ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ । ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਵੀ ਓਥੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਟੀ.ਏ./ਡੀ.ਏ. ਲੈਣ ਆ ਗਏ, ''ਤੂੰ ਹਾਲੇ ਇਥੇ ਹੀ ਬੈਠੈਂ? ਓਧਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣੀ ਐ । ਹੁਣੇ ਭੱਜ ਜਾਹ । ਜਾ ਕੇ ਮੈਰਿਟ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾ । ਆਹ ਚਾਹ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਕਰ ਲੈਨਾ ।''

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਹੁਣ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਜਾ ਕੇ ਸਟੂਡੈਂਟ ਸੈਂਟਰ 'ਚ ਬਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਵਾਕਫ਼ਕਾਰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਹੋਏ । ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਆਰਡਰ ਦੇ ਕੇ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਯੁਵਕ ਮੇਲਿਆਂ ਵਾਲਾ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਬੁਲਾਵਾਂ, ਉਹ ਪਰੇ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਜਾਏ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਕਸੂਰ ਸੀ । ਗੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਿਆ । ਮੈਂ ਕੰਮ ਦੱਸਿਆ ।

ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਲੈ ਗਿਆ । ਕਈ ਥਾਈਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਕੀਤੇ । ਕਿਤੋਂ ਫਾਰਮ ਮੰਗਵਾਇਆ । ਕਿਤੇ ਫੀਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਈ । ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾਏ । ਮੈਰਿਟ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਾਪੀਆਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ । ਉਹਨੇ ਦੋ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਇਕ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲਈ, 'ਕੱਲ੍ਹ ਤੈਨੂੰ ਫੇਰ ਚੱਕਰ ਮਾਰਨਾ ਪਏਗਾ । ਇਹ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਮੈਂ ਰੱਖ ਲੈਨਾਂ । ਇਹਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਾਲਾ ਹਵਾਲਾ ਨੰਬਰ ਲਿਖ ਦੇ । ਮੈਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂਗਾ ।''

ਇਕ ਵੇਲਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ । ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਹੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਪਰ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ । ਜਦੋਂ ਆਉਣਾ ਹੋਊ ਆਪੇ ਆਜੂ । ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜਤਾ ਅਤੇ ਸਮਤਾ ਵਾਲਾ ਭਾਵ ਆ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਵਾਲਾ ਪਰਮਜੀਤ (ਸਵ.) ਆਇਆ । ਹੱਸਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਵਧਾਈ' । ਮੈਂ 'ਦ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ' ਖੋਲ੍ਹੀ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਪੁੱਛਿਆ, ''ਕਾਹਦੀ ਵਧਾਈ ਭਈ? ਇਹ ਨਵੀਂ 'ਵਧਾਈ ਕਿਹੜੀ?' ਬੇਟੇ ਦੀ ਵਧਾਈ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੂਜਾ ਬੇਟਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਲੰਕਾਰ । ''ਅਖ਼ਬਾਰ ਮੂਹਰੇ ਖੋਲ੍ਹੀ ਬੈਠੈਂ, ਤੇ ਪੁੱਛਦੈਂ ਮੈਨੂੰ ਅਖੇ : ਕਾਹਦੀ ਵਧਾਈ ।'' ਆਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਰਿਜ਼ਲਟ ਵਾਲਾ ਪੰਨਾ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਨਰਲ ਕੈਟੇਗਰੀ ਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਦਾ ਦਸਵਾਂ ਨੰਬਰ ਸੀ ।

ਭੂਸ਼ਨ ਖੁਸ਼ ਸੀ । ਉਹਨੂੰ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਦੋ ਵਧਾਈਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਹੁਣ ਸਮਝ ਆਈ । ਇਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਡਬਲ ਵਧਾਈ ।

••••••

ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਨਾਟਕੀ ਜੁਗਤ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲਜ ਟੀਚਰ ਵਜੋਂ ਚੁਣ ਲਿਆ । ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ 'ਬਾਬੂ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਬ੍ਹ' ਕਹਿਣਾ ਸੀ ।

ਜਾਗਦਿਆਂ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਨੀਂਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ ਕਦੇ 'ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ' ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ । ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਣਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਿਹਾ । ਜੋ ਤੇ ਜਿੰਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਉਸੇ 'ਚ ਮਨ ਰਚਾ ਲਿਆ । ਲੱਚਕ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਘਟਾ ਲਿਆ । ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮਨ 'ਚ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਕਦੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ! ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਹੋਵੇ । ...ਤੇ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਠੂਠਾ ਰਹਿਮਤ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰ ਕੇ ਉੱਪਰ ਦੀ ਡੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਲਾਂਘਾ ਮੰਗਿਆ ਸੀ, ਵੱਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ । ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਗਲਾ ਅਧਿਆਇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਪਹਿਲਾ ਮੁੱਕ ਗਿਆ । ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ, ਸਿਰ ਝੁਕ ਗਿਆ ।

ਚੋਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਨਾਲ ਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡਣਾ ਪਏਗਾ । ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ, ਨਵਾਂ ਮਾਹੌਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇ! ਦਰਅਸਲ ਪਿੰਡੋਂ ਆ ਕੇ, ਇਸ ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ, ਇਥੇ ਪੂਰਾ ਦਿਲ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ । ਬਣੇ ਬਣਾਏ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਵਿਉਂਤਣਾ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗੇ । ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਤਾਂ ਚੱਲ ਰਿਹੈ, ਟਿੰਡ ਫੂਹੜੀ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ? ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਗੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ । ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਇਥੇ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ । ਅਦਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਮਨ ਵਿਚ ਖਦਸ਼ਾ ਜਿਹਾ । ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੱਝ ਵੇਚ ਕੇ ਘੋੜੀ ਲਈ, ਦੁੱਧ ਪੀਣੋਂ ਗਏ ਲਿੱਦ ਚੁੱਕਣੀ ਪਈ ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਛੁੱਟੀ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਥੌੜੂ ਮੋਚੀ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬੂਟ ਬਣਵਾ ਕੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਪੈਰੀਂ ਪਾ ਕੇ ਵੇਖੇ । ਮਾੜੇ ਜਿਹੇ ਤੰਗ ਸਨ । 'ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਣਗੇ' ਸੁਣ ਕੇ ਬੈਗ 'ਚ ਪਾ ਲਏ । ਲੈ ਆਇਆ । ਪਾਏ ਹੋਏ ਸੋਹਣੇ ਲਗਦੇ, ਪਰ ਪਾਇਆਂ ਲੱਗਦੇ । ਤੁਰਿਆ ਨਾ ਜਾਂਦਾ । ਤੋਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ । ਪਿੰਡੋਂ ਚਿੱਠੀ ਆਉਂਦੀ, ''ਲੱਗਣੇ ਹਟੇ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਮੇਚ ਹੋਏ ਕਿ ਨਹੀਂ?'' ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਭ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ । ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ, ''ਬੂਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪੈਰ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਹੋ ਗਏ ।'' ਹੁਣ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮੇਰੇ ਮੇਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਨਵੀਂ ਦੁਬਿਧਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਕੇ ਸੋਚ ਵਿਚ ਮੰਡਰਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਫਜ਼ੂਲ ਜਿਹੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਲਾਮਡੋਰ ਘੁਸਮੁਸੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਫੜਫੜਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਕੋਫ਼ਤ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਘੜੀ ਟਲ ਜਾਏ । ਜਿੰਦ ਇਸ ਅਜ਼ਾਬ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਏ ।

ਕਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਚੋਣ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਆਉਣੀ ਸੀ । ਐਵੇਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਚਿੱਠੀ ਤਾਂ ਆਉਣੀ ਹੀ ਆਉਣੀ ਸੀ । ...ਸਕੱਤਰੇਤ 'ਚ ਲੱਗੇ ਹੋਣ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ । ਦਫ਼ਤਰ 'ਚੋਂ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਲਾ ਰਹੇ ਨੇ?... ਮੈਂ ਰੋਪੜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ । ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਾਲਾ ਅਫਗਾਨਾ, ਸਠਿਆਲੇ ਜਾਂ ਡੇਰਾ ਬਸੀ ਘੱਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਵਿਰਕ ਨਾਲ ਸਮੱਸਿਆ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ । ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਓਦੋਂ ਬਾਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰੈਸ ਸਕੱਤਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਜੁੱਤੀ ਪਾਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ । ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਸਕੱਤਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਉਹਦੇ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਖਲਿਆਰਿਆ । 'ਆਹ ਮੁੰਡਾ ਜਿਹੜਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੈ, ਇਹਨੂੰ ਦਿਉ' ਆਖ ਕੇ ਉਹਨੀਂ ਪੈਰੀਂ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਰੋਪੜ ਦੇ ਆਰਡਰ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ।

ਦਰਜਾ ਤਿੰਨ ਕਰਮਚਾਰੀ ਹੁਣ ਦਰਜਾ ਦੋ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਬੋਰਡ ਮੂਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਡਾਕਟਰੀ ਜਾਂਚ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵ ਧਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਕਵੀ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਕਟਮੋਚਨ ਬਣ ਕੇ ਬਹੁੜਿਆ । ਆਪਣੇ ਸਟੈਨੋ ਤੋਂ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖਵਾਈ । ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਛੋਟ ਮੰਗੀ ।...ਛੋਟ ਮਿਲ ਗਈ । ਹੁਣ ਬਸ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਪੋਟ ਦੇਣੀ ਸੀ ।

ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਰੋਪੜ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਿਪੋਟ ਦੇ ਕੇ ਅਗਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗਾ । ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੀ ਸਹੀ ਪੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਪ੍ਰੋ. ਸਰਨ ਸਿੰਘ ਸੀ । ਪ੍ਰੋਰ. ਸਰਨ ਸਿੰਘ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਵਾਲਾ । ਉਹਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਸਟਾਫ਼ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਕਰਕੇ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਓਪਰਾ ਨਾ ਲੱਗਾ । ...ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਕਰਕੇ ਅੜੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਓ.ਪੀ. ਸ਼ਰਮਾ । ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ । ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲੀ । ਰੋਅਬ-ਦਾਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲਾ । ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕਾਲਜ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ 'ਚ ਹੈ ਜਾਂ ਘਰ । ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਤਾਂ ਕੀ ਸਟਾਫ਼ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਵੀ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਰੇ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਆਪ ਕਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜੁੱਰਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ । ਮੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਪੋਟ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨ ਹਵਾ 'ਚ ਲਟਕਦੀ ਰਹੀ । ਰੋਜ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਜਾਣਾ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਡੀਕ ਕੇ, ਮਨ ਮਸੋਸ ਕੇ, ਮੁੜ ਆਉਣਾ ।

ਪਿਛਲੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਫਾਰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ਹਾਜ਼ਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਪਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀ 'ਬਰੇਕ' ਬੜੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਇਹੋ ਸੋਚ ਕੇ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਵਾਲਿਆਂ ਡਰਾਇਆ ਕਿ ਇੰਜ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਜਾਏਗਾ । ਫੇਰ ਚਪੜਾਸੀ ਨਾ ਪੈਰ ਲੱਗਣ ਦਏ, ''ਨਾ ਜੀ, ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਾਬ੍ਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ।''

ਚਪੜਾਸੀ ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀ ਸੀ । ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦਾ । ਪੂਰਾ ਟਰੇਂਡ । ਸਟੂਲ ਡਾਹ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਮੂਹਰੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ । ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਕਾਲ ਬੈੱਲ ਦੱਬ ਆਉਣੀ ਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ''ਆਇਆ ਜੀ...' ਆਖ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ । ਦਿਨ 'ਚ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਏਦਾਂ ਕਰਕੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦੇਣਾ ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਖ਼ਾਲੀ ਏ । ...ਇਕ ਦਿਨ ਅੰਦਰੋਂ ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ । ਫ਼ੌਜੀ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚਿੱਕ ਚੁੱਕਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ।

? ਸਰ! ਮੇਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਥੇ ਪੋਸਟਿੰਗ ਹੋਈ ਏ । ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਪੋਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।
-ਇਥੇ ਕੋਈ ਵੇਕੈਂਸੀ ਨਹੀਂ ।

? ਵੇਕੈਂਸੀ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਰਡਰ ਕੀਤੇ ਨੇ ।
-ਕਹਿਦੇ ਜਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ , ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ।

? ਸਰ! ਤੁਸੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦਿਉ ।

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਖੜ੍ਹਾ ਸਾਂ । ਖ਼ਾਲੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਆਪੇ ਹੀ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਉਹਨੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ 'ਚੋਂ ਮੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਪੋਟ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਉਤੇ ਧਰ ਲਈ । ਉਹ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਤੇ ਕਦੇ ਪੇਪਰ ਵੇਟ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ, ਕਦੇ ਐਸ਼ ਟਰੇਅ ਨਾਲ ।

? ਸਰ! ਮੈਨੂੰ ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ…...
- ਭੂਸ਼ਨ?...ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ।...ਬੈਠੋ ਬੈਠੋ, ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੋ । ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਘੰਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ । ਚਾਹ ਮੰਗਵਾਈ । ਸਪੈਸ਼ਲ ਚਾਹ! ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਲਿਆ ਕੇ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ, ''ਮੈਨੂੰ ਬਾਊਆਂ ਤੋਂ ਚਿੜ ਹੈ । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਲੈਕਚਰਾਰ ਮੰਗਿਆ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਲਰਕ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਤੇਰੇ ਪਿਛਲੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੇ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।... ਭੂਸ਼ਨ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ ਏ...ਨਾਗਮਣੀ...ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਸੀ ।...ਕੁਮਾਰ ਵਿਕਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭੂਸ਼ਨ ਜਾਇਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ ।...ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ... । ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਕਰਕੇ ਵੀ ਸਾਂਝ ਏ । ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਏ । ਹੁਣੇ ਛੱਪ ਕੇ ਆਈ ਏ । ਵੇਖੀ ਹੋਇਗੀ ।...ਮੈਂ ਸਲਿਪ ਲਿਖ ਦੇਨਾਂ । ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਕਾਪੀ ਲੈ ਲੈਣਾ ।...

? ਤੇ ਸਰ! ਮੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ...
-(ਹੱਸ ਕੇ) ਜਿਸ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਰਪੋਟ ਕੀਤਾ, ਓਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ।...ਤੇ ਨਾਲੇ ਕਾਲਜ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੀ ਐਡੀਟਰੀ ਵੀ ਤੇਰੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ।...ਹੁਣ ਤੂੰ ਆ ਗਿਐਂ । ਕਈ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਇਹ ਅਪਰੈਲ 1980 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਉਹ ਵਾਕਈ ਮੈਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਛੇ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਉਹ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਦਾਖ਼ਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣੇ ਸਨ । ਟਾਈਮ ਟੇਬਲ ਸੈੱਟ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਹ ਨੇ ਰਿਟਾਇ ਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਪਰ ਏਨੇ ਕੁ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹਨੇ ਪੂਰੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਵਿਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸ ਨੂੰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ।

ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰੋਪੜ ਕਾਲਜ ਦਾ ਅੱਧਿਉਂ ਵੱਧ ਸਟਾਫ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੀਆਂ ਬੀਵੀ 'ਚੋਂ ਇਕ ਰੋਪੜ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ । ਰੋਪੜ ਵਾਲਾ ਵੀ ਦਾਅ ਲਾ ਕੇ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਲਜ ਦਾ ਸਟਾਫ਼ ਬਹੁਤਾ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ 'ਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਰਹਿਣ ਲਈ ਰੋਪੜ 'ਚ ਓਦੋਂ ਕੋਈ ਚੱਜ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦਾ । ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਖੂਹ । ਕਈ ਵਾਰ ਮਕਾਨ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 'ਚ ਵਿਚਾਰਾ ਰੋਪੜ ਕੀ ਕਰਦਾ । ਸਰਕਾਰੀ ਕੁਆਰਟਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਲਾਈਨਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ । ਚਾਰ ਸਾਲ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਉਣ ਜਾਣ ਕੀਤਾ ।…...ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਉਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਰਿਪੋਰਟਰ ਉਥੇ ਚੰਚਲ ਮਨੋਹਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ 'ਬੀ' ਟਾਈਪ ਕੁਆਰਟਰ ਅਲਾਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆਇਆ ਕਿ ਕੈਨਾਲ ਰੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ । ਗਾਰਦਾਂ ਤੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । ਜਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਥੇ ਵਰਦੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਲਈ ਥਾਂ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਔਖਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ । ਡੀ.ਸੀ. ਸਮੇਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਫਾਈਲਾਂ ਚੁੱਕੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਸਲਿੱਪ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਅੰਦਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ । ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾ ਲਿਆ । ''ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੋ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾ ਬੁਲਾਵਾਂ, ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣਗੇ । ਤੈਨੂੰ ਦੋ ਮਿੰਟ ਨਾ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਤੂੰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਸੀ ।...ਆ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਸੁਣ ਲਈਏ ।'' ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਹਾਲ ਵਿਚ ਆ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਪੂਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਬਾਹਲੀ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, ''ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ ਇਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਦਰੁਸਤ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਅੱਜ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ । ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਹਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਠੀਕ ਕਰਵਾਵਾਂਗਾ ।'' ਉਹ ਓਦੋਂ ਪਟਿਆਲਾ ਡਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਨ ।

''ਨਹੀਂ ਪੂਨੀ ਸਾਬ੍ਹ! ਮੇ ਰਾ ਮਕਾਨ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੈ 'ਬੀ' ਟਾਈਪ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ।'' ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡੀ.ਸੀ. ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਕੈਲੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ, ''ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਇਹਦੇ ਘਰ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਕੈਲੇ ਸਾਬ੍ਹ! ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਭੂਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਮਕਾਨ ਅਲਾਟ ਕਰ ਦਿਓ ।''

ਅਗਲੇ ਦਿਨ 'ਏ' ਟਾਈਪ ਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਆਰਡਰ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ।

••••••

ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰਜਨੀਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਿਆ, ਉਹ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਲਿਬੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਅਚਾਰੀਆ ਰਜਨੀਸ਼ ਦੇ ਚੇਲੇ-ਚੇਲੀਆਂ ਭਗਵੇਂ ਬਸਤਰ ਪਾਈ ਫਿਰਦੇ । ਗਲ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਮੂਰਤ ਵਾਲੇ ਲਾਕਿਟ ਲਟਕਾਈ ਫਿਰਦੇ । ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੁੰਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਤ- ਰਾਤ ਭਰ ਮਹਿਫਲਾਂ ਜਮਾਉਂਦੇ । ਟੇਪਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਨੱਚਦੇ ਗਾਉਂਦੇ । ਮਾਲਕ-ਮਕਾਨ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ, ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਗੱਲਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ।...ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ । ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ । ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ।

ਅਸੀਂ ਸੁਣਦੇ ਕਿ ਇਹ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਨਸ਼ੇ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਮਾਣਦੇ ਨੇ । ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਰਮਕਾਂਡ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ । ਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਸਮਾਧੀ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ । ਰੋਜ਼-ਮੱਰਾ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਡਿਊਟੀ ਵਾਂਗ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਨੇ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਉਲਝਦੇ ਨਹੀਂ, ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਪਰ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਸਫ਼ੇਦ ਬਸਤਰਧਾਰੀ ਬ੍ਰਹਮਕੁਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ । ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਬਿੱਲਾ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਾਊਸਾਂ 'ਚ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਿੱਪੀਆਂ ਦੀ ਧੁਨ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਰਾਹੀਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ । ਊਲ-ਜਲੂਲਵਾਦ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲਦੀ ਜਾਪੀ । ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ 'ਅਕਵਿਤਾ' ਨੇ ਗੱਦੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਆਖ ਦਿੱਤਾ । ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ 'ਅਕਹਾਣੀ' ਲਿਬੜੇ ਹੱਥੀਂ ਪੈ ਗਈ । ਐੜੇ ਦਾ ਅਗੇਤਰ ਏਨਾ ਭਾਰੂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਂਹਵਾਚਕ ਜਿਹਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ । ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਓਭੜ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਵਸਤਾਂ 'ਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਪਣ ਲੱਗਾ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਨਵੀਂ ਖੇਡ ਵਾਂਗ ਲਗਦੀ । ਲਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਗ ਪਏ ਨੇ ਅਤੇ ਸੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਇਹ ਜਾਗ ਤਾਂ ਪਏ ਨੇ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਰਨਾ ਕੀ ਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ।

ਇਹ ਉਹ ਵੇਲਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਗਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅਭਿਮਾਨੀ ਬਣ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਹੋਣ ਲਈ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਅੰਦਰਲੇ ਝੱਲ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਖਿਲਾਰ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ-ਦੌਰਾ ਸੀ । ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਅਸਾਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਨਾਈ । ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵੀ ਆਈ । ਨਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਪੈਰ ਧਰਨ ਲੱਗੇ । ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਭਰਨ ਲੱਗੇ । ਮੁਲਕ ਕੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਮ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਈ । ਉੱਡਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਈ....ਕੁਝ ਲੋਕ ਸੁਪਨੇ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨੀਲੇ ਖ਼ਿਆਲ ਫੁਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਨੀਂਦਰ ਵਿੱਚ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਰਜਨੀਸ਼ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਸੀਹ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਘਰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਗਏ । ਕਈਆਂ ਦੇ ਕਦਮ ਤਾਂ ਬਦੋਬਦੀ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਗਏ । ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕੈਸੇਟਾਂ ਤੇ ਲਾਕਿਟ ਵਰਜਿਤ ਫਲ ਵਾਂਗ ਚੱਖੇ ਜਾਂਦੇ । ਲੁਕਾ-ਲੁਕਾ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ । ਕਿਸੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਰਜਨੀਸ਼ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਦੇ । ਮਨਾਹੀ ਨਾਲ ਜਗਿਆਸਾ ਵਧਦੀ ਏ । ਵਧੀ ਗਈ । ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਗਈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਫੈਲ ਗਈ । ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਗਰਾਫ਼ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਛੋਹ ਗਿਆ ਤੇ ਰਜਨੀਸ਼ 'ਅਚਾਰੀਆ' ਤੋਂ 'ਓਸ਼ੋ' ਹੋ ਗਿਆ ।

ਲਹਿਰਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਖਹਿਬੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਖਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ । ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਕਮਾਲ ਹੋਈ ਗਿਆ । ਭਗਵਾ ਹੋਰ ਭਗਵਾ ਤੇ ਲਾਲ ਹੋਰ ਲਾਲ ਹੋਈ ਗਿਆ ।

ਜਿਸ ਹੋਵੇ ਹਥਿਆਉਣੀ ਸੱਤਾ ।
ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਤੱਤਾ ।

ਤੱਤਾ ਹੋਰ ਤੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਉਥਾਲ ਜਾਰੀ ਰਹੇ । ਕਾਠ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਤਾਂ ਇਕੋ ਵਾਰੀ ਚੜ੍ਹਨੇ ਸੀ, ਚੜ੍ਹ ਗਏ । ਬਾਕੀਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਈ ਕੰਢੇ ਸੜ ਗਏ । ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਤੋੜ-ਭੰਨ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਿਤੇ ਢਾਹ-ਭੰਨ । ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਪਨੇ ਉਲੀਕੇ ਗਏ । ਫਿਰ ਸੁਪਨੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਮਿੱਥ ਲਈਆਂ । ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੁਣਾਇਆ । ਇਨਕਲਾਬ ਆਇਆ ਕਿ ਆਇਆ ।

ਅੱਡ-ਅੱਡ ਮੁਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਅਮਨ ਪਸੰਦ ਖ਼ਲਕਤ ਤੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮੁਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਖ਼ਾਲੀਪਨ ਭਰਨ ਲਈ ਤੇ ਕੋਈ ਓਸ਼ੋ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ । ਓਸ਼ੋ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਗੌਰਵ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ । ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ 'ਸੰਸਥਾ' ਦਾ ਮੌਜੂ ਉਡਾਇਆ । ਖੇਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਕ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਸਾਰਾ ਹੋ-ਹੱਲਾ ਇਕ ਪਾਸੇ 'ਓਸ਼ੋ' ਇੱਕਲਾ ਇਕ ਪਾਸੇ । ਖ਼ੁਦ ਵਿਰੋਧ ਸਹੇੜਿਆ ਪਰ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਪਰ ਮੇਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪੇ ਉਹਨੂੰ 'ਰੱਬ' ਬਣਾਇਆ, ਆਪੇ ਫੇਅਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਛਿੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੇੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਭਗਵਾਨ' ਕਹਿੰਦਾ । 'ਭਗਵਾਨ' ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਰਗੇ ਅਰਥ ਦੱਸਦਾ । ਅਸੀਂ ਚਿੜਦੇ ਉਹ ਹੱਸਦਾ । ਮੌਜ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦਾ 'ਇਹ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮਜ਼ਾਕ ਏ...ਤੇ ਮੈਂ ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ।' ਜੇ ਉਹਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਮੁੱਲਾ ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਤਟ-ਫਟ ਹਾਮੀ ਭਰਦਾ । ਮੁੱਲਾ ਕੋਲ ਲਤੀਫ਼ੇ ਹੀ ਲਤੀਫ਼ੇ ਨੇ, ਤਰਕ ਨਹੀਂ । ਓਸ਼ੋ ਲਈ ਸੱਚ ਤੇ ਲਤੀਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ।...ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚਾਨਣਾ ਪਾਸਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦੈ । ਰੋਣੇ-ਧੋਣੇ ਨਾਲੋਂ ਹਾਸਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦੈ ।... ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਧਰਮਪੋਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤ ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਕੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸਾਹਿਤ ਨਿੱਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਮਾਣਿਆ । ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਜਾਣਿਆ । ਅਦਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰੀ ਰੱਖਿਆ । ਅਦਬੀ ਹਸਤੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿਖਾਇਆ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੁਣਨ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਲ ਆਇਆ । ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਬੂਹੇ-ਬਾਰੀਆਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਉਦੋਂ ਰਜਨੀਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣਨਾ ਵੀ ਔਖਾ ਲੱਗਦਾ ।

'ਨਾਗਮਣੀ' ਵਿੱਚ ਓਸ਼ੋ ਧਾਰਾ ਵਗਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜੋਤਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਫਜ਼ੂਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ।...ਬਿਨਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ । ਜਦੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣ ਲੱਗੀ । ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਇਕ ਅੱਧ ਫ਼ਿਕਰਾ ਲੈ ਕੇ ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਮੰਦਾ ਬੋਲੀ ਜਾਣਾ । ਆਪਣੀ ਮੂਰਖਤਾ ਦੀ ਗੰਢੜੀ ਸ਼ਰੇਆਮ ਖੋਲ੍ਹੀ ਜਾਣਾ । ....ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਮਗਰੋਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲੱਗ ਕੇ ਹਟ ਗਈ । ਕੇਂਦਰ 'ਚੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਹਟ ਗਈ । ਮੁਰਾਰਜੀ ਭਾਈ ਐਂਡ ਪਾਰਟੀ ਆਈ ਗਈ ਹੋ ਗਈ । ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਠੰਢ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈ । ਮਾਹੌਲ ਤੱਤੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਲਮਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਹੁੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ।

ਜਦੋਂ ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਜਾਏ ਉਦੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਕਤ ਵੱਧ ਹੁੰਦੈ । ਰੋਪੜ ਆ ਕੇ ਇੱਕਲ, ਇਕਾਂਤ ਮਿਲ ਗਈ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ । ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ, ਕਵਿਤਾ...ਨਹੀਂ । ਜੀਵਨੀਆਂ, ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਆਂ ਲੱਭ-ਲੱਭ ਪੜ੍ਹੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਰਮਹੰਸ, ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਅਤੇ ਰਾਮਤੀਰਥ ਜੀ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਵੀ ਹੱਥ ਲੱਗੀਆਂ । ਸੁਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਗੀਤਾ ਤੇ ਗੀਤਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕਈ ਅਨੁਵਾਦ ਵਾਚੇ । ਗੀਤਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਗੋਰਖਪੁਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਛਪੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਖਰੀਦ ਲਿਆਂਦੇ । ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹੀ ਗਿਆ । ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ । ਵਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ । 'ਯੋਗ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ' ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਤੀਰਥ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ । ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਰਾਮਚੰਦਰ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਗ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਸਹਿਤ, ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਐ, ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਆਮ ਰਾਜਕਮੁਾਰ ਹੁੰਦੈ । ਮੌਜ- ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਤ । ਗੁਰੂ ਵਸ਼ਿਸ਼ਠ ਤੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ । ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਮੁੜ ਮੁੜ ਪੁੱਛਦੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਜਵਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਥਾ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠਰੰ੍ਹਮੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਐ । ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਨੇ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਉੱਚੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਜਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ 'ਚੋਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਹੱਥ ਲੱਗੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਜਨੀਸ਼ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ਤਿੰਨ ਚਾਰ, ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ । ਪੇਪਰ ਬੈਕ । 'ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬੀਜ' ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਵਾਰਤਕ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨੇ । ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ । ਵਾਰਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ । ਬਸ , ਲੱਗ ਗਈ ਚਿਣਗ । ਇਕ ਪਿੱਛੋਂ ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚੌਥੀ.. । ਕੈਸੇਟਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ । ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀਓਂ ਮੰਗਵਾਈਆਂ । ਲਾਜਪਤ ਭਵਨ ਵਾਲੇ ਸਟਾਲ ਤੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਲਈ ਆਉਣਾ । ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣਾ । ਸੁਣੀ ਜਾਣਾ । ...ਨਸ਼ੇ ਵਰਗੀ ਹਾਲਤ ਸੀ । ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਖਿੱਚ । ਤੜਪ । ਉਥਲ-ਪੁਥਲ । ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ । ਚੰਗਾ ਚੰਗਾ । ...ਪੁਰਾਣੇ ਪੜ੍ਹੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਉਘੜਨ ਲੱਗੇ । ਨਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਸੁਆਦ ਆਉਣ ਲੱਗਾ । ਓਸ਼ੋ ਲਿਖਦਾ ਨਹੀਂ, ਬੋਲਦਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਨ ਵੇਲੇ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਕੰਨ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਭੂਮਿਕਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਏਦੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ ।

ਹਮ ਸੁਖਨ ਫਹਿਮ ਹੈਾ ਗਾਲਿਬ ਕੇ ਤਰਫਦਾਰ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਲਈ ਮੂੰਹ ਆਈ ਬਾਤ ਆਪੇ ਨਿਕਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ । ਅੱਜ ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਐ । 'ਇਕ ਓਂਕਾਰ ਸਤਿਨਾਮੁ' ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਹੇਠ ਜੁਪਜੀ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਕੁਮੈਂਟਰੀ ਕਾਰਨ ਉਹਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਮਿਲ ਗਿਐ । ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਗੇ ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋਏਗਾ । ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਾਲਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਡੁੱਲ੍ਹਾ ਪੰਜਾਬ ਉਦੈ ਹੋਏਗਾ ।

ਓਸ਼ੋ ਨੇ ਨਵਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ । ਪੁਰਾਣੇ ਕਹੇ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਮੁਹਾਵਰੇ 'ਚ ਢਾਲਿਐ । ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ 'ਤੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਕੀਤੈ । ਜਿੰਨੀ ਉਮਰ 'ਚ ਜਿੰਨਾ ਉਹਨੇ ਬੋਲਿਐ, ਰਚਿਐ, ਓਨੀ ਉਮਰ 'ਚ ਓਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਅਲੋਕਾਰ ਜਿਹਾ ਕਥਾਵਾਚਕ ਹੈ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਵਿਗਿਆਨ, ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਗੋਲ...ਸਭ ਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੁੱਧ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਲਝਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ । ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਕਰੁਣਾ ਹੈ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਪੈਂਦੈ ।

ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਕਿਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਹੂ-ਬ ਹੂ- ਅਵਤਰਿਤ ਹੋ ਗਿਐ । ਉਹਦੀ ਵਾਰਤਕ ਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਲਿਐ ।...ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਵਰਜਿਤ ਨਹੀਂ । ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਮਾਣੋ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਗ ਕੇ ।

ਨਾ ਬੱਝੋ
ਨਾ ਭੱਜੋ
ਸਿਰਫ ਜਾਗੋ

ਓਸ਼ੋ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ 'ਮਰਨ' ਦੀ ਜਾਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਏ ਅਰਥਾਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਰਥ ਲੱਭਦੇ ਨੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਤਹਿਆਂ 'ਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ:

ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦ 'ਕੁਛ' ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ।
ਮੇਰਾ ਮੌਨ 'ਬਹੁਤ ਕੁਛ' ਕਹਿੰਦਾ ਏ ।
ਮੇਰਾ ਅਸਤਿੱਤਵ 'ਸਭ ਕੁਛ' ਕਹਿੰਦਾ ਏ ।''

ਮੇਰੇ ਕਹੇ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਮੇਰੇ ਨਿੱਜੀ ਵਿਚਾਰ ਨੇ, ਇਕੱਲੇ ਦੇ । ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਓ । ਪਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ।

••••••

ਹੋਲੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨੇ । ਪਹਿਲੀ ਅਪਰੈਲ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਦਿਵਸ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲੈ । ਇਹ ਰੰਗ-ਬਰੰਗਾ ਮੌਸਮ ਛੇੜਖ਼ਾਨੀਆਂ ਕਰਦੈ । ਮਾਹੌਲ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਜਿਹਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦੈ । ਹੱਸਣ-ਖੇਡਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕਰਦੈ । ਮਖ਼ੌਲ ਮਖੌਲ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਲਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ । ਅਗਲਾ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਗੁੱਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਮਜ਼ਾਕ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਾਸੇ ਦਾ ਗੁਲਾਲ ਉੱਡਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਅ ਵੀ ਹੱਥ ਰੰਗਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਏ । ਦਿਲ ਮੂਹਰੇ ਅਕਲ ਹਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਪਰ ...ਕੀ ਕਰਾਂ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਏ!

ਦਾੜ੍ਹੀ ਦਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅਜੀਬ ਰਿਸ਼ਤਾ ਏ । ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਏ । ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਏ । ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ, ਹੋਰਨਾਂ ਦੀ ਵੀ । ਹੋਰਨਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦਾਂ ਪਰ, ਆਪਣੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ । ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ, ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਏ! ਦਾੜ੍ਹੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਅਕਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਏ!

ਉਮਰ ਨਾਲ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਆ ਜਾਂਦੀ,
ਅਕਲ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬਾਅਦ ਆਵੇ ।

ਸ਼ੇਅਰ ਤਾਂ ਕਹਿ ਲਿਆ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਭਾਣਾ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੈ । ਉਮਰ ਨਾਲ ਅਕਲ ਤਾਂ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਆ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਪਰ ਦਾੜ੍ਹੀ? ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਏ ਹੀ ਆਏ । ਪਟਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਯੂਥ ਫੈਸਟੀਵਲ ਮੌਕੇ ਮਿੱਤਰ ਯਾਰ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਗਿਲ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਚਾਨਕ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੀ ਸੁੱਝੀ? ਉਹ ਪਰਮ ਵਿਦਵਾਨ ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆਇਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਲਈ । ਚਾਰੇ ਬਾਹਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਕਰਕੇ, ਹੱਸਦਾ ਹੱਸਦਾ, ਉਚੀ ਉਚੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, ''ਸੁਣੋ ਬਈ ਸੁਣੋ । ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਕੱਠੇ ਹੋਏ ਹਾਂ । ਅੱਜ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਹੋ ਈ ਜਾਏ'' ਸਾਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਵਾਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, ''ਭੂਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਗੁਰਭਗਤ ਨੂੰ ਦੇ ਦਏ...ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਪੱਗ ਆਪਣੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਰੱਖ ਲਏ ।''

ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਉਡ ਗਈ ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਲੁਕਣ ਮੀਚੀ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਕਦੇ ਰੱਖ ਲਈ, ਕਦੇ ਮੁਨਾ ਲਈ । ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਘਰੋਂ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਕਿ ਕਿ ਦੀਵਾਲੀ ਕਿਵੇਂ ਮਨਾਈ । ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, ''ਲੋਕਾਂ ਦਿਵਾਲੀ ਮਨਾਈ ਮੈਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁਨਾਈ ।'' ਬੀ.ਏ. ਦਾ ਹਿਸਟਰੀ ਦਾ ਪਰਚਾ ਦੇਂਦਿਆਂ ਪਰੀਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸਿਆਹੀ ਚੂਸ ਉਤੇ 'ਹਜਾਮਤ' ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ ਸੀ:

ਏਥੇ ਤਾਂ ਨਾਈਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ
ਰੋਜ਼ ਹਜਾਮਤ ਉੱਗ ਆਉਂਦੀ ਏ ।

ਰੱਬ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾਉਣਾ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁੜ ਰੱਖ ਲਈ । ਰੱਖਦਾ ਮੈਂ ਸਾਂ ਪਰ ਚੁੱਭਦੀ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀ ।

ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ । ਉਹ 'ਚਾਚਾ' ਕਰਕੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ । ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਟਿੱਚਰਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਕ ਦਿਨ ਨਰਾਤਾ ਰਾਮ ਦੀ ਰੇਹੜੀ 'ਤੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਜਣੇ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੇ ਸਾਂ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਿਆ:

? ਇਹ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕਿਉਂ ਰੱਖੀ ਆ
- ਰੱਖੀ ਨਹੀਂ , ਆ ਗਈ ਏ

? ਮੁਨਾ ਦੇ
- ਕਿਉਂ

? ਸ਼ਿਮਲੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ । ਮੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਵੀ ਰੱਖ ਲਈ ਸੀ, ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ।
- ਫੇਰ

? ਸਹੁੰ ਗੁਰੂ ਦੀ, ਉਹ ਤੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । -ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸ ਪਏ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਆਪ ਹੱਸਿਆ ।...ਆਪਣੀ ਚੜ੍ਹ ਮੱਚੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਹੋਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਉਹ ਏਨਾ ਭੈੜਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਮੇਰਾ ਮੁੰਡਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ।'', ''ਚਾਚਾ! ਉਂਜ ਤੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਤੇਰਾ ਈ ਮੁੰਡਾ ਸੀ?'' ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਹਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ।...ਹੁਣ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਚਾਚੇ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ।

ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਮੂੰਹ ਮੁੰਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਟਾ- ਜੂਟ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਅੰਸ਼ੂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਅ । ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ । ਉਹਨੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਾਲੇ 'ਪਾਪਾ' ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਸੀ । ਛਿਆਂ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮੂੰਹ ਸਫ਼ਾਚੱਟ ਕਰਵਾ ਲਿਆ । ਨਾਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਛਾਣ ਕੇ ਉਹ ਰਿੜ੍ਹਦਾ ਆਇਆ ਪਰ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਝਾਕਦਾ, ਡੱਡੋਲਿਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ, ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਉਹ ਦਾ 'ਪਾਪਾ' ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਰੱਖਣੀ ਪਈ ।

ਓਦੋਂ ਕੁ ਜਿਹੇ ਹੀ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਮਿਲਣ ਆਇਆ । ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ । ਮੈਂ ਘਰ ਸਾਂ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਮੀਆਂ ਬੀਵੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ । ਓਦਣ ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਸੀ । ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਟੈਕਸਟ ਬੁੱਕ ਬੋਰਡ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਦਫ਼ਤਰ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਗੱਡੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਕੋਲ ਰੁਕਵਾ ਲਈ ਸੀ । ਅਖੇ : ਮਿਲਦਾ ਚਲਾਂ ।...ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਈ ਬੈਠਾ ਸਾਂ । ਬਾਥਰੂਮ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇੱਕਲਿਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਆਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਈ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜਾ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ ।...ਅਜੇ ਚਿਟਕਣੀ ਲਾਈ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ । ਉਹ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਧਮੂੜੀ ਲੜ ਗਈ ਹੋਵੇ । ਮੈਂ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ । ਕੀ ਵੇਖਦਾਂ ਕਿ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਮੂਹਰੇ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰਕੇ ਨਿਆਣੇ ਨੂੰ ਨੇਜ਼ੇ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ । ਉਹ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਰੋ-ਜਾਰ ਰੋਈ ਜਾਂਦੈ ਪਰ ਇਹ ਸਾਬ੍ਹ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਅਖੇ : ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਮੇਰੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਪੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੈ, ਮੈਂ ਪੁੱਟਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ ।...ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਾਲ ਨੇ । ਮਸਾਂ ਚਿਪਕਾ ਚਿਪਕਾ, ਬੰਨ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੀਦੇ ਨੇ । ਇਹ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਪੁੱਟਣ ਨੂੰ ਪਿਆ । ...ਤੇਰੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਗਿਐ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ । ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਣੂ ਮਹਾਯੱਗ ਦਸ ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਓਦੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਸੋਹਣੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਟਾ-ਜੂਟ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਕਾਰਟੂਨ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਟੈਗੋਰ! ਕਲਾਕਾਰ ਨੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਮਨਸ਼ਾ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਵੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਉਹਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੱਚ ਵੀ ਹੈ!

ਫੇਰ ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਦੇ ਚਰਚੇ ਸੁਣੇ । ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰ ਖਿਚਾਈ ਸੀ । ਇਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਚਿੱਟੀ ਸੀ, ਦੂਜੀ ਕਾਲੀ । ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰਸਾਲੇ ਨੂੰ ਛਪਣ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ । ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਛਾਪ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ : ਟੈਗੋਰ, ਖਿਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਖਿਜ਼ਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ।...ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਕੈਮਰੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਲਿੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਸੀ । ਉਸ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿਚ ਖਿੱਚੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ । ਪਰ ਉਹ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਲੱਭੀ ।

ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਯਾਦਗਾਰੀ ਗੱਲਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੱਜਣ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆਂ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਅਤਾ-ਪਤਾ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ । ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਆਪੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕੌਣ ਆਇਆ ਸੀ ।... ਵੱਡੀ ਉਮਰੇ ਯਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟਣ ਨਾਲ ਕਈਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਉਹ ਝੱਟ ਪਛਾਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੇਮ ਪਲੇਟ ਵਾਂਗ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਐ । ਇੱਕ ਦਿਨ ਹਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨੇ ਚਟਕਾਰਾ ਲਿਆ, ''ਯਾਰ, ਤੂੰ ਜਦੋਂ ਕਾਲਜ ਜਾਂਦੈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਏਦਾਂ ਈ ਜਾਨੈ? ਦਾੜ੍ਹੀ ਸਮੇਤ? ''ਨਹੀਂ ਏਦਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਉਤਾਰ ਕੇ ਕਿੱਲੀ 'ਤੇ ਟੰਗ ਜਾਨਾਂ ।'' ਇਹੋ ਜਵਾਬ ਉਹ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਰਉਂ ਵਿਚ ਸੀ, ਕਹਿੰਦਾ, ''ਯਾਰ…! ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਭਲਾ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਐ । ਪਾਬੰਦੀ ਐ । ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ । ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਪੰਗਾ ਲਈ ਫਿਰਦੈਂ?U ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ? ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਹਾਸੇ ਨਾਲ ਹਾਸਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਬੜੀ ਇਹਤਿਆਤ ਵਰਤਣੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆਂ ਜੇਕਰ ਨਾਲ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਜਨਾਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕਾਬੂ 'ਚ ਰੱਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਐ । ਮਾੜੀ ਜਿਹੀ ਹਵਾ ਚੱਲੇ ਤਾਂ ਉਡ ਕੇ ਅਗਲੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਐ । ਇਸ ਸਾਵਧਾਨੀ ਦੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਐ । ਫੜ ਕੇ ਰੱਖੋ ਜਾਂ ਗੰਢ ਮਾਰੋ । ਡੀ.ਪੀ.ਆਈ. (ਕਾਲਜਾਂ) ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੀ ਪਿਛਾੜੀ ਦੇਵ ਭਰਦਵਾਜ, ਅਮਰ ਗਿਰੀ ਵਗੈਰਾ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਦੋ ਬੰਦੇ ਬਹਿਸਦੇ ਸੁਣੇ । ਇੱਕ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਸਲੀ ਐ, ਦੂਜਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਨਕਲੀ ਐ.. । ਲਾ ਲੈ ਸ਼ਰਤ.. । ਬੋਤਲ ਬੋਤਲ ਦੀ.. । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੇ ਸੱਦਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਉਂ ਲਗਾਤਾਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਹੀ ਦੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਇੱਕ ਜਣਾ ਦੱਸਣ ਲੱਗਿਆ, ''ਵੇਖੋ ਜੀ, ਇਹ ਕਹਿੰਦੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਸਲੀ ਐ ਤੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਵੀ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਮੈਂ ਕਹਿੰਨਾਂ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਨੇ ਜਾਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਕਲੀ ਐ । ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਤ ਲੱਗੀ ਐ ਬੋਤਲ ਬੋਤਲ ਦੀ'' । "ਤੂੰ ਹਾਰ ਗਿਆ ਮਿੱਤਰਾ! ਵਾਲ ਅਸਲੀ ਕਾਲੇ ਨੇ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਸਲੀ ਚਿੱਟੀ ਐ… ।... ਹੁਣ ਅੱਧੀਏ ਦਾ ਹੱਕ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਵੀ ਬਣਦੈ ਕਿ ਨਹੀਂ?" ਭਾਰਦਵਾਜ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਤਰ ਗਿਆ । 'ਮਹਾਂ ਮੂਰਖ ਸੰਮੇਲਨ' ਅਤੇ 'ਹਾਸ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ' ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਜਾਂ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹੀਓ ਲੋਕ ਜਾਣਨ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਕਦੇ ਮਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮੰਚ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ''ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ 18-20 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਈ । ਫਿਰ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਵਾਲ ਅਜੇ ਕਾਲੇ ਹਨ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਚਿੱਟੀ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ? ਹੋਣਾ ਉਲਟ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ।" ''ਸਿਰ ਉਲਟਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਐ'' ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਿਵਾ ਸਾਰੇ ਹੱਸੇ ਸਨ । ਕੁਝ ਅਨੁਭਵ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ । ਚਲੋ ਘੜੀ ਭਰ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਮੀਆਂ ਮਿੱਠੂ ਵੀ ਬਣ ਲਈਏ । ਗੁਲ ਚੌਹਾਨ ਨਾਲ ਉਹਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਥੇ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਦਾ ਘਰ ਐ । ਮੈਂ ਝਿਜਕਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਦਰ ਨਿਰਪੁਮਾ ਦੱਤ ਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਯਾਦਗਾਰੀ ਸ਼ਾਮ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਰਪਨਾ ਕੌਰ ਦੇ ਲਫਜ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨੇ । ''ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਿਸ ਜਾਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ, ਜੇ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਠਹਿਰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੋਰਟਰੇਟ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਜੱਚਦੀ ਐ ।''

ਏਦਾਂ ਹੀ ਬਟਾਲੇ ਵਾਲੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਹਰਭਜਨ ਬਾਜਵੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਨੇ । ਹੁਣ ਵੀ ਜਦੋਂ ਦਾਅ ਲੱਗਦਾ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦਾ । ਉਹਨੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੜੇ ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, ''ਵੇਖ ਭੂਸ਼ਨ! ਅੱਜ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿਰ ਤੇਰਾ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੇਰੀ । ਸਿਰ ਦਾ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ ਮਾਰ! ..ਪਰ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦਾ ਇਕ ਵਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਜੇ ਤੂੰ ਅਮਾਨਤ 'ਚ ਖਿਆਨਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਵੇਖ ਲਈ ਆਪੇ...ਹਾਂ ।'' ਵੇਖ ਲਉ! ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਾਜਵੇ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਸਾਂਭੀ ਹੋਈ ਏ । ਪਿਛਲੀ ਹੋਲੀ 'ਤੇ ਬੜਾ ਬਚਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਰੰਗ ਨਾ ਸੁਟੇ । ਪਰ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਇੱਕਠਾ ਹੋ ਕੇ ਆ ਗਿਆ । ਆਦਮੀ, ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ...ਸਭ । ਸਭ ਰੰਗੇ ਹੋਏ । ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅੱਗੇ ਆਤਮ-ਸਮਰਪਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਨਿੱਸਲ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਕਰ ਲਉ, ਜੋ ਕਰਨੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਸਭ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮੇਰੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸੀ । ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਹਰ ਕੋਈ ਰੰਗ ਲਾਈ ਜਾਂਦਾ । ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਦਾੜ੍ਹੀ ਹਿਲਾਈ ਜਾਂਦਾ ।...ਸੁੱਕੇ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਿਰ ਮੂੰਹ ਭਰ ਗਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਤੇ ਬੁੱਲ ਭੀਚ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ । ਸੋਚਿਆ : ਇਹ ਕਰ ਲੈਣ ਮਨ ਦੀ ਮੌਜ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ । ਸਾਬਣ ਲਾਇਆਂ ਰੰਗ ਲਹਿ ਜਾਏਗਾ ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਰੇ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਟੂਟੀ ਥੱਲੇ ਸਿਰ ਦਿੱਤਾ । ਗਿੱਲੇ ਹੋ ਕੇ ਤਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਈ ਹੋਰ ਹੋ ਗਈ । ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ :

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਭਿੱਜੇ ਕੰਬਲੀ,
ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਭਾਰੀ ਹੋਇ । ।

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਭਿੱਜਦੀ ਗਈ । ਰੰਗ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ । ਦੁੱਧ ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਬਣ ਗਈ । ਸਾਬਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ । ਰੰਗ ਜਿੱਤ ਗਏ । ਦਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਲੁਕਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਲੁਕਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਕੀ ਸੀ! ਹੋਲੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਰੰਗੇ ਹੱਥੀਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਸੀ ।

••••••

ਰੋਪੜ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰ ਕਾਲੋਨੀ 'ਚ ਸਰਕਾਰੀ ਕੁਆਰਟਰ ਅਲਾਟ ਹੋ ਗਿਆ । ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨਗਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉਦੋਂ ਐਵੇਂ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੀ ਸੀ । ਕੋਈ ਕੋਈ ਨੀਂਹ ਪੁੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਟਿੱਬੇ ਢਾਹ ਕੇ ਟੋਇਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਸੁੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਖੁੱਲ੍ਹਾ-ਡੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ । ਵੱਖੀ ਵਿਚ ਨਹਿਰ ਵਗ ਰਹੀ ਸੀ । ਵੱਖਰੀ ਜਿਹੀ, ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਫਿਜ਼ਾ ਚੰਗੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ । ...ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਓ.ਪੀ. ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਜਦੋਂ ਏਥੋਂ ਦੀ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਉਹਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ''ਮੇਰਾ ਤਬਾਦਲਾ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਐ, ਜਿਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਇਕ ਨਹਿਰ 'ਚ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਏ ।'' ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੀ 'ਗਯਾਨੋਦਯ' ਵਿਚ ਛਪੇ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਗੁਣਗੁਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ।

ਬਾਤੇਂ ਕਰਤੇ ਡਰ ਲਗਤਾ ਹੈ
ਖੁੱਲ ਕਰ ਚਲਤੇ ਡਰ ਲਗਤਾ ਹੈ
ਕਿਉਂ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਛੋਟਾ ਹੈ...

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਕਈ ਛੋਟਾ ਸੀ । ਉਧੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਗਲੀਆਂ । ਉਖੜਿਆ ਜਿਹਾ ਬਾਜ਼ਾਰ । ਇਹਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਭੂਗੋਲ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਧੂਰੀ ਸੀ । ਮਨ ਟਿਕਾਣੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ ਵਾਕਫੀਅਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਵਾਕਫ਼ ਸੀ । ਉਹ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਕੁਲੀਗ ਸੀ ਤੇ ਕਾਲੋਨੀ 'ਚ ਵੀ ਗੁਆਂਢੀ ਬਣ ਗਿਆ । ਆਪਣੇ ਲਮਰੇਟਾ ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਉਹਨੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਦੇ ਕੋਨਿਆਂ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲੁਆ ਦਿੱਤਾ । ਨਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਆਪਣੇ ਵਾਕਫ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ । ਉਪਯੋਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਤਾਜ਼ਾ-ਤਰੀਨ ਭੰਡਾਰ ਰਹਿੰਦਾ । ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾਉਣੇ ਤੇ ਨਿਭਾਉਣੇ ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖੇ । ਇਸੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸਦਕਾ ਕਈ ਔਖੇ ਪੜਾਅ ਵੀ ਉਹਨੇ ਵਾਕਫ਼ੀ ਨਾਲ ਪਾਰ ਕੀਤੇ । ਬਹੁਤ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਾਮਯਾਬ ਬੰਦਾ ਅੱਜ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ।

ਏਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਡਾ. ਤਿਵਾੜੀ, ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਏਸ ਕਾਲਜ 'ਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਨੇ । ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰ ਤੇ ਮਿੰਦਰ ਏਥੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਨੇ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ।

ਏਨੀ ਕੁ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਤੋਰਾ-ਫੇਰਾ ਸੁਖਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਮਨ ਨੂੰ ਟਿਕਾਅ ਜਿਹਾ ਨਾ ਆਇਆ । ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਰੁਕ ਜਿਹਾ ਗਿਆ । ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਵਰਕੇ 'ਤੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਵੇਖਿਆ । ...ਕਲਮ ਉਤੇ ਪਰਤ-ਦਰ-ਪਰਤ ਬਰਫ਼ ਜੰਮ ਰਹੀ ਹੈ । ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਪੋਟੇ ਸੁੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਮੌਜੂਦਾ ਕਲਮ ਸੰਕਟ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਪਛਤਾਵਾ ਇਹੋ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਬਾਕਾਇਦਗੀ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਵਿਹਲ-ਪਸੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਹੱਡ-ਹਰਾਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਗਲਾ ਪੜਾਅ ਹੁੰਦਾ ਏ ਮਨ ਹਰਾਮੀ ਹੁੱਜਤਾਂ ਢੇਰ । ਨਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭਣ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਕਤ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਇਸ ਫਜ਼ੂਲ ਖਰਚੀ ਨੂੰ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਦੇ ਕੰਬਲ ਨਾਲ ਢੱਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ । ਬੇਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਬੇਗਾਰ ਭਲੀ । ਨਾ ਲਿਖਣ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਰਿਆਜ਼ ਰਵ੍ਹੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਬੇਸੁਰ-ਤਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਮੈਂ ਵੀ ਹੋਇਆ ਪਿਆਂ ।... ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੁਝਦਾ ਏ । ਚੰਗਾ ਵੀ ਸੁੱਝਦਾ ਏ । ਪਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ ਹੋਣੋਂ ਹਟ ਗਿਐ । ਇਹ ਉਪਰਾਮਤਾ ਦੇ ਬੱਦਲ ਕਿਤੇ ਵਰ੍ਹ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮਾਹੌਲ ਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋਏ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਮਿੱਤਰ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਨਾਖੁਸ਼ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਹ ਮੇਰੇ ਲਿਖਣਾ ਬੰਦ ਕਰਨ 'ਤੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਏ । ਮਿੱਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਸੂਰਜ ਛੁਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਰਸ ਜਾਈਦਾ ਏ । ਜੇ ਗੱਲ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈਏ ਤਾਂ 'ਸੌਰੀ, ਰੌਂਗ ਨੰਬਰ' ਆਖ ਕੇ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਘੁਮਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ ।...

ਬਿਨਾਂ ਗਾਲੇ ਤੋਂ ਚੱਕੀ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪੁੜ ਘਸੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਆਟਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ । ਇਹੋ ਹਾਲ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਹੁੰਦੈ ਜਦੋਂ ਵਿਚਾਰ ਘੁੰਮੀ ਜਾਣ ਪਰ ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਜਾਏ । ਵਿਹਲੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਰੇ ਲਾਇਆ ਜਾਏ? ਸੋਚ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੁੜਾਏ ।

ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਮਸੀਤ ਤੱਕ । ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਆ । ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਨਵੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਜਾਣ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦੈ । ਉਹੀਓ ਗੱਲ ਹੋਈ । ਗੋਪਾਲ ਮਿਲ ਪਿਆ । ਉਹ ਏਥੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਭਾਸ਼ਾ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਾਂ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਿਲਣਸਾਰ ਅਤੇ ਹਸਮੁੱਖ ਇਨਸਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਕੱਤਰੇਤ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸੈਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰਸੀਆ ਅਤੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ । ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ. ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਦਰਅਸਲ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਐੱਮ.ਏ. ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵੇਲੇ ਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਸਾਡੀ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੀ । ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਜਾਨਣ ਲੱਗਾ । ਅਸੀਂ ਦੋਏਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਂਦੇ ਸਾਂ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰ ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲਾ ਸੀ । ਪੇਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਗੋਪਾਲ

'ਸ਼ੀਟ...' ਕਹਿ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਚੌਵੀ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਾਪੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਕਿਵੇਂ ਭਰ ਜਾਂਦੀ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮਸਾਂ ਅੱਠ ਕੁ ਸਫ਼ੇ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ।... ਫੇਰ ਹਰ ਦਸ ਮਿੰਟ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ੀਟ...' ਆਖ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ । ਫਾਲਤੂ ਸ਼ੀਟਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੱਥੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਧਾਗੇ ਅਗਾਉਂ ਹੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖਦਾ । ਸਾਰਾ ਨਿਗਰਾਨ ਅਮਲਾ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦਾ । ਪਹਿਲੇ ਪੇਪਰ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਪੰਜ ਸੱਤ ਫਾਲਤੂ ਸ਼ੀਟਾਂ ਐਡਵਾਂਸ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਬੈਠਕਾਂ ਨਾ ਕੱਢਣੀਆਂ ਪੈਣ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨ ਨੂੰ ਦੌੜ ਨਾ ਲਾਉਣੀ ਪਵੇ ।...ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਉਹਨੇ ਡਿਊਟੀ ਦੇ ਰਹੀ ਮੈਡਮ ਨੂੰ ਟੋਕਿਆ ਵੀ ਸੀ, ''ਮੈਡਮ! ਤੁਹਾਡੇ ਸੈਂਡਲ ਸ਼ੋਰ ਬਹੁਤ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਠੱਕ-ਠੱਕ । ਮੈਂ ਡਿਸਟਰਬ ਹੁੰਦਾਂ ।' ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਡਿਊਟੀ ਕਰਨੀ ਪਈ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਨੇ ਹੀਲ ਵਾਲੇ ਸੈਂਡਲ ਹੀ ਪਾਉਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਇਸ ਵਤੀਰੇ ਕਰਕੇ ਗੋਪਾਲ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਸੈਂਟਰ ਜਾਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹਦੀ ਬਦਲੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸਕੱਤਰੇਤ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣ ਗਿਆ । ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ । ਉਹੀਓ ਦੋਸਤ ਗੋਪਾਲ ਰੋਪੜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਕ ਦਿਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਚੱਲ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਵਾਂ ।''

? ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ
- ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ । ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਹਿਤਕਾਰ । ਕਰੀਬ ਨੱਬੇ ਸਾਲ ਉਮਰ ਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ।

? ਨਾਟਕਕਾਰ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਨੰਦਾ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੋਢੀ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦੈ ।
- ਹਾਂ ਹਾਂ ਉਹੀ ।

? ਉਹ ਅਜੇ ਜਿਊਂਦੇ ਨੇ?
-ਚੱਲ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਲੈ ।

ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੇ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਨ 1973 ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁਰਗਵਾਸੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਪੂਰੇ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹ ਮਾਤਲੋਕ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਨੇ!

ਖ਼ੈਰ, ਅਸੀਂ ਗਏ । ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਗਲੀ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ । ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਤੁਆਰਫ਼ ਕਰਾਇਆ । ਸਾਦਗੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਲਫਜ਼ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰਕਸ਼ਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸੱਠ ਸੱਤਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਣਾ ਅਦਬੀ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਏਨੀ ਜ਼ਿੰਦਾ-ਦਿਲ ਜੋੜੀ! ਏਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ! ਤੇ ਫੇਰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜਾਚ ਵੀ ਤੇ ਕਾਹਲੀ ਵੀ!... ਇਹ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੀ । ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਹਿਸਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ 1973 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸੇ, ''ਇਹ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਿਆਇਤ ਵਰਤੀ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਭੋਗ 1949 ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰੋਪੜ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ।...ਤੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।''

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਰ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ, ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ, ਆਈ.ਸੀ.ਨੰਦਾ ਤੇ ਧਨੀਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਵਰਗਿਆਂ ਦੇ ਜੋਟੀਦਾਰ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰੋਪੜ ਆ ਲੱਗੇ । ਉਦੋਂ ਏਥੋਂ ਦੇ ਤਾਲੇ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਹੂਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਨੂੰ ਹੀ ਤਾਲੇ ਕਿਉਂ ਵੱਜ ਗਏ! ਮੈਂ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ । ਕਲਮ ਚੱਲ ਪਈ ।

'ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ' ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ, ''ਇਤਿਹਾਸ ਕਿ ਉਪਹਾਸ?'' ਇਕ ਹੋਰ ਆਰਟੀਕਲ 'ਜਾਗਿ੍ਤੀ' ਲਈ ਲਿਖਿਆ 'ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ' । ਚਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । 'ਕਲਾ ਦਰਪਣ' ਵਾਲੇ ਐੱਚ ਐੱਸ ਦਿਲਗੀਰ ਨੇ ਟੈਗੋਰ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਦਿੱਤਾ । ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਅਭਿਨੰਦਨ ਗ੍ਰੰਥ ਛਾਪਿਆ 'ਪੂਰਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ' । ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਰਕਸ਼ਾ ਜੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ''ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ।'' ਜਿਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ, ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਉਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਜੇ.ਐੱਸ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਭੀੜੀ ਜਿਹੀ ਗਲੀ ਦੇ ਮੁੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਕ ਸਕਾਲਰ ਯੁਵਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਝਾੜ-ਝਾੜ, ਉਤਾਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਾ.ਪ੍ਰੇਮ ਸਾਗਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਰੇਡੀਓਂ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਮੀਸ਼ੇ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰੇਡੀਓ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕਰਨ ਆ ਰਹੇ ਨੇ । ਮੈਂ ਸੁਨੇਹਾ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਮਿਥੀ ਤਰੀਕ ਪਿੱਛੋਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ''ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ, ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ, ਬੈਠਾ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ । ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਉ ਭਗਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ।...ਪਰ ਕੀਹਨੇ ਆਉਣਾ ਸੀ?... ਕੋਈ ਨਾ ਆਇਆ ।'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਸੇ ਵਿੱਚ ਖਿਮਾ ਦਾ ਭਾਵ ਸੀ । ਅਬ ਯਹਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ...ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੱਸਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲੱਗ ਜਾਏਗੀ । ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋਂ ਮੈਂ ਝੂਠ ਕਿਵੇਂ ਬੋਲਾ? ਪੈਨਸ਼ਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਏ ਕਿ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਨੂੰ ?... ਕੋਈ ਕੀ ਜੁਆਬ ਦੇਂਦਾ?... ਸਤਲੁਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।

ਰੋਪੜ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਇਥੋਂ ਵਾਲਾ ਘਰ 'ਕੇਂਦਰੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ' ਦੇ ਨਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਜਾ ਕੇ ਗੰਗਾ ਪ੍ਰਵਾਹੁਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਤਲੁਜ ਦੀ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ । ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੂਕ ਕੂਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ :

ਸੁਆਦ ਸ਼ਹਿਦ ਖੰਡ ਦਾ
ਤੇ ਮਹਿਮਾ ਹੈ ਗੁਲਾਬ ਦੀ ।
ਦੋਵੇਂ ਵਿਕੇ ਜਿਦ੍ਹੇ ਉਤੋਂ
ਬੋਲੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ¨

••••••

ਰੂਪਨਗਰ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਕਦੋਂ ਸਾਕਾਰ ਹੋਊ,
ਅਜੇ ਬੁਰਜੀਆਂ ਉਤੇ ਰੋਪੜ ਲਿਖਿਆ ਏ¨

ਰੋਪੜ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜੋ ਜਾਣਿਆਂ, ਉਹਦਾ ਤੱਤਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲਜ ਦੇ ਐਨ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਥੇਹ ਹੈ । ਥੇਹ ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ । ਬਾਕੀ ਦਾ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਵਿੰਨੀ ਮਹਾਜਨ ਇਥੇ ਡੀ.ਸੀ. ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਸੀ, ਉਹਨੇ ਥੇਹ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਵਾ ਕੇ ਚੁਫੇਰੇ ਤਾਰ ਲਵਾਈ ਸੀ । ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਫੁੱਲ-ਬੂਟਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਕਲਾਸੀਕਲ ਡਾਂਸ ਦਾ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਚਾ ਕੇ, ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿਚ ਗੁਆਚੇ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਕਤ ਲਈ ਜਗਮਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਮੈਡਮ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੋਪੜ ਦੀ ਥੇਹ ਹੋਈ ਜੂਨ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਥਿਰਕਣ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ ਊਂਘਦਾ, ਨਾਚ ਵੀ ਗਿਆ । ਰੋਪੜ ਨੂੰ ਰੂਪਨਗਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਗੁੰਮ ਗੁਆਚ ਗਿਆ । ਥੇਹ ਉਤੇ ਡੇਰੇ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਇਹ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਏ । ਇਹਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ, ਇਹਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ, ਇਹਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਹਿਰ ਏ!

ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹਿਰ ਬਹੁਤ ਜੱਚਦੀ ਰਹੀ । ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਉਹਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਰਿਹਾ । ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਿੱਸਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਦਿ੍ਸ਼ ਉਹਨੂੰ ਭਰਮਾਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਸਥਾਈ ਸੈਰਗਾਹ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਹਨੂੰ ਸਾਵੇ ਪੀਲੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ । ਜਿਸ ਤਵੱਜੋ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ, ਇਹਨੂੰ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲੀ । ਸੈਲ ਪੱਥਰ ਹੋਈ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਰੰਧਾਵੇ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਛੋਹ ਨਾ ਮਿਲੀ ।...ਫਿਰ ਵੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚੋਣ ਹਲਕਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਗਰ ਵਸਾ ਦਿੱਤਾ । ਨਹਿਰ ਦੇ ਹੈੱਡ ਵਰਕਸ ਨੂੰ ਝੀਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਕੇ ਪਿੰਕੇਸ਼ੀਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੋੜੇ ਇਥੇ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਕਈ ਸ਼ਰ੍ਹੇਆਮ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਦੇ ਝਾਉਲੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ । ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਹਨੂੰ ਬੋਟ ਕਲੱਬ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ । …ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਰਲਤਾ ਨੂੰ ਮਾਣਦਿਆਂ ਬੰਦਾ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਥਿਰਕਣ ਜਾਗ ਪੈਂਦੀ ਏ, ਥੇਹ ਦਾ ਚੇਤਾ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਏ!

ਚੇਤਾ ਆਉਂਦੈ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕੰਢੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀਦਾ ਸੀ...ਇੰਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ! ਇੰਨਾ ਸਕੂਨ!!! ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਸਥਿਰ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਹੇਠਾਂ ਅਡੋਲ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ! ਸੋਚ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੰਤ ਧਾਰਾ! ਸਭ ਕੁਝ ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ! ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਪੌਣ ਵਿਚ ਵਿਰਲੇ ਟਾਵੇਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲ । ਸਭ ਅਨਮੋਲ!

ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀ ਏ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਗੱਲ । ਕਹਿੰਦੇ ''ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਜਾਮੇ ਨਾਲ ਈ ਲੰਘਾਈ ਏ । ਕਦੇ ਪੈਂਟ ਨਹੀਂ ਪਾਈ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਕਸ਼ਾ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ਿੱਦ ਈ ਫੜ ਲਈ : ਅਖੇ, ਪੈਂਟ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਉਣੀ ਪੈਣੀ ਏ । ਉਹਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੋ ਸੰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਛੋਟੀ ਮੂਹਰੀ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ । ਮੈਂ ਬੁਰਾ ਫਸਿਆ । ਨਾਂਹ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ? ਮਸਾਂ ਮਨਾਇਆ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੂੰਹ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਸਫ਼ਰ ਵੇਲੇ ਪਾ ਕੇ ਵੇਖਾਂਗੇ । ਜੇ ਬਹੁਤੀ ਬੁਰੀ ਨਾ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਪਾ ਲਿਆ ਕਰਾਂਗਾ । ...ਇਕ ਦਿਨ ਬ੍ਰਹਮ ਮਹੂਰਤ ਵਿਚ ਪੈਂਟ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਇਕਾਂਤ ਜਿਹੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪਜਾਮਾ ਲਾਹ ਕੇ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਤੇ ਪੈਂਟ ਵਿਚ ਲੱਤਾਂ ਫਸਾ ਲਈਆਂ । ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਕਰ ਕੇ ਬਟਨ ਬੰਦੇ ਕੀਤੇ । ਹੁੱਕ ਲਗਾਈ । ...ਜਦੋਂ ਤੁਰਿਆ ਤਾਂ ਇਉਂ ਜਾਪੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਉਤੇ ਮੇਰਾ ਧੜ ਜੜਿਆ ਹੋਇਐ । ਤੋਰ ਬਦਲ ਗਈ । ਪੈਰ ਟਿਕਾਣੇ ਨਾ ਪੈਣ । ਘੜੀ ਮੁੜੀ ਪਿਛਾਂਹ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੇਖ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । …...ਸ਼ੁਕਰ ਐ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੁੜ ਇਕਾਂਤ ਖੂੰਜਾ ਭਾਲ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਪੈਂਟ ਦੇ ਪੌਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਸਾਹ ਫੁੱਲ ਗਿਆ । ਆਪਣਾ ਪਜਾਮਾ ਪਾ ਕੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ । ਪੈਂਟ ਨੂੰ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ । ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਹਾਸਾ ਅਤੇ ਪੈਂਟ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ । ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਵੇਖਿਆ, ਕੋਈ ਵੇਖ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਪੈਂਟ ਸਮੇਤ ਝੋਲੇ ਦਾ ਗੋਲਾ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਕੇ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ । ਹੱਥ ਝਾੜੇ ਤੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਕੇ ਟਹਿਲਣ ਲੱਗਾ । ਘਰ ਆ ਕੇ ਰਕਸ਼ਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਵਾਰਤਾ ਦੱਸੀ । ਉਹ ਖੂਬ ਹੱਸੀ । ਦੂਜੀ ਪੈਂਟ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀ, ਕੀ ਕੀਤਾ । ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੁੜ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਜਾਮਾ ਈ ਰਿਹਾ!"

•••

ਕਦੇ ਚਿੱਤ-ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਰੋਪੜ ਜਾ ਕੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੁਣਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਯਾਦ ਸੀ । ਦੂਜਾ ਰੋਪੜੀ ਤਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਅਖਾਣਾਂ ਵਾਂਗ ਪਤਾ ਸੀ । ਸੁਣਿਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਿੱਥੇ ਹੋਈ ਸੀ?'' ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੱਸਿਆ, ''ਓਏ, ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਰੋ ..ਪੜ!" ਮੁੰਡਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸਮਝਿਆ । ਰੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਰੋਪੜ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨੇ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਵੀ ਰਹਿ ਗਈ ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਰਾਸਤਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਈ ਜਾਈਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਬਰਾਸਤਾ ਨਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਾ ਰੂਟ ਖੁੱਲਿ੍ਹਆ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੋਪੜ ਵੀ ਆਉਂਦਾ । ਪੈਂਡਾ ਘਟ ਗਿਆ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ । ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤਾ ਵਾਹ ਵੀ ਪੈਣ ਲੱਗਾ । ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਤਾਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਪਿੱਛੋਂ ਬਣਿਐ, ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਬਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ-ਟਾਵਾਂ ਬੰਦਾ ਈ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਇਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਈ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ । ਸਦਰ ਮੁਕਾਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਰਹੀ । ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਦੋ ਅੱਡੇ ਹੋ ਗਏ । ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲਾ, ਦੂਜਾ ਨਹਿਰ ਵਾਲਾ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਮੈਂ ਤੇ ਗੁਰਦੇਵ ਚੌਹਾਨ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆਉਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਾਂ । ਸਬੱਬੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੀਸ਼ਾ ਵੀ ਆ ਗਿਆ । ਛਿੱਟ ਛਿੱਟ ਲਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ । ਮੀਸ਼ਾ ਕਹਿੰਦਾ ''ਠਹਿਰੋ, ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਪਤਾ ਕਰ ਲਵਾਂ ਕਿ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬੱਸ ਕਿੱਥੋਂ ਜਾਏਗੀ?'' ਖੰਡਰ ਜਿਹੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਿਹੇ ਡਰਾਈਵਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ :

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਖੰਡਰਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ,
ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਜਾਣਗੀਆਂ?

ਮੀਸ਼ੇ ਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਨੋਟ ਬੁੱਕ ਕੁੱਢ ਕੇ, ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਤੁੱਕ ਨੋਟ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਫਿਰ ਹੋਇਆ ਜੋ ਹੋਣਾ ਸੀ... ਰੋਪੜ ਕਈ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮਾਂ 'ਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਵੀ ਬਣਿਆ । ਉਦੋਂ ਨਿੰਦਰ ਗਿੱਲ ਇਥੇ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਨੰਗਲ । ਮਿੰਦਰ ਦੋਹਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ । ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ ਸਾਡੇ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਵਿੰਹਦਿਆਂ 'ਮਿੰਦਰ' ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਨਿੰਦਰ ਗਿੱਲ ਬਣ ਗਿਆ । ਰੋਪੜ ਵਿਚ ਭਰਵੇਂ ਇੱਕਠ ਹੁੰਦੇ । ਮਸਤੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿਚ ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਾਉਂਦੇ । ਪੁਰਾਣੇ ਯਾਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ, ਨਵੇਂ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁਲ੍ਹੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ, ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦੇ ।

ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਆਉਣ ਅਤੇ ਪੱਕਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਬੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦੈ । ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਪਤਾ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਲੱਗਾ । ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਖੜਿਆ ਰਿਹਾ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੇਚ ਹੋਈ ਗਏ । ਜਗ੍ਹਾ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ।

ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਝੁੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਕੁਝ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ । ਬੇਬਸੀ ਦਾ ਆਲਮ ਸੀ । ਕਲਮਾਂ ਡੋਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਕੁਝ ਦਾ ਕੁਝ ਬੋਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫਿਰਕੇ ਉੱਗ ਪਏ ਸਨ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਮੁਖੌਟੇ ਤਿੜਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸੰਧੂ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ । ਉਹ 'ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਆ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਬਾਕਾਇਦਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਵਾਸਤੇ ਉਹਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ । ਉਹਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾਲ 'ਕਵੀ-ਓ-ਵਾਚ' ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ । ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਵਿਚ ਚਾਰ ਸਤਰਾਂ । ਚਹੁੰ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਸਮੇਟਣੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕੰਮ 'ਅਜੀਤ' ਵਿਚ 'ਅੱਜ ਦੀ ਗੱਲ' ਕਾਲਮ ਰਾਹੀਂ ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਕੁੱਲ ਪੈਂਤੀ ਚਾਲੀ ਟੁਕੜੀਆਂ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਪਿੱਛੋਂ 'ਵਿਅੰਗ ਤਰੰਗ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ ।

ਕਾਲਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਆਰਟਿਸਟ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਬਣਾਏ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਸਕੈੱਚ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਪਛਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ 'ਕ੍ਰਿਤਕਵੀ ਧਿਆਨਪੁਰੀ' ਛਪਦਾ । ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀਗਣੇਸ਼ ਹੋਇਆ:

ਕਵੀਓ-ਵਾਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ,
ਸੱਚੇ ਸੱਚ ਨਿਕਲੂ, ਨੋਟ ਕਰ ਲਿਆ ਜੇ ।
ਕਲਮਾਂ ਵਾਲਿਓ! ਵੇਲਾ ਜੇ ਬੋਲਣੇ ਦਾ,
ਚੁੱਪ ਰਹੇ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸਰ ਲਿਆ ਜੇ ।
ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਖ ਦੁਖਿਆਂ ਲਾਲੀ ਰੜਕਦੀ ਸੀ,
ਕੀਕਣ ਓਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਜਰ ਲਿਆ ਜੇ ।
ਲਿਖ ਲਿਖ ਮਰਸੀਏ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਧਰੀ ਜਾਵੋ,
ਲੋੜ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰ ਲਿਆ ਜੇ ।

ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਰਿਹਾ । ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ । ਅਤਿਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਰਦੀ ਵਾਲੇ ਅਤਿਵਾਦ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਦੁੱਖ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੁੰਗਾਰਾ ਬਣਦੀ । ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਲਈ ਇਹ ਰਾਹ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਦਾ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਮੇਰੇ ਕਾਲਮ ਦੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਪਾਠਕ ਸਨ । ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ''ਆਹ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਗੌਰਮਿੰਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲਿਖਦੈ, ਇਹਨੂੰ ਕੋਈ ਫੜਦਾ ਨਹੀਂ!''

''ਫੜਨਾ ਕੀਹਨੇ ਐ ਬੀ ਜੀ, ਇਹਨੂੰ ਕੋਈ ਪੜ੍ਹਦਾ ਈ ਨਹੀਂ ।'' ਸੁਰਿੰਦਰ ਤੋਂ ਓਦਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਇਕ ਦਿਨ ਦੋ ਪੀਲੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਘੁਸਰ- ਮੁਸਰ ਕਰੀ ਜਾਣ, ''ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਉਹੀਓ ਈ ਐ ।'' ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਚਾਲੇ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਨੌਗਜ਼ੇ ਪੀਰ ਵਾਲੀ ਗਲੀ ਮੁੜ ਗਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਮੁੜ ਗਏ । ਮੈਂ ਡਰਿਆ ਜਿਹਾ ਇਕ ਹੋਰ ਗਲੀ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਦਮ ਕਾਹਲੇ ਹੋ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ । ਅਖ਼ੀਰ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਰੁਕ ਗਏ । ਸਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ :

? ਤੁਸੀਂ ਭੱਜੇ ਕਿਉਂ ਜਾਨੇ ਓ
- ਨਹੀਂ ਭੱਜ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣੈ

? ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ
- ਦੱਸੋ

? ਦੱਸਣਾ ਕੀ ਏ, ਸਾਡੀ ਸ਼ਰਤ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਐ
- ਕਾਹਦੀ ਸ਼ਰਤ!

? ਇਹ ਕਹਿੰਦੈ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਕਹਿੰਨਾ ਉਹੀਓ ਐ
- ਦੱਸੋ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ!

? ਚਾਹੁਣਾ ਕੀ ਏ, ਬਸ ਇਹ ਪਤਾ ਕਰਨੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ 'ਕ੍ਰਿਤਕਵੀ ਧਿਆਨਪੁਰੀ' ਹੋ ਨਾ!
- ਹਾਂ ਤਾਂ ਬਈ ਓਹੀ

? ਬਸ ਹੋਈ ਨਾ ਓਹੀ ਗੱਲ, ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਸ਼ਰਤ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜਣਾ ਜਿੱਤ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਬਿਨਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਿਆਂ ਓਭੜ ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭੁੱਲ-ਭੁਲੱਈਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਾ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਘਰ ਪਰਤਿਆ । ਹਾਲਤ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸੀ :

ਸਾਹ ਸੂਤ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹਾਂ ਘੁਰਨਿਆਂ ਵਿਚ,
ਹੋ ਗਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਰਨ ਭਰਾਂਦ ਸਾਡੀ ।
ਫਿਰਦੇ ਭੂਤਰੇ ਸਾਨ੍ਹ ਸਰਕਾਰੀਏ ਨੇ,
ਉੱਜੜ ਚਲੀ ਹੈ ਹਰੀ ਚਰਾਂਦ ਸਾਡੀ ।
ਸਾਡੀ ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਕੀ ਏ,
ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਸਾਡੀ ।
ਕਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣੀਏ?
ਏਹੋ ਸੋਚਦੇ ਲੰਘੀ ਸੰਗਰਾਂਦ ਸਾਡੀ¨

••••••

ਚੁਰਾਸੀ ਦਾ ਦੁਸਹਿਰਾ ਲੰਘ ਗਿਐ । ਦੀਵਾਲੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਏ! ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਰੋਪੜ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋਇਆਂ ਸਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਦਿਲ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਂ । ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਨਹੀਂ । ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨ ਕਰਦੈ । ਮਨ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਏ । ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਮਨ ਹਲਕਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ :

? ਅਲੀ ਬੇਟੇ! ਆ ਆਪਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀਏ
-ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ, ਬਾਤ ਸੁਣਾਉ

? ਬਾਤਾਂ ਫੇਰ ਸੁਣ ਲਈਂ, ਅੱਜ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਆਂ
-ਨਹੀਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਤ

? ਚੱਲ ਆਪਾਂ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰ ਲੈਨੇ ਆਂ
-ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਬਾਤ

? ਬਾਤ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਬੇਟਾ
-ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ, ਜ਼ਰਾ ਦੱਸੀਉ

? ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ, ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ, ਦੁੱਧ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ...
-ਨਈਂ ਜੀ, ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ । ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੈ । ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੈ...

? ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ ਪੁੱਤਰ! ਬਾਤਾਂ ਦਾ
-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹੋਵਾਂਗਾ । ਥੋਡੇ ਜਿੱਡਾ । ਓਦੋਂ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਹੋਏਗਾ । ਹੋਏਗਾ ਨਾ?

? ਹੋਏਗਾ ਬੇਟਾ, ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏਗਾ । ਹੋਏਗਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ
-ਤੇ ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹੋਣਗੇ । ਮੇਰੇ ਜਿੱਡੇ ।

? ਹੋਣਗੇ
- ਤੇ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਤਾਂ ਨਈਂ ਸੁਣਾਉਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ? ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦੈ । ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੈ । ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਬਾਤ ਸੁਣਾਉ ।

? ਲੈ ਸੁਣ :
ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ,
ਇਕ ਬੁੱਧੂ ਖੋਤਾ ਲਿਆਇਆ ।
ਡਾਕਦਾਰ ਨੇ ਵੇਖ ਬਿਮਾਰੀ,
ਨੁਸਖ਼ਾ ਲਿਖ ਪਕੜਾਇਆ ।...
(ਖਿਝ ਕੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ)
ਨਈਂ ਨਈਂ, ਇਹ ਪੋਇਮ ਏ । ਪੋਇਮ ਨਹੀਂ, ਬਾਤ ਸੁਣਾਉ, ਬਾਤ । ਮੈਂ ਕਹਿਨਾਂ ਬਾਤ...ਬਾਤ... ।

? ਚੰਗਾ, ਸੁਣ ਫਿਰ ਬਾਤ :
- ਇਕ ਸੀ ਚਿੜੀ, ਇਕ ਸੀ ਕਾਂ
ਕਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ, ਕਾਲੇ ਖਾਂ
ਚਿੜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਚੋਗਾ ਖਾਣੀ
ਦੋਵੇਂ ਮਰ ਗਏ ਖਤਮ ਕਹਾਣੀ

(ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ) ਇਹ ਵੀ ਪੋਇਮ ਏ । ਨਾਲ ਇਹ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀ ਐ

? ਤੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਛੋਟਾ ਏਂ
- ਨਈਂ, ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਨਈਂ । ਮੈਂ ਯੂ ਕੇ ਜੀ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦਾਂ ।

? ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਰਾਜੇ ਰਾਣੀ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹਾਂ
- ਨ...ਈਂ...ਉਹ ਵੀ ਨਈਂ । ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾਉ । ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀ । ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਦੀ ਬਾਤ

? ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਦੀ ਬਾਤ?... ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀ?
- ਵਾਈ ਈ ਐਸ ...ਯੈਸ…...ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਦੀ ਬਾਤ । ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੀ । ਮੈਂ ਸੋਚੀ ਪੈ ਗਿਆਂ । ਬੱਚਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਬਾਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹੈ ।

ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ, ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਵਕਤ ਕਟੀ ਲਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਉਮਰ ਨਾਲੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਗਿਐ । ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਈ ਐਸੇ ਨੇ । ਦਿਮਾਗ ਦੀਆਂ ਤਣਾਵਾਂ ਕੱਸੀਆਂ ਈ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਬੱਚਾ ਕੀ ਕਰੇ! ਤਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਤਾ ਢਿੱਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਉਹਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ ਏ । ਇਹਨੂੰ ਅੱਜ ਦੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾਵਾਂ? ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾਵਾਂ? ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਕੇ ਇਹ ਤਿਵਾੜੀ ਤੇ ਸੁਮੀਤ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਚੁਕੈ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਾਲੇ ਤਿਵਾੜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਵਾਲੇ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਇਹ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਐ । ਦੋਹਾਂ ਅੰਕਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਇਹਨੇ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀਆਂ । ਸੁਣੀਆਂ ਤੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ । ਜਾਗ ਕੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਨਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ, ਨਾ ਸ਼ੈਲੀ । ਮਸਲਨ :

? ਸੁਮੀਤ ਅੰਕਲ ਕੋਲ ਪਿਸਤੌਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ?...ਉਹ ਗਰੀਬ ਸੀ?

? ਸੁਮੀਤ ਅੰਕਲ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ਰਟ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਾਲੇ ਅੰਕਲ ਕਿਉਂ ਖੋਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਰਟ ਹੈ ਨਈਂ ਸੀ?

? ਸੁਮੀਤ ਅੰਕਲ ਦੀ ਆਂਟੀ (ਪਤਨੀ) ਨੂੰ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਉਣੀ ਆਉਂਦੀ ਏ?

? ਪਾਪਾ! ਤਿਵਾੜੀ ਅੰਕਲ ਤਾਂ ਗਰੀਬ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਮਾਰ ਗਏ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਕਾਰ ਵੀ ਹੈਗੀ ਸੀ ਨਾ?

? ਪਾਪਾ! ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਵੀ ਕਾਰ ਹੈਗੀ ਐ ਨਾ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਬੁਛਾੜ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਢਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਵੇਲਾ ਕਿਵੇਂ ਟਾਲਿਆ । ...ਹਾਂ ਸੱਚ, ਬੇਟੇ ਨੂੰ 'ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ' ਦਾ 'ਸੁਮੀਤ' ਅੰਕ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਟਾਈਟਲ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਫੋਟੋ ਪਛਾਣ ਲਈ । ਫੋਲਾ-ਫਾਲੀ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ । ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਹਾਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਖਰ ਹੀ ਪਛਾਣਦਾ ਸੀ । ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੱਧ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹੈ । ਅਚਾਨਕ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੋਇਆ, 'ਪਾਪਾ! ਜ਼ਰਾ ਪੈੱਨ ਦਈਉ ।.'..ਮੇਰੀ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਪੈਨ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਹਨੇ ਰਸਾਲੇ 'ਤੇ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ, 'ਪਾਪਾ! ਆਹ ਗਲਤ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਠੀਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।' ਵੇਖਿਆ, 'ਸੁਮੀਤ ਅੰਕ' ਦੇ 'ਅੰਕ' ਅੱਗੇ ਉਹਨੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਲੱਲਾ ਪਾ ਕੇ 'ਸੁਮੀਤ ਅੰਕਲ' ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਬੱਚਾ ਖੁਸ਼ । ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ । ਬੱਚੇ 'ਠੀਕ' ਨੂੰ 'ਹੋਰ ਠੀਕ' ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ!

•••

ਹੁਣ ਮੈਂ ਚੌਕਸ ਹਾਂ । ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਸੰਕਟ 'ਚ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਪੈਂਤੜਾ ਬਦਲ ਲੈਨਾਂ । ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਚਾਹੁੰਨਾਂ ਕਿ ਗੱਲ ਉਹਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ । ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਹੂੰ ਹਾਂ ਕਰਾਂ :

? ਪਾਪਾ, ਤੁਸੀਂ ਬਾਤ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗੇ ਸੀ
-ਹਾਂ ...ਹਾਂ ਪੁੱਤਰ

? ਸੁਣਾਉ ਫਿਰ
-ਸੁਣ...

? ਸੁਣਾਉਗੇ ਤਾਂ ਸੁਣਾਂਗਾ ।
- ਅੱਛਾ ...ਹੁੰ... ਬੇਟਾ, ਪਰਸੋਂ ਦੀਵਾਲੀ ਐ

? ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ...ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਸਹਿਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਆਇਆ ਸੀ
-ਆਹੋ, ਆਇਆ ਸੀ

? ਆਇਆ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰਾਮਲੀਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ।
-ਆਹੋ, ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ

? ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ? ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ।
-ਅੱਗ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਐ ਪੁੱਤਰ!

? ਫੇਰ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੱਗੀ
-ਰਾਵਣ ਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀ ਅੱਗ ਲਾਈ ਹੋਈ ਐ ਪੁੱਤਰ! ਉਹਨੂੰ ਕੌਣ ਲਾਏ!!

? ਰਾਵਣ ਜਿਊਂਦਾ ਏ ਪਾਪਾ!!
-ਆਹੋ

? ਤੇ ਹਨੂਮਾਨ?
- ਉਹ ਵੀ

? ਹਨੂਮਾਨ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਏ ਪਾਪਾ । ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਖੰਭ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਮੈਂ ਉੱਡ ਕੇ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ।
-ਅੱਛਾ

? ਹਨੂਮਾਨ ਬੜਾ ਬਲਵਾਨ ਏ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਬੜੇ ਗੈਸ ਦੇ ਸਲੰਡਰ ਨੇ
- ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਖੰਭ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਪੁੱਤਰ, ਜਿਹੜੇ ਤੈਨੂੰ ਹਨੂਮਾਨ ਨੇ ਦਿੱਤੇ ਸੀ

? ਖੰਭ?... ਉਹ...ਉਹ ਮੈਂ ਚਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ…...ਦੀਵਾਲੀ ਹੋਇਗੀ ਪਾਪਾ?
-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪੁੱਤਰ

? ਪਟਾਕੇ ਲੈ ਕੇ ਦਿਉਗੇ ਪਾਪਾ!
-ਪਤਾ ਨਈਂ ਪੁੱਤਰ!

? ਪਤਾ ਕਿਉਂ ਨਈਂ ਪਾਪਾ! ਥੋਨੂੰ ਸਭ ਪਤੈ । ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਪਤੈ । ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਦੇ ਨਈਂ । ਡਰਦੇ ਓ...ਮੈਂ ਦੱਸਾਂ?
-ਦੱਸ ...

? ਬੰਬ ਡਿਗਣਗੇ ਪਾਪਾ । ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣਗੀਆਂ । ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵਿਚ ਬੰਬ ਚੱਲੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਰਾਮਲੀਲਾ ਵਾਲੇ ਡਰਦੇ ਨੇ । ਦੁਸਹਿਰੇ ਵਾਲੇ ਡਰਦੇ ਨੇ । ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਡਰਦੇ ਨੇ । ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਡਰਦੇ ਓ...
- ਡਰਦਾ ਨਈਂ ਪੁੱਤਰ! ਪਟਾਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਨੇ ।

? ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਡਰਦੀ ਏ
- ਨਈਂ ਪੁੱਤਰ! ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਪੁਲਿਸ ਐ... ਫ਼ੌਜ ਐ...

? ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਡਰਦੀ ਐ... ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਡਰਦੀ ਐ । ਬੱਚਾ ਨੱਚ ਰਿਹਾ ਏ । ਮੈਂ ਡਰਿਆ ਬੈਠਾ ਹਾਂ । •••

ਸਾਹਮਣਲੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕਾਲੋਨੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਨਕਲੀ ਪਿਸਤੌਲਾਂ ਨਾਲ 'ਲੜਾਈ ਲੜਾਈ' ਖੇਡ ਰਹੇ ਨੇ :

? ਚਲੋ ਹਿੰਦੂਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖੇਡੀਏ । ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਅਸੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ।
- ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ

? ਚਲੋ ਫਿਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖੇਡੀਏ ।
- ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨਹੀਂ

? ਚਲੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖੇਡੀਏ
- ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਨਹੀਂ

? ਚਲੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖੇਡੀਏ
-ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ

? ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ । ਕੀ ਬਣ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲੜਾਈ ਖੇਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ
-ਅਸੀਂ ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਹਾਂ

? ਚੰਗਾ, ਚਲੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀਆਂ ਤੇ ਖਾਲਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖੇਡੀਏ...
ਨਹੀਂ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਤੇ ਖਾਲਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ...

? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੈ । ਖ਼ਾਲਸਤਾਨ ਵੀ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੀ ਐ
-ਨਹੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ

? ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਐ
-ਨਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਹੀਂ

? ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ ਐ
-ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਂ

? ਏਥੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ
-ਏਹੋ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਐ । ਆਉ ਲੜੀਏ ।

? ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਲੜਨਾ
-ਫਿਰ ਜਾਉ ਏਥੋਂ

? ਕਿੱਥੇ ਜਾਈਏ । ਕਿਉਂ ਜਾਈਏ । ਸਾਡਾ ਘਰ ਏਥੇ ਐ । ਮਾਮਾ ਪਾਪਾ ਏਥੇ ਨੇ । ਸਕੂਲ ਏਥੇ ਐ ।
-ਫੇਰ ਆਪਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੇਡ ਖੇਡੀਏ ।

? ਹਾਂ...ਹਾਂ...ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੇਡ ਖੇਡੀਏ ।…...
ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਗਾ ਰਹੇ ਨੇ...ਨੱਚ ਰਹੇ ਨੇ...ਖੇਡ ਰਹੇ ਨੇ... । ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਵੀ ਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਹ ਸੂਤ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਨਾਟਕ ਵੇਖ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਆਰੰਭ…...ਟੱਕਰ...ਸਸਪੈਂਸ...ਸੰਵਾਦ...ਸਿਖ਼ਰ…...ਤੇ ਅੰਤ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਅੰਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ!

•••

ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਟੁਕੜਾ ਸੰਵਾਦ ਹੋਰ :

? ਪਾਪਾ! ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ
-ਕੀ ਬੇਟਾ (ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕਦਾ ਹਾਂ)

? ਭਲਾ ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ
- ਨਈਂ ਬੇਟੇ...ਆਹੋ ਦੋ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ (ਮੈਂ ਉਖੜ ਗਿਆ ਹਾਂ)

? ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦੈ ਪਾਪਾ, ਦਿਲ ਤੇ ਦਿਮਾਗ 'ਚ
- ਦਿਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੈ । ਦਿਮਾਗ ਸੋਚਦੈ ।

? ਨਈਂ ਪਰ ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਐ
- ਪੁੱਤਰ ! ਮਹਿਸੂਸ ਅਸੀਂ ਓਦੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਪੀੜ ਸਾਨੂੰ ਹੋਵੇ, ਖੁਸ਼ੀ ਸਾਨੂੰ ਹੋਵੇ, ਜਾਂ...ਜਾਂ...

? ਜਾਂ ਜਾਂ ਕੀ ਪਾਪਾ
- ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹੱਸੀਏ, ਅਸੀਂ ਰੋਈਏ, ਅਸੀਂ...

? ਤੇ ਸੋਚਦੇ ਕਦੋਂ ਨੇ ਪਾਪਾ
- ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪੀੜ ਹੋਏ, ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਏ, ਜਾਂ ...ਜਾਂ...

? ਜਾਂ ਜਾਂ ਕੀ ਪਾਪਾ
- ਜਾਂ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਹੱਸੇ, ਦੂਸਰਾ ਰੋਏ, ਦੂਸਰਾ...

? ਤਾਂ ਫਿਰ ਦਿਲ ਆਪਣੇ ਲਈ ਹੁੰਦੈ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੂਸਰਿਆਂ ਲਈ । ਇਹੋ
ਗੱਲ ਏ ਨਾ ਪਾਪਾ!
(ਚੁੱਪ)

? ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਓ ਪਾਪਾ!
(ਚੁੱਪ)

? ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਓ ਪਾਪਾ!
(ਲੰਬੀ ਚੁੱਪ)

••••••

ਬਚਪਨ ਬੰਦੇ 'ਚੋਂ ਕਦੇ ਮਨਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਮਰ 'ਚੋਂ ਸਾਲ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਮਨਫ਼ੀ ਹੋਏ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਆਂਹਦੇ ਨੇ । ਕੱਚੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਪਕਰੌੜ੍ਹ ਹੋਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀਆਂ । ਓਦੋਂ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਬੜਾ ਕੁਝ ਮਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਏ ।

ਬਚਪਨ ਬਾਰੇ ਕੁਇੰਟਲਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਛਪਿਆ ਏ । ਛਪਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਬੰਦਾ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਉਮਰ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਮਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਏ । ਬੇਧਿਆਨੀ 'ਚ ਗੁਜ਼ਰੇ ਬੇਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਣ ਥੀਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਲੈਂਦਾ ਏ:

ਕੋਈ ਲੌਟਾ ਦੇ ਮੇਰੇ ਬੀਤੇ ਹੂਏ ਦਿਨ ।
ਬੀਤੇ ਹੂਏ ਦਿਨ
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦਿਨ ।...

ਪਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ । ਮਨ ਫੇਰ ਵੀ ਓਧਰ ਨੂੰ ਭੱਜਦੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵੀ ਰਾਹਤ ਦਿੰਦੀ ਏ :

ਆਤਾ ਹੈ ਯਾਦ ਮੁਝਕੋ
ਗੁਜ਼ਰਾ ਹੂਆ ਜ਼ਮਾਨਾ ।
ਵੋ ਝਾੜੀਆਂ ਚਮਨ ਕੀ
ਵੋ ਮੇਰਾ ਆਸ਼ਿਆਨਾ ।
ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਕੇ ਪੀਛੇ
ਵੋ ਤਾਲੀਆਂ ਬਜਾਨਾ ।...

ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਿਛਲਾ ਪੜਾਅ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੋਮਾਂਚਕ ਲੱਗਦੈ । ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਰਸ ਲੈ ਲੈ ਸੁਣਾਈਦੀਆਂ ਨੇ । ਮੌਜੂਦਾ ਹਕੀਕਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਈ ਦੀਆਂ ਨੇ । ਵਰਤਮਾਨ ਨਾਲ ਮਨ ਰਾਜ਼ੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ ਭੱਜਦਾ ਏ ਜਾਂ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਸੋਚਦਾ ਏ । ਪ੍ਰਾਪਤ ਨੂੰ ਉਛਾਲਦਾ ਏ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਬੋਚਦਾ ਏ । ਇਹ ਮਾਨਣਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਲੋਚਦਾ ਹੀ ਲੋਚਦਾ ਏ ।...ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਕੋਈ ਦਰਵੇਸ਼ ਉਮਰ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਏ । ਹਉਕਾ ਭਰ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਏ :

ਅਗਲੀ ਤੋਂ ਨਾ ਪਿਛਲੀ ਤੋਂ ।
ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਵਾਂ ਵਿਚਲੀ ਤੋਂ¨

ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛੋਗੇ : ਇਹ ਵਿਚਲੀ ਕੌਣ ਹੋਈ? ਇਹ ਤਾਂ ਭਈ ਸਭ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਤੇ ਇਹਦੀ ਪੈੜ ਵੀ ਆਪੇ ਈ ਕੱਢਣੀ ਪੈਂਦੀ ਐ । ਇਹ ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਆਨੰਦ ਤਾਂ ਰਹੱਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਉੱਠਣ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਏ । ਪਰਦਾ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ । ਰਹੱਸ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ । ਆਨੰਦ ਆਪੋ-ਆਪਣਾ:

ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਚੁਬਾਰੇ 'ਚ ਖਾਉ ਲੱਡੂ,
ਪੈੜ ਕੱਢ ਹੀ ਲੈਂਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਨੇ ।
ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਦਾ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ,
ਹੱਸ ਹੱਸ ਕੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਵੱਖੀਆਂ ਨੇ¨

ਉਮਰ ਨੂੰ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਅਨੁਭਵ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਤ ਕੱਢਦਾ ਏ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਛੁੱਟੀ ਜਾਂਦੈ, ਬੰਦਾ ਆਪ ਕਦੋਂ ਕੁਝ ਛੱਡਦਾ ਏ! ਤੀਜੀ ਅੱਖ ਉਘਾੜਦਾ ਏ । ਫੈਲਸੂਫੀਆਂ ਝਾੜਦਾ ਏ :

ਜੋ ਜਾ ਕੇ ਨਾ ਆਏ
ਵੋ ਜਵਾਨੀ ਦੇਖੀ ।
ਜੋ ਆ ਕੇ ਨਾ ਜਾਏ,
ਵੋ ਬੁੜਾਪਾ ਦੇਖਾ ।

ਇਸ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਵੀ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਅਸਾਂ ਸਹਿਜ ਦੇਖਿਆ । ਉਹ ਨੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਵੀ, ਭੂਤ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ, ਵਰਤਮਾਨ 'ਚ ਸਥਿਤ ਸੀ । ਅੱਸੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਹੱਸ ਹੱਸ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਵਿਚਲੀ ਗੱਲ ਜਾਨਣੀ ਚਾਹੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਬੋਲੇ :

"ਬੁਢਾਪਾ ਤੁਰਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਲੋਹਿਆ ।
ਬਹਿ ਗਿਆ ਤਾਂ ਗੋਹਿਆ ।
ਪੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੋਇਆ ।

"ਅਸੀਂ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਮਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ 'ਚ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ ।...ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਦੋ ਨਵੇਂ ਨਕੋਰ ਪਿੱਤਲ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੋਰੀ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਬੋਰੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੋਏ । ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ 'ਚ ਭਾਂਡੇ ਖੜਕਦੇ ਰਹੇ । ਫੇਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਚਿੱਬ ਪੈ ਗਏ । ਹੁਣ ਚਿੱਬਾਂ 'ਚ ਚਿੱਬ ਫਸ ਗਏ ਨੇ । ਟਿਕਾਅ ਆ ਗਿਐ । ਖੜਕਦੇ ਨਹੀਂ ।'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ । ਆਪਣੀ ਕਰੀਏ । ਬਚਪਨ ਦੀ ਤੰਦ ਫੜਨੀ ਚਾਹੀ ਸੀ, ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਤਾਣੀ ਨੇ ਵਲ ਲਿਆ । ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਥਾਣੀਂ ਜੁਆਨੀ ਨੇ 'ਝਾਤ' ਕੀਤਾ । ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਹਿਲ ਗਏ । ਸਾਰੇ ਰੰਗ ਰਲਮਿਲ ਗਏ ।

ਨਾਨੀ ਯਾਦ ਆਈ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਨਾਨੀ । ਦੋਹਤਿਆਂ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਉਂਦੀ ਕਿਵੇਂ ਖਿੜ ਜਾਂਦੀ । ਉਹਦੀ ਉਮਰ ਬਾਰੇ ਸੱਚ ਦੱਸੋ ਤਾਂ ਚਿੜ ਜਾਂਦੀ ।

? ਬੇਬੇ! ਤੇਰੀ ਉਮਰ ਭਲਾ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੋਏਗੀ - ਹੋਏਗੀ ਪੁੱਤ...ਹੋਏਗੀ ਪੁੱਤ...ਕੋਈ ਚਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਉਤੇ ਉਤੇ ਈ ਹੋਏਗੀ ।

? ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਦੀ? ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਉਤੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੋ ਚੱਲਿਆ
- ਹੋ ਚੱਲਿਐਂ ਤੂੰ ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਉਤੇ । ਹੇਖਾਂ...ਕਿੱਡਾ ਕੁਫ਼ਰ ਤੋਲਦੈ ।...ਚਾਰ ਅੱਖਰ ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਗਿਆ ਨੀ ਪਿਆਰੋ! ਇਹ ਤੇਰਾ ਮੁੰਡਾ, ਏਦਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੈ ਜਿੱਦਾਂ ਇਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੰਮਿਆ ਹੁੰਦੈ । ਜਾ ਕੰਮ ਕਰ ਆਪਣਾ...
ਤੇ ਉਹ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਆਣਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੂਟੇ ਮਾਈਆਂ ਦਿੰਦੀ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਾਹਵਾਂ 'ਚ ਟਪਾ ਟਪਾ ਕੇ ਭੰਗੜਾ ਪਵਾਉਂਦੀ :

ਆਉਣਗੀਆਂ ਵਸਾਖੀਆਂ
ਤੇ ਪੈਣਗੇ ਭੰਗੜੇ
ਭੰਗੜੇ ਪਾਉ ਭਈ ਭੰਗੜੇ ਪਾਉ...

ਨਾਨੀ ਕਲਾਨੌਰੋਂ ਆਈ ਐ । ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਸ਼ਿਵਚੰਦਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਿਆਈ ਐ । ਕਲਾਨੌਰ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਹੁਣ ਦਾਦੀ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਨੂੰ ਨਚਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਨਰਸਰੀ ਗੀਤ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਗਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ :

ਸ਼ਿਵ ਚੰਦਰ, ਸ਼ਿਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ
ਸ਼ਿਵਾ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ।
ਸ਼ਿਵ ਚੰਦਰ...

ਫੇਰ ਉਹ ਦੋਹਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਤਿਆਂ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰੇ ਹਟਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਤੀ ਨੂੰ ਪੁਤਲੀ ਵਾਂਗ ਘੁਮਾਉਂਦੀ ਹੈ :

ਨੱਚ ਘੁੱਗੀਏ!
ਨੀਂ ਤੈਨੂੰ ਭੱਪਾ ਦਿਆਂਗੇ ।
ਖਾਣ ਲੱਗੀ ਨੂੰ
ਧੱਕਾ ਦਿਆਂਗੇ¨

'ਬਾਲ ਦਿਵਸ' ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵਿਚੋਂ ਤੱਤ ਭਾਲਦਿਆਂ ਮਨ ਕਈ ਅੰਬਰ ਪਾਤਾਲ ਗਾਹ ਆਇਆ । 'ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ' ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਹ ਵਿਚ ਸਾਹ ਆਇਆ । ਕਵੀਪੁਣੇ ਦੇ ਬਚਪਨ ਵੇਲੇ ਉਹਨੇ ਬੱਚੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਆਖਿਆ ਸੀ :

ਬੱਚੇ ਜਿਹਾ ਨਾ ਮੇਵਾ ਡਿੱਠਾ ।
ਜਿੰਨਾ ਕੱਚਾ ਓਨਾ ਮਿੱਠਾ¨

ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਬੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਮੰਨਿਆ :

ਕੋਮਲ ਕੋਮਲ ਨਾਜ਼ਕ ਬੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ।
ਇਹ ਨੇ ਪਾਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ¨
ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
'ਮੋਹਨ' ਉਹ ਸ਼ਾਇਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ¨

ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਖ਼ੁਦ ਬੱਚਾ ਹੁੰਦੈ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦੈ । ਉਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹੁੰਦੈ । ਅਲੱਗ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਇਹਦੇ ਲਈ ਵਿੱਥ ਦਰਕਾਰ ਏ । ਤੇ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਵਿਚ ਹੁੰਦੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਬਹਿਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਹੋਰ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਨੇ ਮੱਤ ਮਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਐ । ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲਾਚਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਐ । ਤੇ ਜਦੋਂ ਫੇਰ ਅੱਗੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਸਿਰ ਖੁਰਕਦਾ ਏ । ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਫੁਰਸਤ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੈ । ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੈ । ਇਹ ਮੁਕਾਮ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੈ । ਹਸਰਤਾਂ ਮੁਕਾ ਦਿੰਦੈ । ਵਿਚਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੈ ।

ਬੱਚਾ ਬੰਦੇ ਦਾ ਬਾਪ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਦਾਦਾ ਬਣ ਕੇ ਆਈ ਹੈ । ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੂਲ ਨਾਲੋਂ ਵਿਆਜ ਪਿਆਰਾ ਹੁੰਦੈ । ਇਹ ਅਖਾਣ ਕਿਸੇ ਸੂਦਖ਼ੋਰ ਬਾਣੀਏ ਨੇ ਘੜਿਆ ਹੋਏਗਾ । ਇਸ ਦੌਲਤ ਵਿਚ ਮੂਲ ਜਾਂ ਵਿਆਜ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਤਾਂ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ :

ਸਰਸਵਤੀ ਕੇ ਭੰਡਾਰ ਕੀ,
ਬੜੀ ਅਪੂਰਵ ਬਾਤ ।
ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਖਰਚੇ ਤਿਉਂ ਬੜ੍ਹੇ,
ਬਿਨ ਖਰਚੇ ਘਟ ਜਾਤ¨

ਪਹਿਲੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਅੱਪੂ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਕੇ ਰੋਪੜ ਦੀ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕੰਢੇ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚੰਨ ਦੇ ਵਰਕੇ 'ਤੇ ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਵੇਖਿਆ । ਓਦਣ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਸੀ । ਫੇਰ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਬੂਤਰ ਵਿਖਾਇਆ । ਉਹਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸਿਆ । ਉਹ 'ਤਰ...' ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਨੱਸਿਆ । ਡਿਗ ਪਿਆ । ਚੁੱਕ ਲਿਆ । ਉਹ ਕਬੂਤਰ ਵਲ ਉਲਰਿਆ । ਮੈਂ ਕਿਹਾ : ਕਹੋ 'ਕਬੂਤਰ' । ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ : 'ਤਰ…...' । 'ਕਬੂਤਰ' । 'ਤਰ...' । ਉਹ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਂਦਾ ਪਰ ਪੂਰਾ ਕਬੂਤਰ ਨਾ ਬੋਲ ਪਾਉਂਦਾ । ਫੇਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਚਲ ਆਪਾਂ ਰਲ ਕੇ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ । ਅੱਧਾ ਮੈਂ ਅੱਧਾ ਤੂੰ । 'ਕਬੂ...' ਬੋਲਾਂਗਾ ਮੈਂ 'ਤਰ...' ਬੋਲੀਂ ਤੂੰ । ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਖੇਡ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ :

? ਕਬੂ..
- ਤਰ...
? ਕਬੂ..
- ਤਰ...

ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਉਹ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਬੂਤਰ ਕਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ । ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ :

ਦਾਦਾ ਜੀ! ਮੈਂਨੇ ਕਭੀ ਆਪ ਕੋ ਜਵਾਨ ਨਹੀਂ ਦੇਖਾ ।

ਦਾਦਾ ਜੀ! ਆਪ ਦਾੜ੍ਹੀ ਸੇ ਬੂੜ੍ਹੇ ਲਗਤੇ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਹੈੱਡ ਸੇ ਜਵਾਨ ਹੈਂ । ਆਪ ਪਾਪਾ ਕੀ ਤਰਹ ਸ਼ੇਵ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਾ ਲੇਤੇ ।

ਦਾਦਾ ਜੀ! ਸਕੂਲ ਮੇਂ ਹਮੇਂ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਪੜ੍ਹਾਤੇ ਹੈਂ । ਘਰ ਮੇਂ ਮਾਮਾ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਹਿੰਦੀ ਮੇਂ ਬਾਤ ਕਰਤੇ ਹੈਂ । ਆਪ ਕਹਿਤੇ ਹੋ ਮੇਰੀ ਮਦਰ ਟੰਗ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਸੇ ਹੁਈ? ਮੇਰੀ ਮਦਰ ਤੋ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਤੀ ਹੈਂ ।

ਇਕ ਦਿਨ ਅੱਪੂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਲ ਤੁਰਿਆ ਜਾਏ । ਸੜਕ ਕੰਢੇ ਗੱਡੇ ਹੋਏ ਖੰਭਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਉਤੇ ਪੰਛੀ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਮੈਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ, ''ਦੇਖ ਬੇਟਾ! ਇਹ ਪੰਛੀ ਕਿੰਨੇ ਸ਼ੁਦਾਈ ਨੇ । ਮੂਰਖ । ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਨੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਕਰੰਟ ਹੈ । ਮੂਰਖ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।'' ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬੱਚੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਸ਼ੁਦਾਈ ਹੋਵਾਂ,''ਦਾਦਾ ਜੀ, ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨੇ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ?''

ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਜ਼ਿਦ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੀ ਟੀ.ਵੀ. ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹਦੇ ਖਾਣ ਨਾਲ ਬੰਦੇ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਵਰਗੀ ਤਾਕਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਕੂੜੇ ਦਾ ਢੇਰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ :

? ਇਹ ਕੀ ਏ, ਬੇਟਾ
- ਗੰਦ

? ਜੇ ਇਸ ਗੰਦ ਉਤੇ ਮੈਂ ਸੋਹਣਾ ਜਿਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਚਿਪਕਾ ਦਿਆਂ ਕਿ ਇਹ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੰਨ ਲਵੇਂਗਾ ।

- ਨਹੀਂ ਦਾਦਾ ਜੀ! ਇਹ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਗੰਦ ਹੀ ਰਹੇਗਾ । ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦਾ ਏ ।

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਛੇਤੀ ਸਮਝ ਗਿਐ ਤੇ ਸੌਖਿਆ ਮੰਨ ਵੀ ਗਿਐ । ਸਾਡੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਮੰਨਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ।

ਤੇ ਜਿੱਦਣ ਮੈਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ, ਕਾਲਜ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰੋਪੜ ਦੇ ਬੋਟ ਕਲੱਬ 'ਚ ਵਿਦਾਇਗੀ ਸਮਾਗਮ ਕਰਵਾਇਆ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ । ਅੱਪੂ ਵੀ ਆਇਆ । ਸਮਾਗਮ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਆ ਗਏ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੈਂ ਤੇ ਅੱਪੂ ਘਰ ਰਹਿ ਗਏ । ਉਹਨੇ ਟੀ.ਵੀ. ਦਾ ਕੋਈ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਰਗਰਾਮ ਲਾ ਲਿਆ । ਫਿਲਮ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, 'ਦ ਸਿੰਗਿੰਗ ਡਾੱਗ' ਅਰਥਾਤ 'ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੁੱਤਾ' । ਇਕ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕੇ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਮੂਹਰੇ ਮਾਈਕ ਸੀ ਤੇ ਗਲ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ । ਇਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਉਹਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ । ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕੀਤੀ । ਕੁੱਤਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਪਰ ਨੂੰ ਬੂਥੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕੋਈ ਸੁਰ ਕੱਢਦਾ । ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੇ । ਫ਼ੋਟੋਗਰਾਫ਼ਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਂਦੇ । ਅੱਪੂ ਮੇਰੇ ਗਲ ਵਿਚ ਬਾਹਵਾਂ ਪਾ ਕੇ ਬੜੇ ਲਾਡ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦਾ, ''ਦਾਦਾ ਜੀ! ਡੌਗੀ ਕੀ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਆ?"

••••••

ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿਚ ਸਾਂ । ਖਿਝਿਆ ਖਿਝਿਆ...ਕ੍ਰਿਝਿਆ ਕ੍ਰਿਝਿਆ । ਨਾ ਬੀਵੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ; ਨਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਲੋਰੀ-ਲੱਪਾ । ਸਭ ਕੁਝ ਬੇਕਾਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ : 'ਉਮਰ ਦੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕੇ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲਏ । ਕੀਤਾ ਕੀ ਹੈ? ਏਥੋਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਤਾਂ ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਸਿਖ਼ਰਾਂ ਛੋਹ ਲਈਆਂ ਸਨ!... ਕੋਈ ਹੱਜ ਨਹੀਂ ਜੀਣ ਦਾ । ਲਾਹਨਤ! ਬਕਵਾਸ!...' ਮੱਥੇ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਬੀਵੀ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ : "ਕੁਝ ਪਤਾ ਵੀ ਲੱਗੇ, ਕਾਹਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੈ? ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਅੰਦਰ ਦੱਬੀ ਫਿਰਦੇ ਹੋ, ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ । ਪਲੀਜ਼, ਘਰ ਨੂੰ ਨਰਕ ਨਾ ਬਣਾਉ । ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨਾ ਸਹੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਹੀ ਵੇਖੋ । ਹਰ ਵੇਲੇ ਖਾਊਂ-ਵੱਢੂੰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸਾਥੋਂ । ...ਹਾਂ…..."

"ਅੰਦਰਲੀ ਗੱਲ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਰਹੀ । ਬੱਸ ਇਹੋ ਤਕਲੀਫ ਹੈ ।" ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਹਿਜ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹੋਰ ਰੁੱਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ ।

"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ । ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਰਸਾਲਿਆਂ ਤੇ ਟੀ.ਵੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫੂਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਾਇਦਾ ਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ: ਅਖੇ ਮੈਂ ਦੋਂਹ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ । ਲਿਖਿਆ ਥੋਤੋਂ ਜਾਂਦਾ ਨ੍ਹੀਂ ।...ਥੋਨੂੰ ਤਾਂ ਆਏ ਗਏ ਤੋਂ ਈ ਵਿਹਲ ਨ੍ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪ ਤੁਰੇ ਰਹਿਨੇ ਓਂ । ਕਿਤੇ ਟਿਕ ਕੇ ਬੈਠੋ ਤਾਂ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਜਾਏ ।...ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਔਖੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਈਂ । ਜੇ ਕਹਿਨੇ ਓਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਚਲੀ ਜਾਨੀ ਆਂ । ਲਿਖ ਲਉ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਲਿਖਣੈ ।...ਪਰ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ਐ ਕਿ ਲਿਖ ਲੁਖ ਥੋਤੋਂ ਕੁਛ ਨੀਂ ਹੋਣਾ । ...ਆਈ ਨੂੰ ਕਹੋਗੇ : ਮੈਂ ਚਹੁੰ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ... ।" ਬੀਵੀ ਪਿਛਲੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਲਖ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਿਜ ਹੈ ।

"ਠੀਕ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਗੈਰਾ ਫਿਰ ਤੁਰ ਆਉ ।...ਐਤਕੀਂ ਨਹੀਂ ਉਹ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ।" ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਬੀਵੀ ਬੱਚੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੈਂ ਸਹਿਜ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ । ਬੱਸ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੱਸੇ ਬਿਠਾਉਣਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਲਿਖਣ ਬੈਠ ਜਾਣਾ ਹੈ ।...ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬਚਗਾਨਾ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਖੁਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

"ਪਤੈ ਥੋਡੇ ਪਾਪਾ ਕਿਉਂ ਖੁਸ਼ ਨੇ", ਬੀਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਹੱਸਕੇ ਵੇਖਦੀ ਹੋਈ ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇ :

ਥੋਡੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਨੇ, "ਪਾਪਾ ਇਸ ਲਈ ਖੁਸ਼ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ।" ਬੱਚੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਾਸੂਮ ਸ਼ਰਾਰਤ ਹੈ ।

"ਆਹ ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਦੀਆਂ 'ਖਬਾਰਾਂ ਤੇ ਰਸਾਲੇ...ਟੇਬਲ ਤੋਂ ਇਹ ਗੰਦ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਕਰੋ ।...ਬਿਸਤਰੇ ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿਆ ਜੇ...ਆਹ ਜਿਹੜਾ ਐਨਾ ਸਾਰਾ ਦੁੱਧ ਐ, ਇਹਦੀ ਦਹੀਂ ਜਮਾ ਲਿਉ, ਪਿਆ ਪਿਆ ਫਟ ਈ ਨਾ ਜਾਏ । ...ਸਫ਼ਾਈ ਵਾਲੀ ਤੋਂ ਪੋਚਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰਵਾਇਉ...ਫਰਨੀਚਰ ਵਾਲਾ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਪੈਸਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਦਈਉ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਵਗੈਰਾ ਠੀਕ ਕਰਵਾਉਣੀ ਐ…...ਬੈਂਕ 'ਚੋਂ ਅਕਾਊਂਟ ਦਾ ਨੰਬਰ ਅੱਜ ਈ ਲੈ ਲਿਉ, ਨਵਾਂ ਖਾਤਾ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਕੇ, ...ਨਹੀਂ ਤੇ ਤਨਖ਼ਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ...ਅੱਜ ਸ਼ਾਮੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੇਰੈਂਟ ਟੀਚਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾ ਕੇ ਆਈਉ...ਅਸੀਂ ਚੌਥੇ ਆਵਾਂਗੇ ।..." ਬੀਵੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ, ਹਦਾਇਤਾਂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

"ਹੋ ਜਾਏਗਾ...ਹੋ ਜਾਏਗਾ...ਸਭ ਕੁਝ ਹੋ ਜਾਇਗਾ...ਤੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ।" ਮੈਂ ਸਹਿਜ ਹਾਂ ।

•••

ਹੁਣ ਮੈਂ ਘਰ ਵਿਚ ਇੱਕਲਾ ਹਾਂ । ਪੂਰੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਛੇ ਪਏ ਹਨ । ਪੂਰੀ ਵਿਹਲ । ਸੰਪੂਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ । ਸੰਪਾਦਕਾਂ/ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪਿਛਲੇ ਮਿਹਣੇ ਲਾਹ ਦਿਆਂਗਾ । ਵਕਤ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕੋਈ ਕੁਝ ਲਿਖੇ! ਮੀਆਂ ਬੀਵੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ; ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਵੇਰ ਵਿਹਲੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਤੇ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਹੱਥ ਵਟਾਉ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਜੁਟ ਜਾਉ । ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇਖਣੀ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਕਈ ਵਾਰ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਦੁਪਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਰੀਰ ਝਉਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੰਦਾ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਸ਼ਾਮ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ : ਭਾਵੇਂ ਨਿਆਣਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਮ ਵਰਕ ਕਰਵਾਉ; ਭਾਵੇਂ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜਾ ਆਉ; ਭਾਵੇਂ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਕਹਿ ਲਉ,... ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਰਸਾਲਾ ਵਾਚ ਲਉ ।...ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਮ ਬੈਠ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨ ਟੁੱਟ ਭੱਜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਕਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਵਿਉਂਤੇ? ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕੱਢੇ?

'ਕੀ ਲਿਖ ਰਿਹੈਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ?
- 'ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ।'

'ਕਿਉਂ, ਕੀ ਗੱਲ?'
- 'ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।'

'ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ?'

ਜੇ ਅਜੇ ਵੀ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇਗਾ? ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਕੋਲ ਵਕਤ ਦੇ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਹੈ! ਵਿਹਲ ਹੀ ਵਿਹਲ ਹੈ । ਕੰਮ 'ਚੋਂ ਵਿਹਲ ਤਾਂ ਕੱਢੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਵਿਹਲ 'ਚੋਂ ਵਿਹਲ ਕੋਈ ਕਿਵੇਂ ਕੱਢੇ!!!

ਜਦੋਂ ਚੰਡੀਗ ੜ੍ਹ ਸਾਂ ਤਾਂ ਬਹਾਨਾ ਸੀ ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਮੱਥਾ ਮਾਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਬੰਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?... ਨਾਲੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਹੈ । ਬਾਹਰੋਂ ਸੱਜਣ ਮਿੱਤਰ ਆਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਾਫ਼ੀ ਹਾਊਸ ਹੀ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਵਕਤ ਚੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੇਖੋ ਵੇਖੀ ਸ਼ਾਮ ਬਹਿਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਰੋਪੜ ਆ ਕੇ ਬਹਾਨਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਨਵਾਂ ਹੈ । ਮਾਹੌਲ ਨਵਾਂ ਹੈ । ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀਆਂ । ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਛੋਟਾ ਹੈ । ਖੁਸ਼ਫਹਿਮੀ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਟਿਕ ਲਈਏ, ਸੈੱਟ ਹੋ ਲਈਏ । ਖੂਬ ਲਿਖਾਂਗਾ । ਖੂਬ ਪੜ੍ਹਾਂਗਾ ।

ਏਥੇ ਆਇਆਂ ਵੀ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ । ਫੇਰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਸੀ :

ਮਕਾਨ ਛੋਟਾ ਹੈ । ਕਮਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਨ । ਘਰ 'ਚ ਘਰ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੈ । ਗਲੀ 'ਚ ਗਲੀ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਰੱਖਣ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ । ਪੂਨੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਹੱਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਹੁਣ ਮਕਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ । ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਦਖਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਭਾਰਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ : ਬੱਸ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ, ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ।

ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ/ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਏਥੇ ਅਦਬੀ ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਵਾਲੀ 'ਕੰਪਨੀ' ਵੀ ਨਹੀਂ ।...ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਹੋਰ ਉਲਝਣ ਸੀ ਕਿ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਹੀਨੇ ਇਹ ਅੜਿੱਕਾ ਵੀ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ।

. ... ਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਵੇਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਭੈਮਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਨਿੱਕਾ-ਮੋਟਾ ਬਹਾਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤਾਂ ਲਿਖਣਾ ਹੈ । ਬੱਸ, ਲਿਖਣਾ ਹੈ ।

•••

ਪੜ੍ਹਨ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਮੇਜ਼ ਵਿਹਲਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਟਾਈਪ ਰਾਈਟਰ ਦਾ ਕਵਰ ਉਤਾਰਦਾ ਹਾਂ । ਘੱਟਾ-ਮਿੱਟੀ ਝਾੜਦਾ ਹਾਂ । ਕਾਗਜ਼/ਕਾਰਬਨ ਥਾਂ ਸਿਰ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ । ਰਾਖਦਾਨੀ ਟਿਕਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ...ਝੱਟ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ : ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਵੀ ਲੇਖਕ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ । ਕਦੇ ਇਹਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਾ ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਘੱਟ ਲਿਖਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਸੀ । ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਫੇਰ ਨਕਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਧ-ਸੁਧਾਈ 'ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਵਕਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰੀਤਮ ਵੀਰ ਜੀ ਯਾਨਿ ਬੀਵੀ ਦੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ । ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲਿਖਣ ਮਸ਼ੀਨ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੈ । ਛਪਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ । ਅਗਾਂਊਂ ਸਾਈਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।

ਵਿਹਲ ਹੈ । ਮਾਹੌਲ ਹੈ । ਮੰਗ ਹੈ । ਇੱਕਲ ਹੈ । ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਹੈ... ਹੁਣ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਬੱਸ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ...

ਫੇਰ ਲਿਖਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?

ਹੁਣੇ ਤਾਂ ਵਿਹਲ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਏ ਹਨ । ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ!...

ਭੁੱਖ ਲੱਗ ਆਈ ਹੈ । ਦੁਪਹਿਰ ਲਈ ਰੋਟੀ ਪੱਕੀ ਪਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਖਾਣੀ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਵਾਂਗਾ । ਹੁਣ ਲਿਖਣਾ ਹੈ । ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਟਾਪਿਕ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਤੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਹੈ । ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।

ਚਾਹ ਤਾਂ ਪੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਅਪਨਾ ਹਾਥ ਜਗਨ ਨਾਥ! ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਧੂੰਆਂ । ਖਿਲਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ । ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ।
ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਹੈ । ਡਾਕ ਵਾਲਾ!

ਡਾਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਹੈ! ਜਿਸ ਦਿਨ ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਨਾ ਆਏ, ਰੋਟੀ ਸਵਾਦ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ!

ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲੋਂ ਲਿਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਡਾਕੇ ਪਾਉਣਾ ਹੈ । ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵੀ ਹੁਣ ਘਟ ਗਈ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਡਾਕੀਆ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਵਗਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟ ਜਾਣਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਕਰਤਵ-ਮੁਕਤੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਝੀਥ ਥਾਣੀਂ ਅੰਦਰ ਕਰ ਜਾਇਆ ਕਰੇ, ਪਰ ਨਹੀਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਡਿਊਟੀ ਵਿਚ ਭਲਾ ਉਹ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਸੁਝਾਅ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਲੈਟਰ-ਬਕਸ ਲਵਾ ਲਿਆ ਜਾਏ । ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਲੈਟਰ-ਬਕਸ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਅਹਿਮ ਹੈ! ਬੜੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਡੇਢ ਸੌ ਰੁਪਿਆ ਖਰਚ ਕੇ 'ਪੱਤਰ ਪੇਟੀ' ਬਣਵਾਈ, ਤਾਂਕਿ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਸਾਲੇ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਸਮਾ ਸਕਣ । ਹੁਣ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹਾਂ ।

ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਲੇਖਕ ਲਿਖ ਕਿਵੇਂ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਹੁਣ ਮੈਂ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ।

ਸ਼ਾਮ ਢਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਉਤਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ । ਰਾਤ ਲਈ ਸਿਗਰਟਾਂ ਤੇ ਸਵੇਰ ਲਈ ਡਬਲ ਰੋਟੀ । ਲਿਖਣ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰਬੰਧ । ਜਾਲੀਆਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ।

ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਦਿਮਾਗ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਸੌਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨੀਂਦ ਚੰਗੀ ਆਏ ਤਾਂ ਸੁਪਨੇ ਚੰਗੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ । ਲੇਖਕ ਲਈ ਸੁਪਨੇ ਕਿੰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ!

ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨੇ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਲਿਖਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਮਹਾਨ ਹੋ ਗਏ । ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਰਲ ਕੇ ਹੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਖਸ਼ਦੇ ਹਨ ।

ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੌਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਵੇਰੇ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਉਠ ਕੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ । ਸਿਰਫ਼ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ!

•••

ਨੀਂਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਟੁੱਟਵੀਂ ।
ਸੁਪਨਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਟੁੱਟਵਾਂ ।
ਸੰਪਾਦਕ, ਲੇਖਕ ਤੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਰਲਗੱਡ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

'ਲੋਅ' ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਹੈ । ਭੀੜ ਹੈ । ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ । ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕੁਲੀਗ ਪ੍ਰੋ. ਡੌਲਾ ਕੋਲ ਲੋਹੇ ਦੀ ਤਪੀ ਹੋਈ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਹੀਟਰ ਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ :

'ਪੀਉਗੇ?'... 'ਨਹੀਂ, ਮੇਰੀ ਚਾਹ ਓਧਰ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ ।' ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ । ਉਹ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁੱਛਾਂ ਸਵਾਰਦਾ ਤਾਸ਼ ਵੰਡਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਉਤੋਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: 'ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਆਇਆ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਮੰਗਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਪ੍ਰਮਿੰਦਰਜੀਤ ਨੂੰ ਨਕਲ ਕਰਨ ਡਾਹ ਆਇਆਂ । ਤੈਨੂੰ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ?''

'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਧਰੋਂ ਵੀ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਚਲੋ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀ ਕਰਨੀ ਸੀ? ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਇਸ ਅੰਕ ਵਿਚ ਛਪ ਰਹੀ ਹੈ? ਨਾਲੇ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਕੋਲੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ ।' ਮੈਂ ਬੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ।

'ਹੋ ਸਕਦੈ, ਗੁਰਦਿਆਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ : ਰੋਟੀ ਵੀ ਖਾਣੀ ਐਂ । ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਟਾਲਿਐ ।' ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੱਕ 'ਚੋਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਕੱਢਦਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

'ਰੋਟੀ?... ਐਨੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਰੋਟੀ? ਹੁਣ ਭਲਾ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰੀਏ ਕਿ ਰੋਟੀ ਪਕਾਈਏ?'' ਇਹ ਬੋਲ ਅਮਰੀਕ ਅਮਨ ਦੇ ਹਨ ।

'ਲੇਖਕ ਲਈ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।' ਮੈਂ ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ ਹਾਂ...

...ਦੁੱਧ ਵਾਲੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਉਠਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਾਨ ਨਹੀਂ । ਚਾਹ ਦਾ ਪਿਆਲਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਤਾਜ਼ਾ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਿਛੋਕੜ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਤ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ । ਕੱਲ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀਆਂ, ਰਾਤ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ, ਪੋਣੇ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕੂਕਰ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ । ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਦਹੀਂ ਜਮਾ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਦੁੱਧ ਉਬਾਲ ਕੇ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਅੱਜ ਨਹਾਉਣਾ ਨਹੀਂ । ਲਿਖਣਾ ਹੈ । ਭੁੱਖ ਦਾ ਕੀ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਕਰੇਗਾ ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਦੇ ਦੋ ਪੀਸ ਖਾ ਲਵਾਂਗਾ । ਇਕ ਅੰਬ ਖਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਪੀ ਲਿਆ ਹੈ ।

ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਉਹ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚੱਲਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਧ, ਫਲ ਤੇ ਬਿਸਕੁਟ ਵਗੈਰਾ ਛਕੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਟਾਲਦਾ ਹੈ, ਅਖੇ : ਆਟਾ ਖਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਐ? ਆਟੇ 'ਚ ਕਿਹੜੀ ਤਾਕਤ ਹੁੰਦੀ ਐ? ਆਟੇ ਨੂੰ ਟਾਲਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਤਾਂ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਏਗਾ । ਲਿਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਆਟਾ ਨਹੀਂ ।

ਅੱਜ ਐਤਵਾਰ ਹੈ । ਚਾਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਡੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਪਏ ਹਨ । ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਨਾ ਸਹੀ, ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਤਾਂ ਮਾਰ ਹੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਇੱਕ...ਦੋ ...ਤਿੰਨ...ਚਾਰ...
ਤਹਿ-ਦਰ-ਤਹਿ ਅਖ਼ਬਾਰ ।
ਹਲਾਕ...ਜ਼ਖਮੀ...ਰਿਹਾਈ...ਗੱਲ ਬਾਤ...ਸ਼ਹੀਦ…...
ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ...ਮੁਰਦਾਬਾਦ...ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ...

ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵੀ ਬਕਵਾਸ ਹਨ । ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਡੀਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਕਤ ਦਾ ਨਾਸ, ਪੈਸੇ ਦਾ ਨਾਸ...ਤੇ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਾਧੇ ਦੇ...ਇਕ ਵੀ ਕੰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਾਂਗਾ । ਪਤਾ ਲੱਗੂ ਇਹਨਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿ ਲਿਖਤ ਕੀਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ! ਜੋ ਕੂੜ-ਕਬਾੜ ਆਇਆ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ । ਹੁੰ... ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ । ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ । ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਰੱਦੀ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ।

ਮਕਾਨ ਬਦਲ ਲਿਐ ਨਾ!... ਆਪੇ ਆ ਜਾਏਗਾ! ਅੱਜ ਈ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਚੰਗੈ ।
ਨਾ...ਨਾ.. ਅੱਜ ਕੋਈ ਨਾ ਆਏ ।
ਅੱਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਣੈ ।

ਰਸੋਈ 'ਚ ਕੁਝ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਖੜਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਿੱਲੀ ਦੁੱਧ ਦਾ ਪਤੀਲਾ ਡੋਲ੍ਹ ਗਈ ਹੈ । ਰਸੋਈ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਫਰਸ਼ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਾਂਗਾ ।...ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ।
ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮੈਂ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹਾਂ : ਸਵੈ ਨਾਲ, ਸੋਚਾਂ ਨਾਲ, ਸਮਕਾਲ ਨਾਲ, ਲਿਖਤ ਨਾਲ, ਭੁੱਖ ਨਾਲ, ਵਿਹਲ ਨਾਲ, ਵਕਤ ਨਾਲ... ਜੂਝਦਾ ਹੋਇਆ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਨਿੱਕੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਣਗੀਆਂ ।
ਸਾਹਿਤਕ ਪਰਚੇ ਵੀ ਇਸ 'ਸਦਮੇ' ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਣਗੇ ।
ਸਮਕਾਲ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰਕੇ ਹੱਸੇਗਾ :

ਕੀ ਉਹ ਲੇਖਕ ਸੀ?... ਕੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ…?... ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਸੀ?...ਹੀ...ਹੀ...ਹੀ...

ਉਹਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖੀਏ?...ਨਾ ਤਿੰਨਾਂ 'ਚ, ਨਾ ਤੇਰ੍ਹਾਂ 'ਚ...

ਵਿਚਾਰਾ, ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦੀ ਰੀਝ ਵਿਚ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਦੀ ਲਿਖਤ, ਨਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ।
ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੀ ਲੇਖਕ ਨੇ, ਲਾ ਲਉ ਹਿਸਾਬ ।

...ਇਸੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਠਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਖਾਤਿਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਪਰ ਦੂਜਾ ਦਿਨ ਵੀ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ।

•••

ਅੱਜ ਤੇਈ ਅਪ੍ਰੈਲ ਹੈ । ਮੁਹਲਤ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਹੈ । ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੈ; ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ । ਬੀਵੀ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਿਸਤਰੇ ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ । ਕੁਰਸੀਆਂ ਝਾੜਕੇ ਥਾਂ ਸਿਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਦੁੱਧ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼ ਰਗੜ ਰਗੜ ਕੇ ਧੋਂਦਾ ਹਾਂ । ਨਹਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਕਪੜੇ ਬਦਲਦਾ ਹਾਂ । ਦਹੀਂ ਦੀ ਲੱਸੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ । ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਦਹੀਂ ਜਮਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ । ਬੈਂਕ 'ਚੋਂ ਨਵਾਂ ਹਿਸਾਬ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵਾਲਾ ਫਾਰਮ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਫਲ ਤੇ ਰਸੋਈ ਲਈ ਸਬਜ਼ੀ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ । ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘੜੀਸ ਕੇ ਇਸ ਕੋਲੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਨਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਗਰ ਬਹਾਨਾ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।

ਸੰਪਾਦਕ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਕਿ 20 ਤਾਰੀਖ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਲਮ ਪੁੱਜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ ਤੇਈ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ।

ਚਿੱਠੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹਾਂ । ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ: ਕੁਝ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਲਝਣਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਾਰ ਕਾਲਮ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਹੀ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ । ਗੁਸਤਾਖੀ ਮੁਆਫ਼! ਕਾਲਮ ਦੀ ਥਾਂ ਚਿੱਠੀ ਡਾਕੇ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ ।

ਮੈਂ ਸਹਿਜ ਹਾਂ । ਸੰਕਟ ਟਲ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਸਹਿਜ ਮਨ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

••••••

ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਰਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ । ਜਿੰਨੇ ਵਿਸ਼ੇ ਓਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ । ਜਮਾਤਾਂ ਤੁਰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਾਲੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਗਈ । ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੱਲ ਮਨ ਭੱਜਣ ਲੱਗਾ । ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਭਾਰ ਜਾਪਣ ਲੱਗੀਆਂ ।

'' ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਰਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਕਿਤਾਬ
ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਾਂ
ਯਾਦ ਰੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ''

•••

ਪਾਠਕਪੁਣੇ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਨਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹੋਏ ਧਾਰਮਿਕ ਗਰੰਥ ਅਤੇ ਕਿੱਸੇ ਵਾਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ । ਹੱਥ ਲਿਖਤਾਂ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਮਰਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ :

ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।
ਸਾਰਾ ਝਗੜਾ ਯਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।
ਬਿਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ
ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਬੀਮਾਰ? ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਹੈ
ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ
ਨਾਂ ਰੱਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ
ਫਿਰਦਾ ਗਲੀ ਬਜ਼ਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।
ਘਰਦੀ ਦਾਰੂ ਵਾਂਗ ਲੁਕਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ
ਇੰਜ ਪਈ ਸਰਕਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ
ਕੀ ਲੈਣੈ ਭੂਸ਼ਨ ਨੇ ਜੀ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ
ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਭਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੈ ।

•••

ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਲੇਖਕ ਬਣਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਭੇਂਟ ਹੋਈਆਂ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਬਾੜੀਏ ਨੂੰ ਵੇਚੀਆਂ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਬਾੜੀਏ ਤੋਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ।

ਕਾਲਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੇਲੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ । ਉਸਤਾਦਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਜਬਰ ਜਨਾਹ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਿਆ:

ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਂ ਕਿ ਪੁਸਤਕ ਤੇਰੀ
ਕੋਰਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਨਾ
ਰੂਹ ਤੇਰੀ ਤੋਂ ਸਹਿ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ
ਜੋ ਹਾਲਤ ਉਸਤਾਦ ਕਰਨਗੇ,

ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਹੈ । ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਿਓਂਕ ਲੱਗ ਗਈ । ਸਿਓਂਕੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਂਟ ਕੇ ਪਿੱਛਲੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਢੇਰੀ ਕੀਤੀਆਂ । ਸਾੜਨੀਆਂ ਪਈਆਂ । ਉਹ ਲਪਟਾਂ, ਸੇਕ ਧੂੰਆਂ, ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਸਰ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਦਿਨ ਸਨ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਪਟਾਂ, ਸੇਕ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਬਚੀਆਂ- ਖੁਚੀਆਂ ਝਾੜ-ਝੂੜ ਕੇ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਖ਼ੁਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਗੁੰਮ ਸਾਂ । ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਵਰਕੇ ਖੜਕ ਰਹੇ ਸਨ :

ਧੁੱਪੇ ਪਏ ਹਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਾਂਗੂੰ
ਹਵਾ ਚੱਲਦੀ ਏ, ਵਰਕੇ ਉੱਡਦੇ ਨੇ

ਬ੍ਰਿਜਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੈਨੂੰ 'ਸੰਭਾਲਣ' ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਚਰਨ ਸਿੰਘ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਦੀ 'ਬਾਦਸ਼ਾਹੀਆਂ' ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਸੱਤਰ੍ਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਡੰਕ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਦਸਖ਼ਤ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

•••

ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਪੌੜੀਆਂ ਉਪਰਲੀ ਮਮਟੀ ਵਿੱਚ ਭੇਟਸ਼ੁਦਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਢੇਰ 'ਚੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਗਾਰਗੀ, ਦੁੱਗਲ ਅਤੇ ਵਾਜਪੇਈ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੈ ਆਇਆ ਸਾਂ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਹੁਰੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦੀ 'ਚ ਵੇਚਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ।

•••

ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਕਲਮਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ । ਪਿਆਰੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਮਿਲਿਆ । ਅਦੁੱਤੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਚਾਬੀ ਲੱਭ ਗਈ । ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲਣ ਲੱਗੇ । ਬਿਨ ਮੰਗਿਆਂ ਮੋਤੀ ਮਿਲਣ ਲੱਗੇ । ਆਪਣੀ ਅਮੀਰੀ 'ਤੇ ਮਾਣ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ।

ਸ਼ਿਵ ਜਦੋਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਛੱਡਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ : ''ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੂੰ ਰੱਖ ਲੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਓਥੇ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸਾਂ । ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ... ਹੁਣ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ... ਤੂੰ ਰੱਖ ਲੈ ।'' ਮੈਂ ਬੜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਆਖਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ । ਉਹਨੇ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਹਊਕਾ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ, ''ਚੱਲ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ । ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣੇ ਸਨ ।'' ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ... ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਲੇਖਕ ਕਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਭਲਾ!

•••

ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ , ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਕੈਦਬਾਮੁਸ਼ੱਕਤ ਹੋਈ ਸੀ । ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਵਕਤ ਨੇ ਵਫ਼ਾ ਨਾ ਕੀਤੀ । ਕਿਤਾਬ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਗਈ । ਉਹ ਦਿਨ 'ਤੇ ਆਹ ਦਿਨ । ਉਹੀਓ ਸਜ਼ਾ, ਪੀੜ੍ਹੀ- ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਸਜ਼ਾ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ
ਕਿਤਾਬ ਕਦੇ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।''

••••••