(ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੋਂ ਖਿਮਾ ਸਹਿਤ)

''ਆਲੋਚਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢੋ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਖਿਝ ਗਏ ਹੋ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਾ ਬਰੋਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋ । ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਘਾ ਕਰੋ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੋਚਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰਖਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋ ।''
('ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ' ਵਿੱਚੋਂ)

ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਾਠਕ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਆਲੋਚਕਾਂ 'ਚੋਂ ਭਰੋਸਾ ਉੱਠਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ/ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਦੀ ਜੁਰਅੱਤ ਉਸ ਅੰਦਰ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਂਜ ਜੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ (ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ) ਦੀ ਲੋੜ ਸਰੱਸਤੀ-ਮਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੂਝ-ਸਵਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਤਈ ਨਹੀਂ । ਆਲੋਚਕ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਮਾਸੂਮ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲ ਭੂਸਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪੋਸਟਰ ਸਰਬ-ਸਾਂਝੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਚਿਪਕਾਉਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪੋਸਟਰ-ਦਰ-ਪੋਸਟਰ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਲ ਪਲ ਵਾਪਰਦੇ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਦਾਸ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੇ ਨਿਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਤਿਕਾਰ-ਯੋਗ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਹਨ, ਉਹ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਹੀ ਹਨ । ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋ ਇਹ ਨਾਂ ਤਾਂ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਰੌਲਾ ਆਮ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ, ਯਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਸੰਕਟ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਚਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਸੰਕਟ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਹਿੱਤ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਪਾਠਕ ਜੰਮਦੇ ਨਹੀ, ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਣਦੇ ਉਹ ਉਪਲਬਧ ਸਾਹਿੱਤ ਸਾਮੱਗਰੀ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਹਨ । ਹੁਣ ਮੁਸੀਬਤ ਇਹ ਖੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਂ-ਬੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਵਾਚਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਆਲੋਚਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਪਰ-ਪੱਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੋਲ ਅਹਿਮੀਅਤ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਕੁਵਰਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਹੈ ।

ਦਰਅਸਲ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ 'ਪੰਜਾਬੀ-ਦਰਬਾਰੀ' ਲੇਖਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੂੰ ਫੈਸ਼ਨ ਵਾਂਗ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਮੌਲਿਕ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਫ਼ੜ੍ਹ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਾਠਕ ਉਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਠਕਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਨਾਮ ਧਰੀਕ ਲਿਖਾਰੀ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ । ਏਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਪੰਜ-ਭੂਤਕ ਪੁਤਲੇ ਜੇ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਖਿਲਰ ਜਾਣਗੇ ਪਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਰੇਤ ਦੇ ਮਹਿਲ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਣਗੇ । ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਰੌਲੇ ਨਾਲੋਂ ਏਸੇ ਲਈ ਇਹ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਲਿਖਾਰੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੜ ਰਾਏ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ।

ਆਓ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੀਏ, ਆਲੋਚਕ ਦਰ-ਅਸਲ ਹੈ ਕੀ? ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਰ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ 'ਭੱਦਰ ਪੁਰਸ਼' ਨੂੰ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਪਾਤਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਮੌਜੂ ਉਡਾਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਦੀ ਮੱਖੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਭ ਤੋੋਂ ਵੱਡੀ ਗਾਲ਼ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮਿਆਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਅਸਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਿਕਦਾਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਿ੍ੰ: ਸੇਖੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤੇਜਵੰਤ ਗਿੱਲ ਤੱਕ ਲੰਬੀ ਕਤਾਰ ਹੈ ।

ਸਾਡੀ ਆਲੋਚਨਾ ਅਜਿਹੀ 'ਰਾਮ ਗਊ' ਹੈ ਕਿ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਭੋਗਲ ਵਰਗੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਡੋਕੇ ਚੁੰਘਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕਦੇ ਕਦਾਈਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੱਠਾਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਠਕ ਤੇ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੱਛਾਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸਾਖੀ ਯਾਦ ਆਈ:

ਕਿਸੇ ਝਟਕਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੱਕਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਡਾਂਸ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਿੰਗ ਵੱਜਦੇ, ਸਰੀਰ ਵਜਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ, ਸਿੱਧਾਂਤ ਖੜਕਦੇ । ਕੁੱਲ ਮੁਲਖੱਈਆ ਬੱਕਰੇ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਨਾਮੇ ਨੂੰ ਅਲੌਕਿਕ( ਜਾਂ ਅੱਤ ਮੌਲਿਕ) ਕਰਮ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ । ਸਹਿ-ਬੱਕਰੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਝਟਕਈ ਵੀ । ਭਾਵੇਂ ਬਕਰੇ ਅਤੇ ਝਟਕਈ ਦੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਦੀ ਕਦਾਈਾ ਅਜਿਹਾ ਅਦਭੁਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤ੍ਰੀਵ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਕਰਵਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਰਮ ਭਾਵੇਂ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਝਟਕਈ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ 'ਵਨ ਮੈਨ ਫੈਸ਼ਨ' ਪਰੇਡ ਕਰਨੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਇਸ ਜ਼ਾਹਰਾ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਲੱਭੀਏ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਇਹੋ ਤੱਥ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਆਲੋਚਕ ਆਪਣੀ ਕਰਤੱਵ-ਸੀਮਾ ਭੁਲਾ ਬੈਠਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ-ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਉਪ-ਯੋਗਤਾ ਓਹੀ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵ-ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਦੀ । ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਕੁੱਖ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਖੁਰਾਕ, ਜਾਂ ਵਰਜਿਸ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਵੱਸਥ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਂਜ ਉਦੋਂ ਸਥਿਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਹੋ ਨਿਬੜਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੀਵੀਂ ਲਾਲ ਤਿਕੋਨ ਤੋਂ ਬਾਗ਼ੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਖੁਸਰਾ । ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਚਰਖਾ ਨੀਮ-ਹਕੀਮੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਘੂਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਸਿਆਣੇ ਹੀ ਹੋ ਕਿ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਚੁਭੀ ਹੋਈ ਸੂਲ ਕੱਢਣ ਲਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟੋ ਸੂਈ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਹੈ!

ਸੂਲ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਤੁਕ ਨਹੀਂ । ਗੱਲ ਛੇੜਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਪੰਧਾਊ ਕੁਝ ਸਾਹ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਲੇਖੇ ਵੀ ਲਾਉਣ । ਕੁਰਬਾਨੀ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਕਰਨੀ ਪਊ ਪਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਸੰਖ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਸੰਜੀਵਨੀ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਹਦਾਇਤ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾ ਮੌਸਮ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤਿ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕੀ ਰੱਵਈਆ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਓਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦੋਹਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਾਰਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ:

(ਲਾਲ) ਗੁਰ ਕੁਮਹਾਰ ਸਿੱਖ ਕੁੰਭ ਵਤ,
ਘੜ ਘੜ ਕਾਢੇ ਖੋਟ ।
ਅੰਤਰ ਹਾਥ ਸਹਾਰਦਾ
ਬਾਹਰ ਬਾਹੇ ਚੋਟ । ।

(ਅਰਥਾਤ.... ਆਲੋਚਕ ਘੁਮਿਆਰ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਘੜਾ । ਘਾੜਤ ਸਮੇਂ ਘੁਮਿਆਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੋਟਾਂ ਮਾਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਖੋਟ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ । ਉਂਜ ਅੰਦਰ ਹੱਥ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।)

ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਉਸਾਰੂ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਖ਼ੁਦ ਅਪਣਾ ਕੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਗਣੀ ਅਤੇ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਚੌਗੁਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਨੀਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਰਸੂਲ ਦੇ ਦਸ-ਨੁਕਾਤੀ ਸਾਰਥਕ, ਉਸਾਰੂ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ:

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 1 : ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜਦੋਂ ਚੀਜ਼ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਕਹੋ, ਮਾੜੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾੜੀ ਕਹੋ । (ਜਨਾਬ ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਬ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 2 : ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁੱਝ ਸਲਾਹ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮੁੜ ਕੇ ਪੜਛੇ ਨਾ ਲਾਹੋ ਤੇ ਜੇ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਨਿੰਦ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਤਾਂ ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਸਿਫਤਾਂ ਨਾ ਕਰੋ(ਹਸਰਤ ਜੀ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 3 :ਰਾਈ ਦਾ ਪਹਾੜ ਨਾ ਬਣਾਓ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਪਹਾੜ ਦੀ ਰਾਈ ਨਾ ਬਣਾਓ(ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਧਿਆਨ ਦਿਓ ।)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 4 : ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਨਹੀਂ (ਤ.ਰ. ਵਿਨੋਦ ਮਹੋਦਯ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 5 : ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮੱਰਥਨ ਵਿੱਚ ਬੇਲਿੰਸਕੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਾ ਦਿਓ । ਜੇ ਵਿਚਾਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹਨ (ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀਓ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 6 : ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਸਾਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰੋ । ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਮਾ ਨਾ ਪੁਆਓ( ਤੇਜਵੰਤ ਗਿੱਲ ਸਾਹਿਬ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 7 : ਮੁਰਗੇ ਬਾਦ-ਨੁਮਾ ਵਾਂਗ ਹਰ ਹਵਾ ਨਾਲ ਨਾ ਮੁੜ ਜਾਓ(ਕਾਂਗ ਮਹੋਦਯ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 8 : ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕੁਝ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ (ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਜੀ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 9 : ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਟੂਏ ਵਿੱਚ ਸੌ ਰੂਬਲ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਵੀ ਨਾ ਕਰੋ (ਹਮਦਰਦ ਸਾਹਿਬ!)

ਨੁਕਤਾ ਨੰ: 10 : ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਗਏ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਨਾ ਕਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣੇ ਉੱਥਾ ਹੋ ਹੋ ਕੇ ਮੁੜੇ ਹੋ (ਜਨਾਬ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਾਹਿਬ!)

ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸਰਦ ਗਰਮ ਮੈਂ ਉੱਪਰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰੀ ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤਿ ਸਦ- ਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਕਰਹਿਤ ਫ਼ੈਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨੱਕ ਮੂੰਹ ਵੱਟਣ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸਗੋਂ ਗੰਦਗੀ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । 'ਸੂਗ' ਹਟ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਨੱਕ ਤੋਂ ਰੁਮਾਲ ਆਪੇ ਲਹਿ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਕ ਗ਼ਲਤ ਰਿਵਾਜ਼ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਚਨਾ ਉੱਤਮ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਿ੍ੰਸੀਪਲ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਮੁਹਰ ਲਵਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮੁਹਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਯੋਗ ਥਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਕੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦਿਨ ਸਿੱਧੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਲੰਬਾ ਕਸੀਦਾ ਵੀ ਪੁੱਠਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।)

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਉਸ ਸੱਚੇ ਤੇ ਪਰਮ ਕਿਰਪਾਲੂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਸੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਅਪੀਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ (ਜੇ ਕਿਤੇ ਹੈ ਤਾਂ) ਸਾਡੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਏਨਾਂ ਉੱਤਮ ਵਾਰਤਕ ਸਾਹਿੱਤ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਆਲੋਚਨਾਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਆਕਾਸ਼ ਪਤਾਲ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨੀ ਪਵੇ ।

ਭਗਤ ਪਿਆਰੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨਾ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਵੱਟਾ ਸੁੱਟਣ ਜਾਂ ਭੂੰਡਾਂ ਦੀ ਖੱਖਰ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੁੱਧ ਜੰਮਣ-ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਦਾ ਪੀਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਿਫ਼ਤ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਾਲੀ ਮਾਸੀ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । 'ਰਿਗ ਵੇਦ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਏ' ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕੋਲ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦਮ ਤੋੜ ਰਹੇ ਅਠਵੇਂ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੇਵਲ ਚਾਰ (ਚਲੋ, ਪੰਜ ਕਹਿ ਲਉ!) ਵਿਦਵਾਨ ਹਨ; ਗੰਡੀਵਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਿੱਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਮੰਚ ਤੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਫੈਲੀ ਪਈ ਹੈ । ਇਹ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿਦਵਾਨ; ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਵੀ ਹਨ, ਆਲੋਚਕ ਵੀ – ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਖਿਆਤਾ ਵੀ ਹਨ, ਸਿਆਸੀ ਬੁਲਾਰੇ ਵੀ – ਇਹ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਵੀ । ਇਹ ਸਰਬ-ਪੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪੱਖਪਾਤ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਲਮਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ; ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁਰਸੀਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਬੋਹੜ ਬਣਕੇ ਵੀ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਇਹ 'ਸ਼ੇਰ ਮਰਦ' ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਛਾਵੇਂ ਬੈਠੇ ਥਾਂ-ਕੁਥਾਂ ਉੱਗੇ ਬੋਹੜ ਕੋਲੋਂ ਕੁਰਸੀ ਦੇ ਪਾਵੇ ਉੱਚੇ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ (ਨੁਸਖ਼ੇ) ਪੁੱਛਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ:

ਮਿਹਰ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਹੋਈ 'ਸਾਹਿਬਾ',
ਵੈਦ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਅਖੀਰ ਕੁਰਸੀ ।

'ਕਲਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ' ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖਿਆਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ; ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ (ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਪੱਥਰਾਂ 'ਤੇ ਲੀਕਾਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ!) ਪਬਲਿਸ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਐਡੀਟਰਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਥਾਹ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਪਾਲਤੂ' ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਅਤੇ ਦਾਮ ਦਾ ਦੂਹਰਾ ਗੱਫਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । ਛਪਣ ਛਪਾਉਣ ਅਤੇ ਛਕਣ ਛਕਾਉਣ ਦੇ ਸਵਾਰਥ ਵੇਲੇ ਗਧੇ ਨੂੰ ਬਾਪ ਅਤੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਗਧਾ ਕਹਿਣਾ ਆਪਣਾ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਲਈ ਚਮਚ-ਡੰਡਿਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ:

ਪਿੰਗਲਾ ਪਹਾੜ ਚੜ੍ਹ ਜਾਵੇ,
ਮਿਹਰ ਹੋਵੇ ਤੇਰੀ ਦਾਤਿਆ ।

ਆਲੋਚਕ, ਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਲੋਚਕ ਹੀ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਸਮੱਸਿਆ ਬਹੁਤੀ ਉਲਝਦੀ ਨਹੀਂ, ਪਰੰਤੂ ਉਲਝਾਹਟ ਹੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਗਾ? ਇਹ ਅਦਨੇ ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਰੌਲੇ ਘਚੋਲੇ ਦੇ ਨਾਇਕ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਹਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੋਰੀ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ''ਇੱਕ ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਲੋਚਕ ਹੀ ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ'' । ਨਕਾਬ ਬਦਲ ਕੇ ਨਵੇਂ ਆਏ ਹਾਕਮ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਕਲੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੱਚਦੇ ਹਨ । ਸਰਕਾਰੇ ਦਰਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਪਵਾਉਣ ਲਈ ਪੂਛ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦਰਬਾਰੀ ਅਖਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੱਤਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਆਪਾਤਕਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਚਾਂਦੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ 'ਸੋਨੇ' ਉੱਤੇ 'ਸੁਹਾਗੇ' ਵਾਂਗੂੰ ਫਿਰਦਾ ਹੈ । ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਚਮਚਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਹ ਤਾਂ ਅਨੁਭਵੀ ਚਮਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਮਾਂਜੀਏ ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਹੋਰ ਚਮਕਦੇ ਹਨ । ਚਮਕਦੇ ਚਮਚਿਆਂ ਦੀ ਆਭਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਹੀ ਰਸਤੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸੁਮਾਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਡਾਵਾਂ ਡੋਲ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ।

'ਲੱਛਮੀ' ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਹਨੇਰ-ਪੰਥੀਆਂ' 'ਤੇ ਸਦਾ ਸਵਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਮੰਤਰ' ਨਾਲ ਖੁਸ਼ਾਮਦ-ਪਸੰਦ ਹਾਕਮ 'ਮੁਗਧ' ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

'ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਕਾ ਕਾਹਦਾ
ਸਾਹਬ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਨੇ!'

ਸਹੀ ਸਮਕਾਲੀ ਕਲਮਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰਕਾਰੂ ਦਰਬਾਰੂ ਵਿਦਵਾਨ ਗਾਜਰਾਂ ਵਾਂਗ ਚੱਬਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਦੰਦ-ਘਸਾਈ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਵਸੂਲ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਦਾਦ ਵਾਂਗ) :

ਰੱਬ ਨੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਾਜਰਾਂ, ਵਿੱਚੇ ਰੰਬਾ ਰੱਖ ।

ਕਦੀ ਕਦੀ ਇਹ ਚਾਲ ਉਲਟੀ ਵੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਾਕਮ ਦਾ ਕਸੀਦਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਡਾਕਟਰ ਹਕੂਮਤ ਬਦਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ:

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਧੀਆਂ ਗਾਜਰਾਂ, ਢਿੱਡ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੀੜ ।

ਸਾਡਾ ਆਲੋਚਕ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ, ਨਾ ਹੀ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਤਾਂ ਜ਼ਾਤੀ ਦੋਸਤੀਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਪਾਲਣ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹੈ । ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮਹੰਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੱਠ ਕਾਇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਰੌਲੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਆਚ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਸਿਵਾਇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬਕੜਵਾਹ ਕਰਨ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਇੰਜ ਉਹ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ 'ਅਮਰ' ਕਰਨ ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਲਾਪਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਲਿਖਾਰੀ ਨੂੰ 'ਇਗਨੋਰ' ਕਰਕੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਬੁਲੰਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਈ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਪੇਤਲੇ ਖ਼ਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਖੋਜ-ਨਿਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਢੇਕਚਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲਾ ਕੇ ਡੀਲਕਸ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਪਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਰੂਰਿਆ ਹੋਇਆ, ਸੱਚ ਬਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤੇਲ ਬਲੇ, ਸਾਡਾ ਬਲਦਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਹਾਣੀਆ ।

ਫੇਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ – ਆਪਣਾ ਬਲਦਾ ਬਲਦਾ ਝੁਰਲੂ ਫੇਰ ਕੇ ਇਹ ਮਦਾਰੀ, ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਚੌਦਾਂ ਸੌ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ 'ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ' ਰਚਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਦਬੂਦਾਰ ਪੰਨਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਦਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਅਮਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਹਰਫ਼ ਸਿਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਵਿਦਵਾਨਾਂ' ਦਾ ਅਸਰ- ਰਸੂਖ਼ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ, ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਬਾਹਵਾਂ 'ਤੇ ਨਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੋਕਾ ਦੇ ਕੇ ਗਾਹਕ ਅਟੇਰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਅਨਭੋਲ ਇਸਤਰੀਿਲੰਗ ਕਲਮਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥ-ਭ੍ਰਸ਼ਟਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਵਨ ਹੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ:

ਰੰਨ ਬਤਖਾਂ ਫੜਨ ਦੀ ਮਾਰੀ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਭਣੇਵਾਂ ਆਖਦੀ ।

ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਮਦਾਰੀ ਮਿੰਨੀ ਡਿਕਟੇਟਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਉਹ ਆਪ ਲਿਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ, ਆਪਣੇ ਲਈ, ਲੇਖਕ ਖ਼ੁਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੈੱਨ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਮਨਹੂਸ ਜਿਹੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਥੇ ਜਿਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈੱਨ ਦੀ ਨੋਕ ਗਈ, ਉਹੀਓ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਲਿਖਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਇਜ਼ ਰਚਨਾ ਹੋ ਗਈ ।

ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਕਦੀ ਕਦੀ ਦਿਲਚਸਪ ਵੀ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਲੋਕਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਕੇ ਆਇਆ ਇੱਕ 'ਵਿਦਿਆਵਾਨ ਗੁਣੀ ਅਤਿ ਚਾਤਰ' ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ:

''ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੇਖ ਛਪਵਾਏ । ਪਰ ਕਿਸੇ ਪਤੰਦਰ ਨੇ ਨੋਟਿਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ । ਗਰੀਬ ਬੋਲੀ ਦੇ ਗਰੀਬ ਪਾਠਕ! ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਛਪਿਐ । ਨਾਲੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਈਆ ਮਿਲੇਗਾ, ਨਾਲੇ ਸਵੇਰ ਦੇ ਸੌ ਡੇਢ ਸੌ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਆ ਗਏ ਨੇ । ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਨੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਨਾ ਪੈਸਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੋਕ ਕਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।''

ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ :

''ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ । ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ । ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਸਲੀ ਪਾਠਕ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨਹੀਂ ਹਨ ।''

ਪਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਗਾਊਂ ਖੜਕ ਰਹੀ ਸੀ । ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਉਹ ਕਿੰਜ ਸੁਣਦਾ:
ਸੀਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਕੰਡਕਟਰ ਬੋਲਿਆ, ਉਤਰੋ ਅਰੋਮਾ ਵਾਲਿਓ!

ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਸ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਉੱਚਾ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਬਹੁਤੇ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਹਊਆ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਫਿਕਰਾ ਵਪਾਰੀ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੈਂਸਰ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਲਿਖਤ ਦੀ ਨਸਬੰਦੀ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਮੋੜ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । ਮਿੰਨੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕੁਝ ਦਲੇਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਉਹ ਵੀ ਕਦੀ ਕਦੀ) – ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਉਹ ਵੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਜਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ 'ਬੰਦ' ਹੋਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੰਦਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਮਾੜਿਆਂ ਨੇ ਚੰਗੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰਗੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਆਲੋਚਕ' ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਾਲ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਇਵਾਚੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਇਹ ਗਤਿ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ 'ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਆਲੋਚਕ' ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? –

ਕਤਲਗਾਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਫਿਰ ਕੋਈ ਦੁਹਰਾਏ ਨਾ –
ਕਤਲਗਾਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਫਿਰ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਏਗੀ,
ਫ਼ਰਕ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਤਿਲ ਕਤਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ।

ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਯੁੱਗ ਬੀਤ ਗਿਆ' ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ? – ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਪਰ, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ-ਗੀਤ ਨੁਮਾ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਦਲਣ ਲਈ ਟੋਟਕੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਇਹ ਜੋ ਮੈਂ 'ਵਰਤ' ਰਿਹਾਂ, ਇਹ ਸਾਹਿੱਤ ਨਹੀਂ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਅਣ-ਸਾਹਿੱਤ ਸੀ ਜੋ ਪਿੱਛੋਂ 'ਨਿਮਨ ਸਾਹਿੱਤ' ਬਣ ਗਿਆ । ਸਾਹਿੱਤ ਹੈ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ? ਮਾਮਾ ਭਣੇਵਾਂ ਦੋਏਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗਤੀ ਸਾਹਿੱਤ 'ਪਰਾ-ਸਾਹਿੱਤ' ਹੈ, ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਤੇ ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ 'ਅਣ- ਸਾਹਿੱਤ' ਹੈ, ਫਿਰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਇਸ ਮਹਾਰਥੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਆਲੋਚਨਾ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ 'ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸੇਧ ਨਹੀਂ । ਸਹੀ ਸਾਹਿੱਤ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਕੱਤੀ ਫਰਵਰੀ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ:

ਜੱਟ ਆਖਦਾ ਠਹਿਰ ਜਾ ਭਾਪਾ,
ਤੇਰੀ ਉਏ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ... ...

(ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ; ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਕਵਿਤਾ 'ਤੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ - ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਹੈ । ਅੱਤ-ਭਾਵੁਕ, ਉਲਾਰ ਤੇ ਅਸਪਸ਼ਟ!)

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਹਿੱਤ ਤੀਵੀਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਵੀਂਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿੱਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਤੀਵੀਂਆਂ ਬਾਰੇ ਲਤੀਫ਼ੇ ਬਹੁਤ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਤੀਫ਼ਾ ਇਹ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਲਤੀਫ਼ਾ ਸੁਣਕੇ ਪੁੱਛੇਗੀ: 'ਗਾਂਹ ਕੀ ਹੋਇਆ?'

ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀ-ਨਿੰਦਾ-ਪੁਰਾਣ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਏਥੇ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸਾਧਾਰਣ ਪਾਠਕ ਵੀ ਇਸ ਸਨਾਤਨੀ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਮੁਹਾਵਰੇ, ਅਖਾਣ, ਗਾਲ਼ਾਂ, ਲੋਕ ਗੀਤ, ਤੇ ਦੰਤ-ਕਥਾਵਾਂ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਬਦਖੋਹੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ । ਵਿਅੰਗ ਦਾ ਸਥਾਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੀਵੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਝਗੜੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੀ । ਨਿੰਦਿਆਂ ਚੁਗਲੀ ਲਈ ਵੀ ਇਹੋ 'ਜਾਤੀ' ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

'ਸਤੀ' ਦੀ ਰਸਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 'ਸਟੋਵ' ਦੀ ਰਸਮ ਤੀਕ ਨਾਰੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ । ਸੁਧਾਰਕ ਆਏ, ਲਹਿਰਾਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਜਲੂਸ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਹੁਣ ਵਿਸ਼ਵ-ਭਰ ਵਿੱਚ ਨਾਰੀ-ਮੁਕਤੀ-ਅੰਦੋਲਨ ਸਰਗਰਮ ਹੈ । ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।

ਸਮੱਸਿਆ ਕਠੋਰ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਹੈ ਕਿ:

(ੳ) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਹਿੱਤ ਤੀਵੀਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ?

(ਅ) ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਿਉਂ ਹੈ?

(ੲ) ਤੀਵੀਂ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਕਿਉਂ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉੱਤਮ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਪਾਠਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?

ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ । ਗੱਲ-ਬਾਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਘੇਰਾ ਇਹੋ ਰਹੇਗਾ ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਗੱਲਾਂ 'ਚੋਂ ਗੱਲ ਨਿਕਲੀ ਤਾਂ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ:

ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ 'ਮਾਂ' । ਹਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਸਮਝੋ ਕਿ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਜੇ ਤੀਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ, ਜਨਮ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ, ਵਸਤ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਵਡਿਆਇਆ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਰਵਾਇਤ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਰਵਾਇਤ ਸਾਹਿੱਤ ਬਣ ਗਿਆ । ਸਥੂਲ 'ਮਾਂ' ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ, ਸੂਖ਼ਮ 'ਮਾਂ' ਦੀ ਕੋਈ ਸਹੁੰ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ । ਮਾਂ ਦਾ ਅਰਥ-ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੱਬ ਵਰਗਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਅਤੇ ਰੱਬ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਮਾਂ ਐਸੀ ਧਰਤੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ 'ਦੁੱਧ ਦੇ ਬਿਰਖ' ਉੱਗਦੇ ਹਨ । ਸੂਰਦਾਸ ਦੀ ਯਸ਼ੋਧਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿੱਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨੌਂ ਰਸਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹੀ ਤਾਂ 'ਵਾਤਸੱਲਯ ਰਸ' ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ । ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਂ ਵਰਗਾ ਘਣਛਾਵਾਂ ਬੂਟਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਸ਼ਿਵ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਮਾਂ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਛਾਂ, ਛਾਂ ਕਦੇ ਘਸਦੀ ਤੇ ਨਾ । 'ਰਾਹੀ' ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਪੂਜਾ ਰੱਬ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਰੱਬ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਮਾਂ ਹੋਵੇਗੀ ।...ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ 'ਮੰਦਾ' ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ ਜਿਸਨੇ 'ਰਾਜਾਨ ਜਨਮੇ' ਹਨ ।...

ਤੀਵੀਂ ਲੱਖ ਗੁਣਵਾਨ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਪਾਤਰ ਮਾਂ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਮਾਂ ਬਣਨ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਮਰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮਰਦ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਉਸਨੂੰ ਨਾਮਰਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਮਲ ਆਦਮ ਦੇ ਵਕਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਤੇ ਨਾਰੀ ਦੇ ਮਾਂ ਰੂਪ ਦਾ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਬੀਜ-ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।

ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਅੱਧੀ ਵਸੋਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਤੀਵੀਂ ਵਕਤ ਆਉਣ 'ਤੇ ਮਾਂ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ 'ਮਰਦ' ਜੰਮਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਲੇਠੀ ਦੀ ਕੁੜੀ ਜੰਮ ਪਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੁੱਤਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਧੀ ਜੰਮੇ ਤਾਂ 'ਵੀਰ ਦੀ ਖਡਾਵੀ' ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭੈਣ ਵੀ ਵੀਰ ਲਈ ਸਹਿਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਵੀਰ ਦਈਾ ਵੇ ਰੱਬਾ, ਸਹੁੰ ਖਾਣ ਨੂੰ ਬੜਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ । ਫੇਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹਦਾ ਸਰਦਾ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ: ਦੋ ਵੀਰ ਦਈ ਵੇ ਰੱਬਾ, ਨਿੱਕਾ ਮੁਣਸ਼ੀ ਵੱਡਾ ਪਟਵਾਰੀ । ਸੱਤਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਹਾਂ । ਗਰਾਹੀ ਗਰਾਹੀ ਵੀ ਦੇਣ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਢਿੱਡ ਭਰ ਜਾਏਗਾ ।...ਇਹ ਲਾਟਰੀ 'ਚ ਮਿਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਮਰਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਕੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਹਉਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਭੈਣ 'ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਆਦਮੀ (ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ) ਦਾ ਕਦੇ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀਆਂ । ਇੰਜ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਤਾਣੀ ਨੂੰ ਮੁਢਲੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਲੇਖਕ ਬੁਢਾਪੇ ਤੀਕ ਬਚਪਨ-ਮੁਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੇਰਵਾ ਤੇ ਵਿਗੋਚਾ ਉਸਨੂੰ ਮਾਂ-ਭੈਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਉਕਸਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮਮਤਾ, ਨਿਸ਼ਕਪਟਤਾ, ਲਾਡ-ਪਿਆਰ, ਅਲਗਰਜ਼ੀ, ਅਣਗਹਿਲੀ, ਖ਼ਿਮਾ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪ ਉਸਨੂੰ ਤੀਵੀਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੱਚਾ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ, ਜਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਕਹੇ-ਸੁਣੇ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹੇ- ਪੜ੍ਹਾਏ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ, ਸਰੀਰ ਮੰਗਦਾ ਹੈ । ਅਤ੍ਰਿਪਤੀ 'ਚੋਂ ਸਾਹਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਲਾਟਰੀ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤਰਲੋ- ਮੱਛੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੀਤ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਨਾਟਕ ਰਚਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ, ਉਭਰ ਰਹੇ ਜਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ-ਭਰਪੂਰ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਇਸੇ ਮਰਜ਼ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਉਡੀਕ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਵਿਛੋੜੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਬੇ-ਰੁਖੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ । ਝੂਠ, ਸੱਚ, ਲਾਰੇ-ਲੱਪੇ, ਲਾਲਚ, ਵਾਅਦੇ, ਕੁਰਬਾਨੀ... । ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਖੁਰਾਕ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਲਮ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਰਦ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਨਵਾਂ ਸਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਡਿਕਟੇਟਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਹਨੂੰ ਕਈ ਖੁਸ਼ਫਹਿਮੀਆਂ ਤੇ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀਆਂ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਵਕਤ ਉਹ ਡੁੱਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ, ਮੁੜ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਜਨਬੀ ਅਨੁਭਵ ਉਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਪਾਲਤੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭਰਮ ਟੁੱਟਣ ਵਰਗੀ ਹਾਲਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਲਮ ਮੁੜ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਬੂਰ ਦੇ ਲੱਡੂਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ/ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪਿਆਰ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਿਆਰ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਉਮਰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਗਈ । ਪਿਆਰ ਵਾਲੀ ਤਵੱਕੋ ਉਹ ਵਿਆਹ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਰੱਖੇਗਾ । ਪਿਆਰ ਦਾ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ । ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਗਾ । ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਗਾ । ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇਗਾ ।

ਪਿਆਰ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਬਿਰਹਾ ਦੀ ਸਦਾ-ਬਹਾਰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਉਹਦੀ ਕਲਮ ਨੂੰ ਤੀਵੀਂ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਰੱਖੇਗੀ । ਪਤਨੀ ਮਰ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਬਣ ਜਾਏਗਾ । ਕਾਮ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ ਭਰਪੂਰ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਆਹ ਅਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮਤ: ਵਿਆਹ ਸਫ਼ਲ ਰਿਹਾ ਤਾ 'ਪਤਨੀ ਕੇ ਰਹਿਤੇ ਭੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਕੀ ਆਵੱਸ਼ਯਕਤਾ ਰਹਿਤੀ ਹੈ ।'

ਇਹ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਅਜੀਬ ਸ਼ੈਅ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਭਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਨੱਚਦਾ, ਗਾਉਂਦਾ, ਵਾਹੁੰਦਾ, ਵਜਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦਾ ਇਹ ਆਦਿ- ਜੁਗਾਦੀ ਰੂਪ ਉਸਨੂੰ ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਦਿੱਖ ਰਾਂਝਣ ਦੀ ਹੀਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਲਮ ਦਾ ਰੁਖ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ 'ਰੱਬ ਦੀ ਰੰਨ' ਬਣਨ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਦੇ ਮਿਜ਼ਾਜੀ ਤੇ ਕਦੇ ਹਕੀਕੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਹੇਠ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਲੀਲਾ ਰਚਦਾ ਹੈ, ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਲਿਖਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਇਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਹ ਉਡਾਉਣ ਜਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮਰਦ ਹੀ ਸੀ । ਜਖ਼ਮ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਜਾਂ ਫੇਹੇ ਧਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਮਰਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੀਵੀਂ ਦੇ 'ਅੰਗ-ਸੰਗ' ਰਿਹਾ ਹੈ । ਨਖ-ਸ਼ਿਖ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਦਾ ਦਾਰੋਮਦਾਰ ਹੀ ਤੀਵੀਂ 'ਤੇ ਹੈ । ਕਿਤੇ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਿਤੇ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਗੁੰਦ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਉਹਨੂੰ ਰਾਹ ਦਾ ਰੋੜਾ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਉਹਨੂੰ ਰਾਹ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਆਖ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤਕ ਪੁਚਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਤੀਵੀਂ ਹੈ । ਕਈਆਂ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਹੀ ਤੀਵੀਂ ਹੈ । ਸੌਂਦਰਯ ਅਤੇ ਸੌਂਦਰਯ-ਬੋਧ ਤੀਵੀਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਨਾਰੀ-ਵਰਣਨ ਦੇ ਬੜੇ ਪੱਖ ਹਨ, ਮਸਲਨ: ਬਲਾਤਕਾਰ, ਦਹੇਜ ਦੀ ਬਲੀ, ਤਲਾਕ, ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ, ਵੇਸਵਾ-ਗਮਨ । ਕਾਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਤਿਰੀਆ ਚਰਿੱਤਰ, ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਜਾਂ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੈ, ਜਾਂ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦਿਉ, ਸਾਹਿੱਤ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਤਾਂ ਤੇ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਹੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਅਧਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਰਦ, ਤੀਵੀਂਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਰੋਧੀ-ਲਿੰਗ ਦੀ ਖਿੱਚ ਹੈ । ਲੋੜ ਹੈ । ਇਸ 'ਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਮਨ ਹੌਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕੱਜਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਅਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਹੁਣ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਤੀਵੀਂਆਂ ਖ਼ੁੁਦ ਲੇਖਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀਆਂ । ਨਾਰੀ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਉਹ ਸਾਹਿੱਤ ਵੱਲੋਂ ਬੇਮੁਖ ਕਿਉਂ ਹਨ?

ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ: ਸੂਖ਼ਮ/ਸਥੂਲ ਕਿਰਿਆ :
ਤੀਵੀਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਕੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰੇ?

ਸਾਹਿੱਤ-ਰਚਨਾ ਕਰਤਾਰੀ ਅਮਲ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹਨ । 'ਗੱਲ' ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅੰਦਰਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਸ਼ਿੱਦਤ ਘਟਦੀ ਘਟਦੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਭਾਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਟੇਪ ਜਾਂ ਡਿਕਟੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਜਿਲਦ-ਦਰ-ਜਿਲਦ ਛਪ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ । ਗੱਲ, ਬੱਸ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ 'ਅੰਦਰਲਾ' ਨਿਕਾਸ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ 'ਨਿਕਾਸ' ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਉੱਗ ਪਿਆ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਰੁਲ ਗਿਆ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਕੀ ਹੈ?

ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ?

ਰਾਂਝਾ ਉਹਦੀਆਂ ਮੱਝੀਆਂ ਚਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਫ਼ਰਿਹਾਦ ਉਹਦੇ ਲਈ ਦੁੱਧ ਦੀ ਨਹਿਰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਹੀਂਵਾਲ ਉਹਦੇ ਲਈ ਪੱਟ ਦਾ ਕਬਾਬ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ...ਕੋਈ ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਤਾਰੇ ਤੋੜਨ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਸੱਪ ਨੂੰ ਰੱਸਾ ਸਮਝਕੇ ਉਹਦਾ ਚੁਬਾਰਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਬੇੜੀ ਮੰਨ ਕੇ ਉਹਦੇ ਲਈ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।...ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਤਰੈ-ਕਾਲ-ਦਰਸ਼ੀ ਰਾਮ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਵੇਖਣ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੇ ਮਿਰਗ ਪਿੱਛੇ ਵਿਦੂਸ਼ਕ ਬਣਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਉਹਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹੈ । ਰਮਾਇਣ ਉਹਦੇ ਕਰਕੇ ਹੈ । ...ਉਹਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਤੀਵੀਂ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮਰਦਾਵੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਮਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

-ਫੁਲ ਸੁਗੰਧ ਲਈ ਬਣੇ ਨੇ, ਕੰਮ ਲਈ ਨਹੀਂ
-ਬਹਿ ਜਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤੈਨੂੰ ਤੱਕਦਾ ਰਹਵਾਂ
-ਤੇਰਾ ਹੁਕਮ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਰਗੇ ਤਰਸ, ਹਮਦਰਦੀ, ਸਵਾਰਥ ਜਾਂ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨੇ ਸਦਾ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ 'ਕੰਮ' ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੋੜੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਰੁਖ ਰਸੋਈ ਤੋਂ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਅਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਤੋਂ ਬੈੱਡ ਰੂਮ ਵੱਲ ਮੋੜੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਮਰਦਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ: ਤੁਸੀਂ ਘਰਵਾਲੀਆਂ ਬਣੋ, ਘਰ ਸਾਂਭੋ । ਬਾਹਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਕਰਾਂਗੇ ।

ਇਹ 'ਘਰ' ਕੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ?

ਇੱਟਾਂ/ਲੱਕੜਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਕਿਰਾਏ ਦੀ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਥਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਘੁੰਮ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਕੋਲ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਘਰ ਨੂੰ ਸਵਾਰਦੀ ਹੈ । ਲਿੰਬਦੀ/ਬੁਹਾਰਦੀ ਹੈ । ਪਾਟੇ ਨੂੰ ਸੀਂਦੀ ਹੈ । ਟੁੱਟੇ ਨੂੰ ਗੰਢਦੀ ਹੈ । ਮੈਲੇ ਨੂੰ ਧੋਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਾਲਦੀ ਹੈ । ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਸੁਆਲਦੀ ਹੈ । ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਖੁਆਲਦੀ ਹੈ ।...

ਛੱਟਦੀ ਹੈ, ਚੁਣਦੀ ਹੈ । ਕੱਤਦੀ ਹੈ, ਬੁਣਦੀ ਹੈ । ਛਾਣਦੀ ਹੈ, ਪੁਣਦੀ ਹੈ ।... ਇਹ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਉਲਝਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਘੁਕਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।... ਤੀਵੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉੱਠਦੀ, ਬਹਿੰਦੀ, ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ, ਉਹ ਨਿੱਕਾ ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਜਿਹੜੀ ਤੀਵੀਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਨ-ਅਰਜਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ 'ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਕਰਮ ਚੱਕਰ' ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ । ਸਵੇਰੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨੇ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਨਿਪਟਾਉਣਾ ਸੀ । ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਵੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਜੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਈ 'ਸਿਰ-ਫੜਨ-ਵਾਲੀ-ਲਿਖਤ' ਕਿਵੇਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਉਸ ਫੁਰਸਤ ਦੀ ਘੜੀ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਕੋਈ ਨਸ਼ੇ ਵਰਗੀ ਚੀਜ਼ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਹਲਕਾ- ਫੁਲਕਾ-ਚਲੰਤ 'ਸਾਹਿੱਤ' ਉਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲਾ ਕਾੱਮਿਕ-ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ ।...ਜੇ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲਾ ਦਿਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿਲਾਈ-ਕਢਾਈ ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰਸਾਲੇ ਵੇਖ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਅਗਲੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਦੋਸ਼-ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਹੁਣ ਤੀਵੀਂ ਲਈ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ । ਸਗੋਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂਆਂ ਕਮਾਲ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂਆਂ ਹੱਦ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਨੇ ਕਲਮ ਚੁੱਕੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਔਰਤ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਰਚੀ ਹੈ । ਸੰਗੀਤ, ਰਾਗ ਤੇ ਨਿਰਤ ਵਾਂਗ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਮੇਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ 'ਹੱਾਬੀ' ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕੋਮਲ ਹੁਨਰ ਜਾਨਣਾ ਅੱਜ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ । ਕੁੜੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਦੀਆਂ ਹਨ...ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਘਰ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸਿੱਖਦੀਆਂ ਸਨ । ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ, ਬਾਗ਼, ਜਾਲ, ਦਰੀਆਂ...ਗਈਆਂ । ਆਧੁਨਿਕ ਜਾਪਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਹੁਨਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ । ਇਹ ਚਾਅ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਲਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਕਰਤਾਰੀ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਜਾਂ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਵਾਂਗ ਰਵਾਇਤੀ 'ਘਰ' ਤੋਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੂੰ ਮਰਦ, ਮਰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਉਂਜ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਔਰਤ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਔਰਤ ਦਾ ਅਜੇ ਤੀਕ ਬਹੁਤਾ ਜ਼ੋਰ 'ਮਰਦ' ਬਣਨ 'ਤੇ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਮਰਦ ਬਣਨਾ ਚਾਹ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਰਦ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਚਾਹ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਰਦ ਦਾ ਡਬਲ ਰੋਲ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ 'ਸਲੀਕੇ' ਨਾਲ ਮਰਦ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । (ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧੀਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ), ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਵੀ ਵਿਚਰੇ । ਉਹ ਮਰਦ ਨੂੰ 'ਮਰਦ' ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪਾਲਤੂ ਵੀ । ਇਹ ਉਸਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਦੱਬੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਲੰਤ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ । ਉਂਞ ਜਦੋਂ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ।...

ਤੀਵੀਂ, ਜੇ ਲਿਖਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ, ਲਿਖਤ 'ਤੇ ਬਹੁਤੀ ਮਿਹਨਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਕਾਰਨ? ਉਸਨੂੰ ਸਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਿਹਨਤ ਕਿਉਂ ਕਰੇ ...?

-ਮਰਦ ਲੇਖਕ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਕੇ ਦੇਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ/ਹਨ । ਅਖੇ, ਤੈਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ, ਮੈਂ ਲਿਖ ਦੇਨਾਂ, ਆਪਣੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਛਪਵਾ ਲੈ ।

-ਸੰਪਾਦਕ 'ਲੇਖਕਾਂ' ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਫਰਾਖ਼-ਦਿਲ! ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ । ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ: ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਮਹੀਨੇ ਛਪ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਉ ਤਾਂ 'ਦਰਸ਼ਨ' ਦੇਣੇ । ਤਾਜ਼ਾ ਫ਼ੋਟੋ ਜਲਦੀ ਭੇਜ ਦੇਣਾ । ਹੋਰ ਕੋਈ ਸੇਵਾ?

-ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਂ, ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵੇਖਕੇ, ਭੰਬੀਰੀਆਂ ਹੀ ਭਉ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਤਟ ਫਟ ਸਥਾਪਿਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਨਾਰੀ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਤੋ ਰਾਤ 'ਅਮਰ' ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ।

-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਤੀਕ ਨਾਰੀ-ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਰਸਾਈ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਨਰ-ਲੇਖਕ ਤਾਣ ਲਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । ਅਗਾਊਂ ਰਿਵੀਊ ਲਿਖਕੇ ਛਪਵਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । 'ਚੇਲੀਆਂ' ਦੇ ਖਰੜੇ ਝੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੀ ਜੁੱਤੀ ਬੇਸ਼ਕ ਟੁੱਟ ਜਾਏ ਮਿਰਾਸਣ ਦੀ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਣ ਦੇਂਦੇ ।

ਇਹ ਇੱਕ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਮਰਦਾਵੀਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਪਾਈ ਰੱਖਣਾ ਤੇ ਆਪ ਲੇਖਕ ਬਣੀ ਜਾਣਾ । ਕੁਝ ਇੱਕ ਨਾਰੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਨਰ-ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ 'ਨਾਰੀ' ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ । ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਪਿਛਲੇ ਕਰਜ਼ੇ ਉਤਾਰਨੇ ਹਨ ।

ਹਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਤੀਵੀਂ-ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ-ਯੋਗ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਖ਼ਬਰ ਲੈਣ ਲਈ ਜਾਂ ਖ਼ਬਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਤੀਵੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਮਰਦ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਰਸਾਈ ਉਹਦੇ ਕਿੱਤੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਫ਼ੀਚਰ-ਲੇਖਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ । ਇੰਜ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ-ਮਾਤਰ ਹੈ । ਕਾਲਮ ਲਿਖਣ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹਲਵਾਰਵੀ ਮਜ਼ਾਕ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ: 'ਤੇਰੇ ਕਾਲਮ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਦੇ ਨੇ । ਪਰ ਇਹ ਦੱਸ ਕਾਲਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤੂੰ ਲਿਖਦਾ ਕੀ ਹੈਂ?' ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅਜੇ ਕਾਲਮ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੀ ਵੀ ਬੜੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਕਾਲਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀ ਕਰੀਏ!

ਉਂਜ ਤੀਵੀਂ ਲਿਖੇ ਵੀ ਕੀ?

ਮਰਦ ਜੋ ਮਰਜ਼ੀ ਖੇਹ ਸਵਾਹ ਲਿਖਦਾ ਰਹੇ ਜਾਇਜ਼! ਤੀਵੀਂ ਲਈ 'ਅਚਾਰ-ਸੰਹਿਤਾ' ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਹੈ । ਵਰਜਿਤ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖਣਾ ਉਸ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ 'ਭੈਣ ਜੀ' ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੂਕ ਮਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । 'ਮੇਰੇ ਤੋ ਗਿਰਧਰ ਗੋਪਾਲ ਦੂਸਰੋ ਨਾ ਕੋਇ' ।... ਤੀਵੀਂ ਵਿਚਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਪੁਤਲੇ ਰਚ ਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਕਰਤਾਰੀ ਅਮਲ ਇੱਕ ਮੁਸਲਸਲ ਹੁਨਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਘਰ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣਾ, ਘਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣਾ, ਆਪਣੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ, ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੂਤਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਮਹਿਮਾਨ- ਨਵਾਜ਼ੀ ਦਾ ਉਚੇਚ ਆਦਿ ਅਮਲ ਉਹਦੀ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉਸਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਪਾਤਾਲ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸੁਹਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਘਰ, 'ਘਰ' ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਘਰ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀਂ, ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਵਕਤ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਵੇ? ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਵੀ ਲਿਖੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪ ਤੁਰਦੀ ਫਿਰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ । ਸਫ਼ੀਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਹਰ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਨਾਂਹ । ...ਜੇ ਹਰ ਇੱਕ ਤੀਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਹਰ ਇੱਕ ਮਰਦ ਵੀ ਤਾਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ! ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਤਾਂ ਨਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਗਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨੇ ਹੀ ਬਣਾਏ ਤੇ ਗਾਏ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਉਹ ਮੁਕੰਮਲ ਤੀਵੀਂ ਦਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਹਿਣਿਆਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤਾ ਤੀਵੀਂਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ । ਮੇਕ-ਅੱਪ ਉਦਯੋਗ ਸਿਰਫ਼ ਤੀਵੀਂਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਪਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗਾਹਕਾਂ ਜਾਂ ਭਾਵੀ-ਗਾਹਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਤੀਵੀਂ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਇੰਝ ਚਾਹੀ, ਅਣਚਾਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਹਉਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਚਾਲ-ਢਾਲ, ਉਸਦਾ ਬਣਾਅ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ, ਉਸਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ.. ਯਾਨੀ ਉਹਦੀ ਹਰ ਅਦਾ ਦਾਦ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਲੇਖਕ (ਮਰਦ) ਜਿਸ ਦਾਦ ਲਈ ਜਵਾਨੀ ਗਾਲਦਾ ਹੈ, ਵਕਤ ਢਾਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦਾਦ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਅ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਹ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਖਰਾਬ ਕਿਉਂ ਕਰੇ । ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਮਰਦ ਨੇ ਭਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਨਿਹਿਰੀ ਜਾਲ ਤਾਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪਰ ਤੀਵੀਂ ਇਸ ਹੱਦ ਤੀਕ ਮਾਸੂਮ, ਅਣਜਾਣ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਦੀ ਇਸ ਖਤਰਨਾਕ ਚਲਾਕੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਹੈ । ਇਸ ਭਰਮ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਸਮਝਦੀ ਹੈ । ਮੁਕਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਵੀ ਗਲੀਆਂ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਘਰ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਉਹੋ 'ਸਮਝੌਤਾ' ਪਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੋਵੇਂ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਸਮਝੌਤਾ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਪਤਨੀ ਲੇਖਕ ਹੈ ਤਾਂ ਗੈਰ-ਲੇਖਕ ਪਤੀ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਬੀਵੀ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਇੱਕ ਲਛਮਣ-ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਲੇਖਕ ਬਣਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਿਰਫ਼ ਪਤੀ ਲੇਖਕ ਹੈ ਤਾਂ ਗੈਰ-ਲੇਖਕ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਨੂੰ ਗੈਰ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰ ਸਮਝਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ 'ਜ਼ੁੰਮਵਾਰ' ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਵਰਤਦੀ ਹੈ । ਕਦੀ ਨਾ-ਮਿਲ-ਵਰਤਣ ਲਹਿਰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਦੀ 'ਵਰਕ- ਟੂ-ਰੂਲ' ਲਾਗੂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਕਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਬਕ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਚਿੜਚਿੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਬਾਕੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਟਿਕਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਪਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਮਝਦੀ ਹੈ । ਕਲਮ ਉਹਦੀ ਸੌਂਕਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਹਾਂਡੀ ਵਾਂਗ ਉਬਲਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਕੰਢੇ ਸਾੜਦੀ ਹੈ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਜੀਣਾ ਦੁਭਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਲਮ ਚਲਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੀਭ ਚਲਦੀ ਹੈ । ...ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਦਾ ਸ਼ਿਕੰਜਾ ਸਖ਼ਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਭਾਂਡੇ ਖੜਕ ਖੜਕ ਕੇ ਚਿੱਬ-ਖੜਿੱਬੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਮਨ ਚੈਨ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜੀਅ ਰੱਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਸਾਥੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਬੇ-ਮੁਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋੜ ਕਸੂਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਹੈ । ਝਗੜਾ ਤਾਂ ਗੈਰ-ਸਾਹਿੱਤਕ ਜੋੜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਅੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਲਮ 'ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਤਾਲਸਤਾਏ ਜਾਂ ਮੁਣਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਵਰਗੇ 'ਨਰ-ਲੇਖਕਾਂ' ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਪੰਨੇ ਇਸ ਰੰਗਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤਿ ਇੱਕ ਰਵੱਈਆ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ।

ਨਾਰੀ ਨੇ ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਜ਼ਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮਰਦ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ, ਲਿਖ ਲਿਖ ਕੇ ਨਾਰੀ ਮਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਰੀ-ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੂਪਾਇਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਰੀ-ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਨਾਰੀ ਉਹਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਤੇ ਵਿਕਾਰ ਵੀ । ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਬਸ਼ਰਤਿ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੋ ਮਰਦ ਕਹੇ, ਉਹੋ ਕਰੇ । ਉਹਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਜੀਏ, ਉਹਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਰੇ । ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪਤੀ- ਵ੍ਰਤਾ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ । ਪਤੀ, ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ, ਭਗਵਾਨ ਹੈ । ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰਾ ਹੈ, ਤੀਵੀਂ ਮਰਦ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ।...

ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ । ਦੋ ਦੋਸਤ, ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕ ਸਕਦੇ । ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਦੂਜਾ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਜੇਕਰ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਏ ਕੌਣ? ਇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਲਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਕੁਰਬਾਨੀ ਵੀ ਪਿਆਰ ਵਰਗਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਦਲੀਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਾਂਗ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਵੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਵੈਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਤੜਪ :

ਅਸੀਂ ਸਭ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਗੁਲਾਮ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਗੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤੀ ਹੈ । ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਹੈ ।...

ਕੋਈ ਪਿਆਰ ਕਰਕੇ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਲਿੰਗ ਮਾਰਗ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਅਵੱਸਥਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ 'ਚੋਂ ਮੁਕਤੀ ਭਾਲਦਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਨ-ਹੀਣ ਲੋਕ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਅਮਲ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹਨ ।

ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਨਾਲ ਜੁੜ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਰ-ਨਾਰੀ ਦੇ ਭੇਦ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ...ਪਲ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਾ ਲੇਖਕ ਬਣਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਗੁਲਾਮ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਮਰਦ ਹੈ । ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਖੱਪਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਹਦੀ ਪੂਰਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਵੀ ਨਾ ਲੱਗੇ । ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੱਦਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਾਲੀ ਖਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਉਹ ਇੱਕ ਸੁਪਨ-ਬੁੱਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤਿੜਕਦਾ ਵੇਖਕੇ ਮਰਨ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਦੋ, ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੋਸਤੀ ਜਾਂ ਦੋਸਤੀ ਵਰਗੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਔਗੁਣਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ । ਤੇ ਬੋਲਣ ਦੀ ਵੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੀਵੀਂ ਮਰਦ ਦੋਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਲੇਖਕ ਤੇ ਗੈਰ-ਲੇਖਕ ਦੋਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ । ਪਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀ ਜਾਂ ਸਾਥੀਆਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਰਿਸ਼ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ । ਬੱਸ ਸਾਰਾ ਝਗੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੰਗਲ ਵੀ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕੜੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਾ ਪਿਆਰਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਵੀ ਮਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਮਰਦ ਨੂੰ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਰਦ 'ਭੋਗਤਾ' ਹੈ, ਤੇ ਤੀਵੀਂ 'ਭੋਗ' ਹੈ । ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਸੁਣਦੀ ਹੈ । ਮਰਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਤੀਵੀਂ ਪੜ੍ਹੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ । ਉਹਦੀ ਮਰਜ਼ੀ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਕਿਸੇ ਤੀਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਹਾਨਾ ਕੋਈ ਬਣਦਾ ਨਹੀਂ । ਰਸਾਈ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ । ਉਹੀਓ ਗੱਲ ਉਹ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪਵਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਾਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਇਹ ਅਖਾਉਤੀ ਬੇ-ਰੁਖੀ ਜਾਂ ਮਰਦ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸੜ ਪਿਆਰ ਸਾਹਿੱਤ ਬਣੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਦਮੀ ਏਨਾ ਸਿਆਣਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਕਿ ਜੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕਸਾਰਤਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸ਼ੈਦਾਈ ਹੈ । ਖੜੌਤ ਤੋਂ ਅੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰੁਟੀਨ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਪੁਰਾਣੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਭੁੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਰਥਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸੁਖਾਵਾ ਤਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਸਿਰਜਣਾਸ਼ੀਲਤਾ ਸੁਤੰਤਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ।

ਮਨੁੱਖ ਸਿਆਣਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ।
ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸਿਆਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਜੰਮਣ ਵੇਲੇ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਬੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ/ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ ।
ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ ।

ਦਰ-ਅਸਲ ਸਾਹਿੱਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨੰਤਰ ਸੰਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਤੀਵੀਂ ਮਰਦ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ, ਆਦਮੀ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਬੰਦਾ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਲਾ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮਰਦ ਸਰਾਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਭਟਕਦਾ ਹੈ । ਤੀਵੀਂ ਸੰਪੰਨ ਹੈ । ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੈ । ਰੱਜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਉਹਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ।

ਹਾਂ ਜੀ, ਤਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਲਿੰਗ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ । ਲਿੰਗ ਮੁਕਤ ਤੀਵੀਂ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ, ਮਰਦ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਤੀਵੀਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਗੀਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸਦੀ ਜਾਗੀਰ ਰਹੀ ਵੀ ਹੈ । ਜੇ ਤੀਵੀਂ ਵਾਲਾ ਭਰਮ ਟੁੱਟਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਹਿੱਤ ਵਾਲਾ ਵੀ ਟੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਔਰਤ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਂ ਭੈਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਂ-ਭੈਣ-ਧੀ-ਪਤਨੀ-ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਆਪਣਾ ਤੀਵੀਂ ਬਿੰਬ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਬਿੰਬ ਆਪ ਹੀ ਤੋੜ ਰਹੀ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਬਿੰਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਉਸਨੇ ਆਪ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਮਰਦ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਨਾਲ ਉੱਡਣਾ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ । ਉਹ 'ਘਰਵਾਲੀ' ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈ ਹੈ । ਘਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਰਾਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਸਵੈਮਾਣ ਵੱਲ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰਦ ਵਾਂਗ ਹੁਣ ਤੀਵੀਂ ਵੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਰਾਖਵੀਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਝਾਕਣਾ ਉਹਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਬੋਲੀ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀਂ ਆਪ ਸਿਰਫ਼ 'ਮੂਰਤੀ' ਬਣਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ । ਉਹ ਦਿਨ ਗਏ ਜਦੋਂ ਡੋਲੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਅਰਥੀ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ । ਤੀਵੀਂ ਬੇ-ਜੀਭੀ ਗਾਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਤਰਸ ਦੀ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦੀ ਸੀ :

'ਅਬਲਾ ਜੀਵਨ ਜੀਵਨ ਹਾਏ, ਤੁਮਹਾਰੀ ਯਹੀ ਕਹਾਨੀ ।
ਆਂਚਲ ਮੇਂ ਹੈ ਦੂਧ, ਔਰ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਪਾਨੀ

ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਅੱਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । 'ਪਰਦੇ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰੀ' ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਲਵਾਰ ਵੀ ਚਲਾਉਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਲਮ ਵੀ । ਭੀੜ ਦੀ ਕੋਈ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਤੀਸਰੀ ਅੱਖ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਪਿਉ, ਭਰਾ, ਪਤੀ, ਪੁੱਤ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੁਣ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜੋਗੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਲੋੜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੀਵੀਂ ਅੱਜ ਸਾਹਿੱਤ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀਂ ਨਾਲ ਬਰ ਨਾ ਮੇਚੇ । ਮਰਦ ਦੇ ਬੁਣੇ ਹੋਏ ਭਰਮ-ਜਾਲ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ । ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਵਿੱਚ ਉਡਾਣ ਭਰੇ । ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ, ਬਿੰਬਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਆਵੇ ।

ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਹੈ ਪਰ ਏਥੇ ਜੀਵਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਸਦਕਾ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਦ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿੰਦਦਾ ਰਿਹਾ । ਹੁਣ ਨਾਰੀ ਮਰਦ ਨੂੰ ਨਿੰਦਦੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕੀ ਬਣੀ । ਮਰਦ ਨੇ 'ਮੂਰਖਤਾ' ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿਆਣਪ ਵਰਤਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ ਪਰ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੁਕਤੇ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਸਿਰੇ ਲਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਗੱਲ ਤਾਂ ਜਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣੀ ਸੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗੱਲ ਜਾਂ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਤੀਵੀਂ ਦੀ ਗੱਲ । ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ । ਬੱਸ, ਤੀਵੀਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਵੀਂ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਹੁਣ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਤੀਵੀਂ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਸੀ, ਹੁਣ ਸਾਹਿੱਤ-ਭੇਦ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਸੀ, ਹੁਣ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਓਥੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੀ ਤਪੱਸਿਆ ਹੈ, ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਮਰ-ਪਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ । ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਪੱਸਿਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ । ਮੈਂ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਤਪੱਸਵੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਉਹ ਵੱਟਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ਕਿਹੜਾ ਹੱਥ ਦੂਰ ਤੱਕ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਜੀਣ-ਮਰਨ ਵਿਚਲਾ ਫ਼ਰਕ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਲਿਖਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ । ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਜੀਂਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਹੈ । ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲੇਖਨ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ । ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ, ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ 'ਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਕੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਹਾਂ ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਲਿਖਤ ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਿਖਤ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਬਣ ਜਾਵਾਂ!

ਦਸ ਵਰ੍ਹੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਤਸੱਲੀ-ਬਖ਼ਸ਼ ਨਾ ਮਿਲਿਆ । ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ । ਕਵਿਤਾ ਛੱਡੀ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲ ਗਈ; ਬਾਕੀ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤਸੱਲੀ ਉਸ ਵਕਤ ਮਿਲੇਗੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤਸੱਲੀ-ਬਖ਼ਸ਼ ਵਾਰਤਕ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ । ਮਤਲਬ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਵੱਡੀ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰਿਆਜ਼ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਦਾ ਹੈ ।

ਲਿਖਦਾ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਹਾਂ ਕਿ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕ ਸਕਦਾ । ਸਰੀਰੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਲਮ ਨੂੰ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ । ਹਥਿਆਰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਚੁੱਕ ਸਕਾਂ (ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ) ਪਰ ਕਲਮ ਤੋਂ ਜੁਦਾਈ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜੇ ਕਦੇ ਕਲਮ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਕਲਮ ਨਾਲ ਕਿਲੇ ਢਾਹੁਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਥੋਥੀਆਂ ਤੇ ਬੋਦੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਖ਼ੋਲਾਂ ਨੂੰ ਕਲਮ ਦੀ ਨੋਕ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਿਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਅਜੋਂ ਹਿਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਅਜ਼ਮੂਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ ਹੈ । ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਮਿੱਧਣਾ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਟ ਖਾਧੇ ਸੱਪ ਵਧੇਰੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦਾ ਰੋਣਾ ਬੇਮਾਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ: ਇਹ ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ, ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ।

ਕੁਝ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਅਤਰਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ । ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪਾਣ ਕਲਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁਕੋਕਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ । ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪਾਣ ਕਲਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁਕੋ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਹੁਨਰ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਦੇਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਾਂ । ਨਕਲ ਤੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਨਕਲ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਜਾਂ ਵੱਖਰਾ ਕਹਿ ਸਕਾਂ । ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਕਲਮ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਕਲਮ ਦਾ ਰਾਹ ਮੈਂ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ । ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਤੁਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਉਵੇਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਤੋਰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਕੀ ਕਰਾਂ ਰਚਨਾ ਮੇਰਾ ਬਦਨ ਹੈ ਲਿਬਾਸ ਨਹੀਂ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਲਈ ਲਿਖਦਾਂ ਸਾਂ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਲਈ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਹੁਣ ਸਭ ਲਈ ਲਿਖਦਾਂ ਹਾਂ । ਸਭ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ।

ਸਵੈ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦਾ ਰੋਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰੋਗ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਭੱਜਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭੱਜਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਪ੍ਰ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਹਾਣ ਹੋਣ ਲਈ ਹੋਰ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ । ਕੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ? - ਇਹ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ । ਉਂਝ ਵੀ ਜਦੋਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਕੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ?

(ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਵੇ)

ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਸੌਖਾ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਜਿਹਾ ਕੰਮ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਪੜਚੋਲ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਪੜਾਅ ਬੜਾ ਅਗਾਂਹ ਚੱਲ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ, ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਜਿੰਨਾ ਸੌਖਾ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ।

ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ: ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ? ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ਹੱਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਲਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬੰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਲਿਖਦਾ ਆਪਣੀ ਕਮਰ ਤੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸੋ, ਅਸੀਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ।

ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ: ਮੈਂ ਲਿਖਦਾ ਕੀ ਹਾਂ? ਚੰਗਾ ਲਿਖੋ, ਮਾੜਾ ਲਿਖੋ, ਤੁਹਾਡਾ ਨਿੱਜੀ ਮਾਮਲਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਣ ਲੱਗੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮਾਮਲਾ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਨਿੱਜੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਜੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਆਣੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਕੋਈ ਕਾਹਲ ਨਹੀਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਓਨਾ ਕੁ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਲਿਖ ਲਉ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਅਸੀਂ ਉਡੀਕ ਕਰਾਂਗੇ । ਪਰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੋ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਿਉ ।

ਤੀਜਾ ਸਵਾਲ ਹੈ: ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਛਪਦਾ ਹਾਂ? ਤੁਸੀਂ ਲਿਖੀ ਜਾਉ, ਲਿਖੀ ਜਾਉ! ਕੁਇੰਟਲਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ । ਡਾਇਰੀ ਲਿਖੋ । ਸ਼ਾਇਰੀ ਲਿਖੋ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਛਪੋਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛਾਂਗੇ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ! ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਮਰੇ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ । ਜੇਕਰ ਸੰਪਾਦਕ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਹੈ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਤੁਹਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੈ; ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕੁਰਸੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਵੇ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ ਵੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਡਰੋ । ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਾਡੇ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ; ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਤੁਹਾਡੇ 'ਜਬਰੀ ਪਾਠਕ' ਬਣ ਜਾਣਗੇ । ਪਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਤਾ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲਦੇ ਹੋ । ਹਰ ਕੋਰਸ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁਨਿਆਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੁਨਿਆਦੀ ਲੇਖਕ ਹੋ ਤਾਂ ਨਾਲ ਦੀ ਖਿੜਕੀ 'ਤੇ ਹੋ ਜਾਉ!

ਚੌਥਾ ਸਵਾਲ ਹੈ: ਮੈਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ? ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਲਈ? ਰੇਡੀਓ-ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਲਈ? ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਜਾਂ ਨਰਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ? ਜੰਮ ਜੰਮ ਲਿਖੋ । ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਲਈ ਵੀ ਲਿਖੋ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਜੀ ਆਇਆਂ! ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹੋ । ਜਦੋਂ ਲੋੜ ਪਈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਵਾਂਗੇ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ: ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ? ਸਮਾਂ ਆਉਣ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪੇ ਪੁੱਛ ਲਵਾਂਗੇ ।

ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?-ਕਹੋ; ਗੱਲ ਨਿਤਾਰਨ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ! ਤੁਸੀਂ ਕਹੋਗੇ:

- ਹਰ ਐਰੇ ਗੈਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਲੱਗੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਲਿਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਾਂਗੇ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਲਿਖਾਂਗੇ, ਛਾਪਾਂਗੇ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ, ਨਾ ਪੜ੍ਹੋ ।

- ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਕੀ ਸਮਝ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਬਾਣੀ ਜਾਂ ਵਾਰਸ ਦੀ ਹੀਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਮਝ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ? ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੋ । ਸਾਨੂੰ ਭਾਵੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਲਿਖਣ ਦਿਉ?

-ਕਿਤਾਬ ਰਸਾਲਾ ਖਰੀਦ ਕੇ ਕਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨਹੀਂ, ਨੁਕਸਬੀਨੀਆਂ ਤੇ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀਆਂ ਲਈ ਸ਼ੇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਓ । ਆਪ ਕਦੇ ਲਿਖ ਕੇ ਵੇਖੀ ਐ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਵੀ? ਲਿਖਣਾ ਪਏ ਤਾਂ ਨਾਨੀ ਚੇਤੇ ਆ ਜਾਏ!

ਚਲੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਨਾਨੀ ਚੇਤੇ ਹੈ । ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਲਈ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਵਿਗਾੜ ਰਹੇ ਹੋ ਨਾ! ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜ਼ਬਾਨੀ ਚੇਤੇ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਹੋ: ਐਰੇ ਗੈਰੇ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾ ਮੰਨੋ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਆਣੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਸੁਣਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਕੱਢ ਹੀ ਲਵੋਗੇ? ਸੁਣੋ, ਐਜਰਾ ਪਾਊਂਡ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

'' - ਇੱਕ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ 'ਬਿੰਬ' ਪੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਣਾ, ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਜਾਣ ਨਾਲੋਂ ਬੇਹਤਰ ਹੈ!

- ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ, ਚਲਾਊ ਜਹੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਾ ਕਰੋ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵਧੀਆ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਹੋਈ ਹੈ!

- ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਾਂਗ ਸੋਚੋ, ਨਾ ਕਿ ਨਵਨਵੀਂ ਸਾਬਣ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਏਜੰਟ ਵਾਂਗੂੰ!

- ਇਹ ਕਦੀ ਨਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਭੱਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਛੰਦਾ-ਬੰਦੀ ਕਰਕੇ ਚੱਲ ਜਾਏਗੀ ।

- ਜਿਹੜੀ ਲਿਖਤ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਘਟੀਆ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਆਮ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਉਹ ਕੱਲ੍ਹ ਘਟੀਆ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ ।

- ਕਦੀ ਨਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹੁਨਰ 'ਤੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਓਨੀ ਕੁ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮਝਦਾਰ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ ਲਵੋਗੇ, ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਇੱਕ ਔਸਤ ਪਿਆਨੋ ਟੀਚਰ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਲਈ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ -- '' ਹੁਣ ਜਾਉ । ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਮਿਨਟ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬਿਤਾਓ । ਸੋਚੋ: 'ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ?'

ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐਮ. ਏ. ਜਾਂ ਗਿਆਨੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੇਖਕ, ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਲੋਚਕ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ 'ਪੰਜੀਕ੍ਰਿਤ ਵਿਦਵਾਨ' ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਰਾਸਰ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਆਰਟ ਦਾ ਡਿਪਲੋਮਾ ਹੋਲਡਰ ਆਰਟਿਸਟ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਕੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਬੀ. ਏ. ਪਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ੁਦ-ਬ- ਖ਼ੁਦ ਡਾਕਟਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਅਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਘਟੀਆ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਵਕੀਲ ਦੀ ਵੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ 'ਸਟੈਂਡਿੰਗ' ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, 'ਸਟੈਂਡਿੰਗ' ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ 'ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ' ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ' ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ 'ਫ਼ੀਸ' ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਮਰ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਕੱਦ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 'ਫਰੱਸਟਰੇਸ਼ਨ' ਵਧਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ ਦੀ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਪਰ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ 'ਚੀਜ਼' ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਏਹੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਕਰ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ।

ਆਉ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੋਈਏ :

ਕਿਸੇ ਮਿਆਰੀ ਅਦਬੀ ਰਸਾਲੇ ਦੀਆਂ ਦਸ ਸਲਾਨਾ ਜਿਲਦਾਂ ਲਉ । ਤਤਕਰੇ ਵੇਖ ਕੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ । ਗਿਣਤੀ ਕਰੋ: ਕੌਣ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਛਪਿਆ ਹੈ? ਕੁੱਲ ਕਿੰਨੇ ਲੇਖਕ ਛਪੇ ਹਨ । ਕਦੇ ਕਦਾਈਾ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿਉ । ਦਸਾਂ ਜਿਲਦਾਂ 'ਚੋਂ ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਦਸ ਗੰਭੀਰ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਲੱਭ ਹੀ ਪੈਣਗੇ । ...ਹੁਣ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਉ । ਵੇਖੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਸਾਂ 'ਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਬਚੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਲਮ ਦਾ ਸਿਰੜ ਪਾਲ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੰਨ ਲਉ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚਾਰ ਸਿਰੜੀ ਹਸਤੀਆਂ ਲੱਭ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਗਲਾ ਕੰਮ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਵੇਖਣ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਹੁੰ 'ਚੋਂ ਵਕਤ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ 'ਤੇ ਕੌਣ ਕੌਣ ਪੂਰਾ ਉਤਰਿਆ ਹੈ? ਕਲਮ ਘਸੀਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦਿਉ । ਸ਼ਾਹ ਅਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ ।...ਪਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਰੋ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।

ਜੇ ਕੋਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਲਕੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਹੈ ।
ਗੁਸਲਖ਼ਾਨੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਹੈ ।
ਪਿੰਡ ਦੀ ਅਹੀਰਨ ਗੋਹੇ ਥੱਪਦੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਹੈ ।

ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ । ਉਸ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸੀਮਿਤ ਹੈ! ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਸੌੜੀ ਹੈ! ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੰਧਲੀ ਹੈ । ਉਹ ਛੁਰਲੀਆਂ ਛੱਡਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਚਿੱਕੜ ਉਛਾਲਦਾ ਹੈ! ਉਹ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਨਾਸ ਮਾਰਦਾ ਹੈ! (ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿਰ ਭਾਰ ਹੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਰਤੀ ਉਤਾਰਦਾ ਹੈ!)

ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਮਰਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਫੂਹੜੀ-ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ । ਜ਼ਿੰਦਾ ਲੇਖਕ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੱਚ ਨਾ ਲੋਕ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਲੇਖਕ ਆਪ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਲਮ ਨੂੰ ਵਰ ਹੈ ਕਿ ਸਰਾਪ!

ਅੰਦਰ ਦੀ ਝਾਤ :

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕ ਖਾਦ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਬਿਰਖਾਂ ਵਾਂਗ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਵੀ ਹਨ । ਦਿਨੋ ਦਿਨ 'ਉੱਪਰ' ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਜੇ ਵੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੌਣ ਲਿਖੇਗਾ? ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ 'ਤੇ ਤਰਸ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਆਪ ਹੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ । ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਵੇਲੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਗੁਆਚ ਜਾਏਗੀ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਗੁਆਚ ਜਾਏਗੀ । ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ-ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ-ਮਰਨ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨੀ ਵੀ ਔਖੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ।

ਪੁਨਰ-ਖੋਜ (ਰੀ-ਸਰਚ) :

ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਅਕਾਦਮਿਕ ਚੱਕਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇ-ਧਿਆਨੀ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹਦਿਲੀ ਨਾਲ ਗੁਆਚਣ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਰੌਲੇ ਗੌਲੇ ਵਿੱਚ ਲੰਘਾ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ 'ਭੁੱਲੇ ਵਿਸਰੇ' ਐਲਾਨ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਲੇਖਕ ਨੂੰ 'ਟਾਪਿਕ' ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਉਸ ਨੂੰ 'ਲੱਭਣਾ' ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ, ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਾਖ਼ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਰਾਖ਼ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਆਪ ਵਿਦਵਾਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਡਿਗਰੀਆਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਮੁਰਾਤਬੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਰਚੇਤਾ, ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ, ਪਰੂਫ਼ ਰੀਡਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦਾ; ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਖੋਜੀ, ਉਸ ਮਹਿਕਮੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਾਹਿੱਤ ਏਨਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਖੋਜੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਤੁਰ ਪਵੇ, ਕੁਰਸੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ਰੀਕਾ-ਬਿਰਾਦਰੀ :

ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਬਾਰੇ ਉਹਦੇ ਮੁੰਡੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਰਾਏ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ : ਕਲਮ ਕਾ ਸਿਪਾਹੀ । ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਸਾਂਭਿਆ ਗਿਆ । ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਮੁੰਡਾ ਲੇਖਕ ਸੀ, ਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਵੀ । ਉਹਨੇ ਖੋਜ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਣੂ ਪ੍ਰਭਾਕਰ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ : ਆਵਾਰਾ ਮਸੀਹਾ । ਇਹ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਖੋਜ ਨਹੀਂ, ਪੁਨਰ-ਸਿਰਜਣਾ ਹੈ । ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ 'ਪ੍ਰਭਾਕਰ' ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਈਮਾਨਦਾਰ ਵੀ ਸੀ । ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਉਹ 'ਖੋਜੀ' ਨਹੀਂ ਸੀ । ਰਵੀਂਦਰਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਬਾਰੇ ਆਚਾਰੀਆ ਹਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਿੱਵੇਦੀ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ: 'ਮਿਤਯੁਜਯ ਰਵੀਂਦਰ' । ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀ ਕਿਵੇਂ ਚੇਤੇ 'ਚੋਂ ਬਿਆਨਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਵੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ, ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸੱਠਾਂ ਤੋਂ ਆਰ-ਪਾਰ ਸਨਮਾਨੇ-ਪਰਵਾਨੇ ਲੇਖਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਖੋਜ' ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੇ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਦੁਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਪਰ ਲੋਕ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਰਥੀ ਡਿਗਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੂਰ ਦਾ ਵੀ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਦੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਹਦੀ ਘਰ-ਗ੍ਰਿਹਸਥੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਦੀਆਂ 'ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ' ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਰੀਕੇ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ?

ਸਾਹਿਬੋ! ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਬੰਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦਾ ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਹੈ । ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮੁੱਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਉਹਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਝਿੜਕ ਸਕਦੇ ਹੋ; ਦਬਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਹਟਾ ਸਕਦੇ ਹੋ,...ਜੇਕਰ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਤਲਬ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਮੇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਤਨਖ਼ਾਹੀਆ ਹੋਵੇ! ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਰਮ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ, ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਸਵਾਰਥ ਦੇ 'ਸਵਾਂਤ : ਸੁਖਾਯ' ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਰਤਵ ਵਾਂਗ ਤੁਹਾਡਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਹਸਤੀ ਉਹਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ! ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਸਮਝਦੇ ਹੋ । ਬੰਦਾ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਹਿਬ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਬੰਦਾ ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਨੂੰ ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਤਾਂ ਸਮਝੋ!

ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਬੋ! ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਝੀ-ਤੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਡਾਕਟਰ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ ਸੀ । ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਵਕਤ ਸ਼ਤਰੰਜ ਜਾਂ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਮਰੀਜ਼ ਆਇਆ; ਤੋਰਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਰੂਫ਼ ।...ਡਾਕਟਰ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਦਾ ਦਿਨ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੁੱਤਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਝਾੜੂ ਤੇ ਬਾਲਟੀ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ, ਨਲਕਾ ਗੇੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਗੰਦ ਧੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਂਦਾ । ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਗਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਧੋਈ ਜਾਂਦਾ, ਨਲਕਿਆਂ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੜਕਾਈ ਜਾਂਦਾ, ਨਲਕੇ ਗੇੜੀ ਜਾਂਦਾ, ਬਾਲਟੀਆਂ ਰੋੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਚੌਪਈਆਂ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਸ਼ਰਮ-ਕੁ-ਸ਼ਰਮੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਜਾਂਦੇ । ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਜਾਗਦਾ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨਿਰੰਜਣ ਦਾਸ ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਅਗਰ-ਬੱਤੀਆਂ ਧੁਖਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ।

ਇਹ ਪੰਝੀ-ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ।
ਡਾਕਟਰ ਅਜੇ ਵੀ ਓਥੇ ਹੈ, ਪਰ ਗਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦ ਹੈ ।
ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।

•••

ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਰਵੇਸ਼ ਆਇਆ ਸੀ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ । ਉਸਦੇ ਤੇੜ ਲੰਗੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ; ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਿਲਮ ਤੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਕਹੀ । ਨਾਂ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੀ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ 'ਬਾਬਾ ਗਰੀਬੂ' ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ; ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰ ਵੇਲੇ 'ਗਰੀਬੂ'-'ਗਰੀਬੂ' ਬੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਗਲੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗੰਦ ਵੇਖਦਾ, ਕਹੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਤੇ ਗਰੀਬੂ-ਗਰੀਬੂ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ । ਜਿਹੜੇ ਘਰ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਗੰਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਰੁਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕ ਕੇ ਉਹ ਗਰੀਬੂ-ਗਰੀਬੂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ 'ਚੋਂ ਬੀਮਾਰੀ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ, ਉਹਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ, ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਟਾਂ-ਵੱਟੇ ਰੱਖ ਛੱਡਦੇ ਸਨ¨

ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਰਿਹਾ, ਪਿੰਡ ਸਾਫ਼ ਰਿਹਾ ।
ਹੁਣ ਗਲੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਤਰੱਕੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ।
ਪੰਚਾਇਤੀ ਸਫ਼ਾਈ-ਸੇਵਕ ਤਾਂ ਬੜੇ ਹਨ, ਪਰ...'ਗਰੀਬੂ' ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ!
ਪਿੰਡ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਧਿਆਨਪੁਰ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ । ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ।

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਨਾਲੀਆਂ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਥੱਲੇ ਹਨ ਪਰ ਗਲੀਆਂ ਦੋ ਪਾਸੇ ਹਨ । ਘਰਾਂ-ਦਰਾਂ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਤਾਂ ਸੜਕ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਰਦੀ ਵਾਲਾ ਜਮਾਂਦਾਰ, ਡਾਂਗ ਨਾਲ ਬੰਨਿ੍ਹਆ ਝਾੜੂ ਫੇਰ ਕੇ, ਸਾਫ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਦੋ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਗਲੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੀਹਨੂੰ ਕੋਈ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਘਰ ਦਾ ਕੂੜ-ਕਬਾੜ ਕੰਧੋਂ ਪਾਰ ਡਿੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।...ਨੰਗੇ ਪੈਰਾਂ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ, ਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਲੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀ ਢੇਰ ਫਰੋਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲੱਭਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ; ਕਾਵਾਂ ਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਢੇਰ ਖਿਲਾਰ ਕੇ ਹੋਰ ਗੰਦ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਘਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸੁਖ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਨੇ!

ਪੰਦਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਸਾਊਆਂ ਦੀ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਪਿਛਵਾੜੇ ਵਾਲੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੇ ਬਸਤਰਾਂ ਵਾਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਗੇੜੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਝਾੜੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਮਾਚਿਸ । ਉਹ ਰਾਮਾਇਣ ਦੀਆਂ ਚੌਪਾਈਆਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗਰੀਬੂ-ਗਰੀਬੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਤਾਂ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ, ਨਾਲੋ ਨਾਲ, ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਰਾ ਸੁਣੋ, ਉਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ:

'ਵੈਰੀ ਗੁਡ! ਵੈਰੀ ਗੁਡ! ...ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ... ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬ...
ਸਿਗਰਟ ਪੀਤੇ, ਡੱਬੀ ਬਾਹਰ...ਦਾਰੂ ਪੀਤੀ, ਅਧੀਆ ਬਾਹਰ...ਬਾਹਰ...ਚਾਹ ਪੀਤੀ, ਪੱਤੀ ਬਾਹਰ...
ਸਬਜ਼ੀ ਧਰ ਲਈ, ਛਿਲਕੇ ਬਾਹਰ...ਮਾਸ ਚੂੰਢਿਆ...ਹੱਡੀਆਂ ਬਾਹਰ...
ਫ਼ੈਮਿਲੀ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅੰਦਰ, ਗੰਦ ਗੁਬਾਰੇ ਬਾਹਰ...ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ, ਕੁੱਤੇ ਬਾਹਰ...
ਵਾਹ ਵਾਹ ਵਾਹ... 'ਵਧੀਆ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਧੀਆ ਲੋਕ'...
ਜਾਗੋ ਸੋਨੇ ਵਾਲੋ, ਆ ਗਿਆ ਤੁਹਾਡਾ ਜਮਾਂਦਾਰ...''

ਕੁਮੈਂਟਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਗੰਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਢੇਰੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮਾਚਿਸ ਨੂੰ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ, ਢੇਰ ਨੂੰ ਅਗਨੀ ਦੇ ਕੇ, ਡੱਬੀ ਮੁੜ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਝਾੜੂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਅੱਗ ਲਾਗੇ ਖੜਾ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

'ਦੇਖੋ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੋ ਗਈ । ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਹੋਲੀ ਜਲ ਗਈ । ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਸਹੀ; ਕਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਗੰਦ 'ਚੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਅਗਨੀ ਦੀਆਂ ਰੰਗੀਨ ਲਪਟਾਂ ੳੁੱਠ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।...ਮਹਿਲਾਂ ਵਾਲਿਓ, ਕੁਝ ਤਾਂ ਬੋਲੋ । ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੋ...ਜਮਾਂਦਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ...ਆਪਣੀ ਅਗਨੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇਖੋ । ਆਪਣੀ ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਨਣੋ ਕਿਉਂ ਸੰਗਦੇ ਹੋ? ...ਮਾਚਿਸ ਮੇਰੀ ਹੈ, ਝਾੜੂ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਗਲੀ ਤੁਹਾਡੀ ਹੈ, ਸਾਂਭੋ ਆਪਣੀ ਗਲੀ, ਮੈਂ ਚੱਲਿਆ...'' ਬਜ਼ੁਰਗ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗਲੀ ਵਿੱਚ । ਗਲੀ ਦੇ ਜਾਗੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਮੁੜ ਸੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇੱਕ ਚਿੰਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੀ:

'ਇਹਨੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਵੀ ਆਉਣਾ ਹੈ ।'
ਇਹ ਬੁੱਢਾ ਕਦੋਂ ਤੀਕ ਪਿਛਵਾੜੇ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮੇਗਾ? ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ । ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆਂ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ । ਘਰ ਦੇ ਸੋਚਦੇ ਨੇ: ਇਹਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਐ!...
ਬਹੁਤਾ ਘਬਰਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ...
ਇਹ ਖਰਾਬ ਦਿਮਾਗ ਵਾਲਾ ਬੁੱਢਾ ਵੀ ਪਿਛਵਾੜੇ ਸੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਕੂੜਾ ਹੈ...ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ
ਇਹਨੂੰ ਅਗਨੀ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ...
ਪਵਿੱਤਰ, ਪ੍ਰਚੰਡ ਅਗਨੀ 'ਚੋਂ ਸਭ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਏਗੀ!...

•••

ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੇ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ।
ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ।

ਏਥੇ ਇੱਕ ਸਤਲੁਜ ਹਾਊਸ ਵਾਲਾ 'ਬਾਬਾ' ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਹਨੇ ਕਈ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਖ਼ਤ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਕਿਤੋਂ ਸੜਕ ਟੁੱਟੀ ਹੋਏ, ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਗੰਦ ਹੋਏ, ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਚਿੱਕੜ ਹੋਏ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜੀ ਹੋਵੇ...ਉਹ ਅਰਜ਼ੀ ਪਾ ਦੇਂਦਾ ਸੀ । ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ।...ਅਫਸਰ ਉਹਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਅਖੇ: ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੁੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ । ਬੱਸ ਘਰੇ ਬੈਠਾ ਰੱਬ ਰੱਬ ਕਰੇ । ਉਹਨੇ ਕੀ ਲੈਣੈਂ ਇਸ ਗੰਦ 'ਚੋਂ!...

ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਸੀ । ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਬਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਹੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ!!

...ਤੇ ਹੁਣ ਸਤਲੁਜ ਹਾਊਸ ਵਾਲਾ 'ਬਾਬਾ' ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਮਨ ਚੈਨ ਹੈ!

•••

ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਬੰਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦਾ ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਹੈ ।
ਸਾਹਿਬ ਲੋਕੋ! ਤੁਹਾਡਾ ਜਮਾਂਦਾਰ ਹੈ!!

ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ । ਕਵਿਤਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦੇ ਹੋ । ਨਾਟਕ-ਨਾਵਲ ਰਚਦੇ ਹੋ । ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਹੋ । ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਬੰਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸਿਰਫ਼ ਤੁਹਾਡਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਕਰ ਕੌਣ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ? ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਹਜ਼ੂਰ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਫ਼ਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਸਿਫ਼ਤ ਸੁਣ ਕੇ ਬੰਦਾ ਖਲੋਂਦਾ ਹੈ; ਖਲੋਣਾ ਖੜੌਤ ਹੈ ।
ਨਿੰਦਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਬੰਦਾ ਦੌੜਦਾ ਹੈ; ਦੌੜਨਾ ਸਰਗਰਮੀ ਹੈ ।

ਜੇ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਫ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਨਿੰਦਿਆ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਹਨੂੰ ਸੁਣੋ ਤਾਂ ਸਹੀ! ਜੇ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਨਿੰਦਿਆ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋਵੇ, ਉਹਨੂੰ ਸੁਣੋ ਤਾਂ ਸਹੀ! ਜੇ ਕੋਈ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਿਫ਼ਤ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਪੱਕਾ ਸਮਝੋ! ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ; ਸਵਾਰਥੀ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਨੇਜ਼ੇ ਦੀ ਵਿੱਥ 'ਤੇ ਰਹੋ ਤੇ ਉੱਚੀ ਦੇਣੀ ਕਹੋ : ਜੋ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, ਜ਼ਰਾ ਪਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕਹਵੇ । ਉਹਦਾ ਪੈਂਤੜਾ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਤਵੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਸੂਈ ਹੇਠ ਆ ਜਾਏਗਾ ।

ਮਹਾਨੁਭਵ! ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਕੌਣ ਕੀਹਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ!
ਤੁਸੀਂ ਕੀਹਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
ਸਿਰਫ਼ 'ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ' ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ।
ਕੋਈ ਸ਼ੈਅ ਫ਼ੌਰੀ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਕੋਈ ਦੇਰ ਪਾ ਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਦਾ ਪਤਾ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।
ਇਹੋ ਗੱਲ ਦੋਸਤੀ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹੋ ਸਾਹਿੱਤ 'ਤੇ ।

ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੱਚੀਮੁੱਚੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕੌਣ ਕੌਣ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਛਿਣ ਵੀ ਜੀਣਾ ਦੂਭਰ ਹੋ ਜਾਏ । ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੁਗਲਖ਼ੋਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਤੁਹਾਡਾ ਅਸਲ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਕਾਲਖ਼ ਵੱਲ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾ ਦਏ ਅਤੇ ਜ਼ਾਹਿਰ ਇਹ ਕਰੇ ਕਿ ਉਹਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੱਥਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਕਾਲਖ਼ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ।

ਮਿਹਰਬਾਨੋ! ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਇਹਦੇ ਵਿਚਲੀ ਗੰਦਗੀ ਨੂੰ ਉਛਾਲਦੇ ਹੋ । ਧਰਮ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ । ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾੜੂ ਨਹੀਂ, ਕਲਮਾਂ ਹਨ । ਨਿੱਜੀ ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਬੋਝ ਨੂੰ ਢੋਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਸਮੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋ । ਇਹਨਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਦਾਰੂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਸੋਹਣੀ ਸੁਥਰੀ ਸਿਆਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਪਰਉਪਕਾਰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾ ਸਹੀ, ਨਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੀ ਹੋ ਨਾ! ਕਿ ਨਹੀਂ?

ਬੰਦਾ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਾ ਗਵਾਹ ਹੈ । ਜੋ ਕੁਝ ਤੁਸੀਂ ਮਾਨਵ-ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹੋ; ਬੰਦਾ ਉਹੋ ਕੁਝ ਸਾਹਿੱਤ-ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ; ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ!

ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਦੀ ਭਲਾ ਕੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ!!

•••

ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਕਈਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗਲਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕਈਆਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਗਲਤ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸਭ ਠੀਕ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਜੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਵੀ ਜਾਵੋ ਤਾਂ ਇਸ ਦੁੱਖ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਵਕਤ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਨਾ ਤੁਹਾਡੀ ਲੋੜ ਸੀ; ਤੇ ਨਾ ਮੇਰੀ ।

ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ ।
ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਜ਼ਿਕਰ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ਿਕਰ ਹੈ ।
ਬੰਦਾ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੈ ।
ਤੁਹਾਡਾ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਬਹਾਨਾ ਹੈ, ਬਹੁਤਾ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਲਈ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਵੇਖੋ ਨਾ, ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਦਾ ਤਰੱਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਨਾਂ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ!

ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ 'ਤੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਨਾ ਛਪੇ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਛਪ ਜਾਏ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਗਲਤ ਛਪ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਹੁਲੀਆ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ।

ਪੂਰਾ ਲੇਖ ਠੀਕ ਛਪਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਸਿਰਫ਼ ਨਾਮ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਵਾਂਗਾ । ਕਲਮ ਪਾਸੇ ਰੱਖਕੇ ਸੋਚਾਂਗਾ; ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਹੈ?

•••

ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਜ਼ਿਕਰ ਵੱਲ ਭੱਜਦੇ ਹਨ; ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਕਰ-ਦਾਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ/ਰੱਖਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਿਕਰ ਜੀਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਗੇੜੇ ਮਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਬਾਰ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਦੇ । ਜ਼ਿਕਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੁੜਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ । ਜ਼ਿਕਰ ਰਿੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਤੁਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਡਦਾ ਹੈ,...ਤੇ ਉਤਲੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

•••

'ਸੁਨਹਿਰੀ ਗੁਲਾਬ' ਵਿਚਲੇ ਝਾੜੂ-ਬਰਦਾਰ ਨੇ ਨਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕੰਕਰਾਂ ਲੱਭ ਲੱਭ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਲਈ ਸੱਚੀਮੁੱਚੀ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਗੁਲਾਬ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ।

ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇਸੇ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਵਿੱਚ ਹੋ, ਮੈਂ ਵੀ ।

ਅੱਗੇਯ-ਓ-ਵਾਚ :

ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਦਾ ਰੋਲ ਕੀ ਹੈ? ਇੱਕ ਨਟ ਦਾ ਰੋਲ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ: ਅਜਿਹੇ ਨਟ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਖੰਭੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਬ ਵਿਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਉਸੇ ਖੰਭੇ ਨੂੰ ਥੰਮ੍ਹਿਆ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਏਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਖੰਭੇ ਨੂੰ ਓਥੇ ਟਿਕਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਉਸੇ ਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਉਹਨੇ ਦਰਸਾਉਣਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਉਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਸਮਝ ਲਉ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕ ਅਗਰ ਕੋਈ 'ਰੋਲ' ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੁਝ ਜੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਤਦ ਕੋਈ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ । ਕੋਈ ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ।.......

ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ :

ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਵਾਹ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕ ਵਿਗੋਚਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਗੇ? ਐਵੇਂ ਸਾਡਾ ਵਹਿਮ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲੱਕੜ ਦੇ ਪਊਏ ਪਾ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ 'ਤੇ ਤੁਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਮੰਨ ਲਉ ਤੁਰ ਵੀ ਲਈਏ, ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰ ਵੀ ਲਈਏ, ਦੂਜੇ ਕੰਢੇ ਪੁੱਜ ਵੀ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਦੂਜੇ ਕੰਢੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਸਿੱਕੇ ਖਰਚ ਕੇ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਪਾਣੀ 'ਤੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਦੀਆਂ ਤੀਕ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਲੱਥਿਆ ਜਾਏ? ਸਿਰਫ਼ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ? ਸਰਕਸ ਦੇ ਸਜੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰ ਬਣਨ ਲਈ? ਭੀੜ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਲਈ? ...ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ... ...ਹੁਣ ਹੋਰ ਨਹੀਂ! ਭਵਿੱਖ-ਦਰਸ਼ੀ ਖ਼ੁਰਦਬੀਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਅੱਠ ਦਸ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੀਕ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੇਗਾ । ਲਿਪੀ ਦੀ ਲੋੜ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ । ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਜ਼ਹਿਮਤ ਮੁੱਕ ਜਾਏਗੀ । ਲੋਕ ਵੇਖ-ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰ ਲਿਆ ਕਰਨਗੇ । ਆਡੀਓ-ਵਿਜ਼ੂਅਲ-ਏਡਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਮਿਲੇਗਾ । ਨੇਤਰ-ਭੋਜਨ ਟੀ.ਵੀ. ਮੁਹੱਈਆ ਕਰੇਗਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਈਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀਆਂ ਮਨਾਉਣਗੀਆਂ । ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਲਿਖਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ । ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਸਾਡੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ।... ...

ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾ ਸਹੀ । ਨਾ ਪੜ੍ਹੇ । ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਪੜ੍ਹੇ । ਹੁਣ ਕੌਣ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ?... ਛੱਡੋ, ਰਹਿਣ ਦਿਉ, ਐਵੇਂ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ! ਉਂਜ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲਿਖੋ । ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਨਾ ਢੂੰਡੋ । ਸੇਵਾ ਕਰੋ । ਕਰਮ ਕਰੋ । ਫਲ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਰੱਖੋ । ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਹੋ!

ਰਘੂਕੁਲ ਰੀਤ :

ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਸਾਖੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਪਰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ । ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਨਾ ਮੰਗੋ, ਦਰਬਾਰੀਆਂ 'ਚੋਂ ਗਿਣੇ ਜਾਉਗੇ । ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਜਾਦੂ ਦੀਆਂ ਸੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਫ਼ਰੇਮਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹੀਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੀਭਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਰਾਜ-ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸੁਰ ਕੀਤੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੀਸ ਨਾ ਕਰੋ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਨਮ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਰਮ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਫਲਾਂ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੀਤ ਨਿਭਾਉ । ਜਾਉ...ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਲਿਖੀ ਜਾਉ । ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤਿ, ਕੌਮ ਪ੍ਰਤਿ, ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾਉ । ਜਾਉ... ਬਿਰਖ ਆਪਣੇ ਫਲ ਆਪ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ, ਸਰੋਵਰ ਆਪਣਾ ਪਾਣੀ ਆਪ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ, ਸੂਰਜ, ਚੰਦ, ਸਿਤਾਰੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਿਹਾੜੀਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਲਿਖਣਾ ਤੁਹਾਡੀ ਕੁਦਰਤ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਨਾ ਝੁਠਲਾਉ, ਜਾਉ ... ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ: ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੀੜੇ ਨੇ ਲੱਕੜ 'ਚੋਂ ਹੀ ਖਾਣੈ । ਉਹਨੇ ਬਜ਼ਾਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਣੈ! ਸਦ ਅਫ਼ਸੋਸ! ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੀੜੇ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਰਹੇ ਹੋ । ਕਲਮ ਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮਹਾਨ ਹੋ । ਸ਼੍ਰਸ਼ਟਾ ਹੋ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਗੂ ਹੋ । ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੋ । ਤੁਹਾਡੇ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਵਕਤ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਮਾਇਆ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਉ । ਤੁਸੀਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੋ । ਬੇ-ਜ਼ਬਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੋ । ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੋ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਧਰੋ । ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੋ । ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਨਿੱਜ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਮੂਹ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਹੋ । ਸੁਆਰਥ ਦੀ ਨਹੀਂ ਪਰਮਾਰਥ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ । ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰੋ ।... ਜਾਉ ...ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ । ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਸਾਡੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ: ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਛੋਟੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਛੋਟੇ ਨਾ ਬਣੋ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਹੋ । ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਤਾਰੇ ਹੋ । ਹਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਚਮਕੋ । ਭਾਵੇਂ ਪੁੱਠੇ ਲਮਕੋ । ਤੁਸੀਂ ਵਚਲਬੱਧ ਹੋ । ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਵਚਨ ਦੁਹਰਾਉ । ਨਿਭਾਉ । ਜਾਉ ।

ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?

ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੇਵਕ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਮ ਦੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਮ ਅਲਾਪਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ, ਛਾਪਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਉਲੀਕਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡੀ ਡਾਕ ਉਡੀਕਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡਾ ਲਿਖਿਆ ਲੋਕਾਂ ਤੀਕ ਪੁਚਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡਾ ਦਾਇਰਾ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀਰੋ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣਾ ਪੈਸਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਖਿਡਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ ।... ... ਸਾਡੀ ਸਮੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੋ: ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਜਾਪਦੇ ਹਾਂ । ਪਰ, ਜੋ ਵੀ ਹਾਂ, ਆਪ ਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਹੋ । ਹਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਉੱਤਰ ਹੋ । ਫਿਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਘਰ ਦੇ ਹੋ । ਓਪਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਠਾਂਹ ਤਾਂਹ ਕਰਕੇ ਟਾਲ ਦਈਦੈ । ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਠੁੱਠ ਵਿਖਾਲ ਦਈਦੈ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਗਲੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਹਾਲ ਲਈਦੈ । ਜਾਂ ਕੁਝ ਖੁਆਲ ਪਿਆਲ ਦਈਦੈ । ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਤੁਹਾਡੀ । ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੀਤ ਤੁਹਾਡੀ । ਅੰਬਰੋਂ ਉੱਚੀ ਨੀਤ ਤੁਹਾਡੀ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਲੱਕੜ ਪੱਥਰ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਾਂ 'ਤੇ ਉੱਡ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡੇ ਬਲ-ਬੂਤੇ 'ਤੇ ਸਾਹਿਬੋ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੀ ਹਸਤੀ ਹੱਥ ਤੁਹਾਡੇ । ਸਾਡੀ ਰੋਜ਼ੀ ਹੱਥ ਤੁਹਾਡੇ । ਸਾਡੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਹੱਥ ਤੁਹਾਡੇ । ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਹੱਥ ਤੁਹਾਡੇ । ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁਹਣੀ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਦਿਉ । ਬਣ ਕੇ ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਦੇ ਦਿਉ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਵਾਲ ਬਣੋ ਨਾ । ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਵਾਲ ਕਰੋ ਨਾ । ਦਾਤਾ ਕਦੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸ਼੍ਰਸ਼ਟਾ ਕਦੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸੂਰਜ ਕਦੇ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਸਦਾ ਦੀਵਾਲੀ ਸਾਧ ਦੀ :

''ਕਹਾਂ ਸੇ ਤੂਨੇ ਐ ਇਕਬਾਲ, ਸੀਖੀ ਹੈ ਯੇ ਦਰਵੇਸ਼ੀ,
ਕਿ ਚਰਚਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋਂ ਮੇਂ ਹੈ ਤੇਰੀ ਬੇਨਿਆਜ਼ੀ ਕਾ ।''

ਪਾਣੀ ਹਾਏ ਪਾਣੀ :

ਮਾਂ ਪਿਉ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ, ਬਿਰਧ ਹਨ । ਸਰਵਣ ਸੁਜਾਖਾ ਹੈ, ਜਵਾਨ ਹੈ । ਉਸ ਕੋਲ ਵਹਿੰਗੀ ਹੈ, ਜਾਨ ਹੈ । ਮਾਂ ਧਰਤੀ ਹੈ, ਪਿਉ ਆਸਮਾਨ ਹੈ, ਤੀਰਥ ਤੀਰਥ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਨੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਹੈ, ਬੇਲਾ ਹੈ । ਵੇਲਾ ਹੈ ਕੁਵੇਲਾ ਹੈ । ਸੱਪ ਹੈ ਸ਼ੇਰ ਹੈ । ਪੈਂਡਾ ਅਜੇ ਢੇਰ ਹੈ । ਛਾਬਿਆਂ 'ਚ ਸ਼ੀਰ ਨੇ । ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਵਹਿੰਗੀ ਹੈ । ਪਿਤਰ-ਭਗਤੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੈ । ਕਿੰਨੇ ਤੀਰਥ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਸੁਖੀ ਸਾਡਾ ਕਣ ਕਣ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸਰਵਣ ਹੈ । ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਚੀਸਾਂ ਨੇ । ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਅਸੀਸਾਂ ਨੇ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਤੂੰ ਚਲਿਆ ਹੈਂ । ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਚੱਲੇਗਾ । ਜੁਗੋ ਜੁਗ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ, ਸਰਵਣਾਂ 'ਤੇ ਰੀਝਣਗੇ । ਸਰਵਣ ਹੀ ਬੀਜਣਗੇ । ਭੁਖ ਹੈ, ਪਿਆਸ ਹੈ । ਪਰ ਧਰਵਾਸ ਹੈ । ਤੀਰਥਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ 'ਕੱਲੇ ਹਾਂ । ਵਹਿੰਗੀ 'ਚ ਹੁਲਾਰ ਹੈ । ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਹੋਇਆ ਕੀ ਜੇ ਜੋਤ ਨਹੀਂ । ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਖੜੌਤ ਨਹੀਂ । ਅੱਖੀਆਂ 'ਚ ਰਾਹ ਹੈ । ਨੀਂਦ ਹੀ ਪੜਾਅ ਹੈ । ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਿਆਮ ਨਾ । ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਨਾ । ਰੋਟੀਆਂ ਦੇ ਲਾਲੇ ਨੇ । ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਛਾਲੇ ਨੇ । ਕਿੰਨਾ ਸੂਰਬੀਰ ਹੈ । ਆਖਿਰ ਸਰੀਰ ਹੈ ।

ਕੁਰਖ਼ੇਤਰ ਦੀ ਧਰਤੀ :

ਸਰਵਣ ਨੇ ਵਹਿੰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਰੱਖੀ । ਆਪ ਲੇਟ ਗਿਆ । ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਨਾ ਚੁੱਕੀ । ਮਾਂ-ਬਾਪ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ । ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ । ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਕਦੀ ਏਨਾ ਕਿਆਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਠੀਕ ਹੋਏ ਸਹੀ! ਮਾਂ ਦੀ ਆਂਦਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ । ਬਾਪ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਬੋਲੀ । ਸਰਵਣ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਖੋਲ੍ਹੀ :

-ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ

? ਕਿਉਂ

-ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਿਉ

? ਮਜ਼ਦੂਰੀ

-ਹਾਂ, ਹਾਂ...ਮਜ਼ਦੂਰੀ

? ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈਂ

-ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ । ਸਰਵਣ ਦੇ ਮੋਢੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹਨ । ਪੈਰ ਘਾਇਲ ਹਨ

? ਤੂੰ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਏਂਗਾ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਨੈਣਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਤ ਨਹੀਂ

-ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਸਮਝਦੇ ਆਏ ਹੋ, ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੋ

? ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਮਜਬੂਰ ਹਾਂ

-ਮੈਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਾਂ । ਪਿਛਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵਸੂਲ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲਾਂਗਾ

(ਵ...ਕ...ਫਾ)

? ਪੁੱਤਰ, ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਧਰਤੀ ਹੈ

-ਇਹ ਕੁਰਖ਼ੇਤਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ

(ਚੁ...ਪ)

? ਤੇਰਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ । ਧਰਤੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ । ਏਥੇ ਤਾਂ ਸਕੇ ਭਾਈਆਂ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਸਫ਼ੇਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੂੰ ਕੁਰਖ਼ੇਤਰ ਦੀ ਜੂਹ ਪਾਰ ਕਰਾ ਦੇ । ਸਾਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਇਕੱਠੀ ਦੇ ਦਿਆਂਗੇ ।

-ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਬਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਪਿਛਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ, ਵਹਿੰਗੀ ਨਹੀਂ ਉੱਠੇਗੀ ।

ਯਵਨਿਕਾ:

ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਕੁਰਖ਼ੇਤਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵਹਿੰਗੀ ਪਈ ਹੈ । ਸਰਵਣ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਦਰਸ਼ਕ ਉਤਸੁਕ ਨੇ ਕਿ ਪਰਦਾ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ 'ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ' ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਰੀਤ ਤੋਰੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਹਰ ਸਾਲ ਕੁਝ 'ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ' ('ਵਿਭਾਗ' ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ 'ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ' ਹਨ) ਹਸਤੀਆਂ ਢੂੰਡ ਕੇ ਸਨਮਾਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ: ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਉਰਦੂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ । ਰਾਜ-ਬਦਲੀ ਕਰਕੇ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਇਹ ਨਾਟਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, 1981 ਵਿੱਚ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿਛਲੀ ਸਾਰੀ ਕਸਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਹਰ ਖੇਤਰ 'ਚੋਂ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਲੱਭ ਕੇ, ਰਾਜ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਸੱਦ ਕੇ, ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਪੰਜ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀਆਂ ਨੂੰ , ਰਾਜ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਇਹ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਆਖਿਰ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਹੇ ਕਰੇ । ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ, ਪੈਸਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨੂੰ ਦਿਲ ਚਾਹੇ ਦਏ । ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਗੱਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਹੈ! ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਛੋਟੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾ । ਉਹਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਮਜਬੂਰਨ ਪੰਜ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਲੱਭਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਾ ਸਮਝੀ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਧਾਰਣ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਿਭਾਗੀ ਮਾਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹਾਂਗੇ:

- ਕੀ 'ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ' (ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸ਼ਬਦ-ਕੋਸ਼ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੁਪਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਰਥ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ?

- ਸਾਡਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪੰਜਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸਾਹੇ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਕਹਿਣਾ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਜਾਂ ਮਜ਼ਾਕ?

- ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?

- ਕੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੇਮ ਹੁਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕੋਈ ਪੱਤਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਚਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਗਰਦਾਨਿਆ ਜਾ ਸਕੇ?

- ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਾਣ ਦਾ ਭਾਗੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?

- ਕੀ ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸਾਹਿੱਤਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਕਹਿ ਕੇ ਨਿਵਾਜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ?

- ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਬਣਨ ਲਈ ਯੋਗਤਾ ਸਿਰਫ਼ 'ਬਦੇਸ਼ੀ' ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਲਿਖਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ? ...ਤੇ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਇਸ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਭਾਗੀ ਦੋਵੇਂ ਲੇਖਕ (ਰਵੀ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ) ਇਨਾਮ ਲੈਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਏ?

- ਬਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਕੇ ਨਾਲ ਸੀਮਿੰਟ ਤੇ ਸਕੂਟਰ ਤਾਂ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਸੁਣੇ ਸਨ, ਕੀ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪਾਲਿਸੀ ਇਹੋ ਹੈ?

- ਕੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀ, ਜਿਹੜਾ ਬਿਨਾਂ ਇਸ 'ਆਰਕਸ਼ਣ' ਦੇ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ?

- ਕੀ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀ ਸੀਮਾ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ? ਇਸ ਪੱਧਰ ਤੀਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਟੱਪਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ?

- ਕੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਿਸੇ 'ਲੋਕ ਭਵਨ' ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ? ਰਾਜ ਭਵਨ ਕਿਉਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ? ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਹੈ ਕਿ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰੀ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ।

- ਜੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮਾਗਮ ਆਮ ਜਲਸਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇਗਾ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਅੱਜ ਉਹ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇ?

ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ 'ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ' ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਬੰਧੀ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਗੋਚਰੇ ਲਿਆਉਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੋਵੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਟੀਚੇ ਮਿੱਥਣੇ ਹਨ ਤੇ ਟੀਚਿਆ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਵਿਖਾ ਕੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕਰਨੇ ਹਨ! ਇਸ ਦਾ ਸਾਖਿਆਤ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਸੌ ਰੁਪਿਆ ਵਧੇਰੇ ਦੇਂਦੇ ਹਨ!

ਸਾਡੀ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ 'ਵਿਭਾਗ' ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਰਹਿਮ ਕਰੇ । ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦਾ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਰਹਿਣ ਦਏ । ਬਿਨਾਂ ਵਕਤੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੇ ਹਰ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦਏ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਵਾਲੀ ਪਛਾਣ ਕਾਇਮ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਚਾਲੂ ਕਰੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਨਾ ਕਰੇ ।

ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਜਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਕੁਝ ਮਾਣਯੋਗ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ, ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਖ਼ਿਤਾਬ ਵਰਤੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧੇਗਾ । ਤੇ 'ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ' ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ । ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਾਹੌਲ ਬੋਝਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਨਗ-ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਸਾਨੂੰ ਬੌਣਿਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

'ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ 'ਵਿਭਾਗ' ਮਿਕਦਾਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਲੋੜ ਹੈ ਮਿਆਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਸਿਰਫ਼ ਸਨਮਾਨ, ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਾਂ ਗਰਾਂਟਾਂ ਦੇਣ ਨਾਲ ਮਕਸਦ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਵੇਖਣਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਯੋਗ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕੌਣ ਹੈ? ਅਯੋਗ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਕ-ਸੰਪਰਕ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਯੋਗ ਬੰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਫ਼ਰਕ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਏਥੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਨਿਰਮਾਣ ਜਿਹਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਐਲਾਨੀਆ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਏ । ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਉਸ ਖ਼ਾਸ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਗੰਭੀਰ ਲਿਖਤੀ ਬਹਿਸ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਹਿਸ-ਮੁਬਾਹਿਸੇ ਲਈ 'ਵਿਭਾਗ' ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਪਰਚੇ ਵੀ ਮੰਚ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਪਰਚੇ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਨੂੰ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵੇਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਏ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਲਮਾਂ ਪਾਉਣ!

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ । 'ਬਾਲ ਵਰ੍ਹਾ' ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ । 'ਨਾਰੀ ਵਰ੍ਹਾ' ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ । 'ਅੰਗ-ਹੀਣਾਂ' ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਲੰਘ ਗਿਆ ਹੈ । ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਸੂਚੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ-ਕ੍ਰਮ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵਰਗ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ! ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਸਲਾਹ ਹੈ ਕਿ 1983 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ 'ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ' ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; - ਇਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਖਰੜਾ ਪੇਸ਼ ਹੈ:

- ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਰਜ ਹੋਵੇ;

- ਚੋਣਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਐਲਬਮ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਸਾਧਾਰਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਵੇ;

- ਸਾਂਭਣਯੋਗ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੇਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਹ ਕੰਮ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਾਧੂ ਖਰਚ ਦੇ, ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਵਾਲੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ;

- ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਨੂੰ , ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ, ਇੱਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਹਰ ਚੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਪਹੁੰਚਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪੱਕਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ;

- ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਝੰਡੇ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਦੁਹਰਾਉ ਅਤੇ ਫਾਲਤੂ ਖਰਚ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇੰਜ ਸੰਬੰਧਿਤ ਧਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਵੀ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗਤੀਰੋਧ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੰਗਠਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਸਨਮਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਨਾਮ ਦੀ ਰਕਮ ਨਹੀਂ । ਇੱਕ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਜਿਸ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਾਹਿੱਤ ਅਕਾਦਮੀ ਮਾਣ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਇਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਛੁਟਿਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ;

- ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੌਰਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੁਫ਼ਤ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਅੰਤਰ-ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਸਕਣ । ਇੰਜ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਸਕੇਗਾ ਤੇ ਨਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਭਰਮ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੰਤਵ ਹਿਤ 'ਪਾਸ' ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਨਾਖ਼ਤੀ ਕਾਰਡਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ;

- ਪੰਚਾਇਤ ਭਵਨਾਂ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਰੈਸਟ ਹਾਊਸਾਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ 'ਤੇ ਚੋਣਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਾਰੀ ਭਵਨ ਵੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ, ਜਿੱਥੇ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ, ਵਾਜਿਬ ਖ਼ਰਚਾ ਦੇ ਕੇ, ਲੇਖਕ ਕਿਆਮ ਕਰ ਸਕਣ;

- ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤੀ ਕਾਰਡ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੀਆਂ ਸਮੂਹ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ;

- ਭਾਸ਼ਾ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਲਿਕ ਲਿਖਣ-ਹਾਰਿਆਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਸਾਮੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਆਸਾਮੀਆਂ ਭਰਨ ਵੇਲੇ ਪਹਿਲ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ;

- ਇੱਕ ਖਰੜਾ-ਨਿਰੀਖਕ ਕਮੇਟੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੇਖਕਾਂ ਕੋਲੋਂ, ਛਪਣ- ਹਿੱਤ ਪਏ, ਖਰੜੇ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਮਿਆਰੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕਰੇ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਲੇਖਕ ਹੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ;

- ਮਿਆਰੀ ਅਦਬੀ ਰਸਾਲਿਆਂ/ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਿਆਇਤਾਂ/ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ;

- ਨੌਜਵਾਨਾਂ/ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਹਿਤ ਜ਼ਿਲਾ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ, ਵੱਡੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਅਖ਼ਤਿਆਰੀ ਵਿਸ਼ਾ 'ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ' ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ;

- ਲੋੜਵੰਦ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਿਖਾਰੀ ਸਮਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਭਿਖਾਰੀ ਸਮਝ ਕੇ ਨਹੀਂ;

- ਪਾਗ਼ਲ, ਨਕਾਰਾ ਜਾਂ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਜਾਂ ਮਿਕਦਾਰ ਪਰਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ;

- ਉਪਰੋਕਤ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟੀਆਂ ਸ਼ੌਕੀਆ/ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।

ਮੰਗਾਂ ਦਾ ਇਹ ਚਾਰਟ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਵੱਡਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵਾਧੂ ਮਾਲੀ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗਾ । ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸਾਹਿੱਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿੱਢੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੰਮ ਕਾਜ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਲਿਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਨੇਪਰੇ ਹੀ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਹੈ । ਵਿਭਾਗ, ਅਦਾਰੇ, ਅਕਾਦਮੀਆਂ, ਬੋਰਡ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਹੈ ।

ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਅਲਾਦੀਨ ਦਾ ਦੀਵਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇੱਕ ਵਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਜਮਾ ਕੇ ਵਿਖਾ ਦੇਵੇ । ਪਰ ਉਹ 'ਵਰ੍ਹਾ' ਤਾਂ ਮਨਾ ਹੀ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ 'ਵਰ੍ਹਿਆਂ' ਜਿੰਨੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗੇ । ਮਸਲਨ:

- ਕਲੰਡਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਛਾਪਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਓਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਛਪ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ;

- ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਅਤੇ ਜਨ-ਸ਼ਕਤੀ ਖਰਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ;

- ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ, ਪੈਂਫ਼ਲੈਟਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਸਪਲੀਮੈਂਟਾਂ ਆਦਿ 'ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਬੇਲੋੜਾ ਖਰਚਾ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ;

- 'ਇੱਕ ਵਰ੍ਹੇ' ਨਾਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ;

- ਅਸੀਂ ਡਾਕ-ਟਿਕਟਾਂ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ-ਚੌਂਕਾਂ-ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਬਦਲਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ;

- ਫਿਰ ਭੇਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇੱਕ ਵਰ੍ਹਾ ਤਾਂ ਬਿਆਨ-ਬਾਜ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਕੀ ਪਤਾ ਕਿਹੜੀ ਸਰਕਾਰ ਹੋਵੇ । ਪੁੰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਕਾਹਦੀ?

1983 ਦਾ ਆਰੰਭ । ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਨਵੀਆਂ ਆਸਾਂ ਦਾ ਮੁਨਾਰਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ । ਇਸ ਲਈ 1983 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ! ਸਾਨੂੰ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਅੱਵਲ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਮੰਨ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਲ ਭਰ ਲਈ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਆਸ ਲਾਈ ਰੱਖਾਂਗੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼-ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ!

ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ, ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਕਤ ਹੀ ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ! ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ, ਘਰ ਬਾਰੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੌ ਸਲਾਹਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ । ਸਭ ਸੌਣ ਵੇਲੇ ਹੀ ਕਰੀਦੀਆਂ ਨੇ । ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਕੀਮ ਨੇਪਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹੀ । ਜਿਵੇਂ ਸੋਚੀਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ । ਉਲਟ ਸੋਚਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਮੰਦਾ ਚਿਤਵੀਏ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਲਟ ਹੋ ਕੇ ਚੰਗਾ ਵਾਪਰ ਜਾਏ! ਪਰ ਅਜੇ ਤੀਕ ਇੰਜ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣ ਦਾ ਹੀਆ ਨਹੀਂ ਪਿਆ । ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਟਾਪਿਕ ਬਦਲਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ । ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਹਿੱਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚੀਏ! ਜੇਕਰ ਉਲਟਾ ਵੀ ਵਾਪਰੇਗਾ ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਪਰੇਗਾ ਨਾ! ਜੀਵਨ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹੇਗਾ ।

ਕਾਫੀ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਸਾਹਿੱਤਕ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕਦੇ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ । ਹੁਣ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਸੋਚਿਆ ਅੱਜ ਘਰ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ । ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗਾ, ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੇ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ । ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਹਾਨਾ ਜਿਹਾ ਲੱਭ ਕੇ ਗੋਲ ਛੋਹ ਲਈ:

ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਇਨਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਰਾਜ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਮਰੇਡ ਰਾਮਕਿਸ਼ਨ ਵੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ''ਜਬ ਸੇ ਮੈਨੇ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਪ੍ਰਥਮ ਸੇਵਕ ਕੇ ਰੂਪ ਮੇਂ ਕਾਰਯਭਾਰ ਸੰਭਾਲਾ ਹੈ, ਹਰ ਐਰਾ-ਗ਼ੈਰਾ, ਨੱਥੂ-ਖ਼ੈਰਾ ਸਮਝਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵੋਹ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।''

ਪਤਨੀ ਨੇ ਟੋਕਿਆ, ''ਇਹ ਇਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਣ ਵੜਿਆ? ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਟੰਗ ਨਾ ਅੜਾਉ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੋ ।'' ਗੱਲ ਉਹਦੀ ਠੀਕ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਭੂਮਿਕਾ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਗੱਲ ਦੇ ਲਮਕ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਜਾਂ ਨੀਂਦ ਆ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਪਈ ਕਿ ਜਬਰੀ ਸਰੋਤਾ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸੋ, ਸੰਖੇਪ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ:

ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਨੇਤਾ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਲਈ ਲੇਖਕ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇ ਵੋਟਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਭੁਗਤਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੂਰਖ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ । ਇਨਾਮ ਕੋਈ ਨਿੰਦਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਨਿੰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਇਨਾਮ-ਯਾਫ਼ਤਾ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਰਦਾਨ ਬਣ ਕੇ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਵੇਖ ਲਉ, ਇੱਕ ਇਨਾਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਰੌਲਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਓਹੀ ਲੇਖਕ ਅਗਲੇ ਵਰ੍ਹੇ ਓਸੇ ਰਾਜ-ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਹੋ ਗਿਆ ।

''ਪਰ ਇਸ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਦਾ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਹੈ ਭਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਰਹੋ । ਪੜੋ ਲਿਖੋ । ਦੂਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖ-ਬੋਲ ਕੇ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਵਕਤ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰੋ । ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ । ਇਨਾਮ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਣੈ । ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ । ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ।'' ਪਤਨੀ ਦੇ ਇਸ ਦਬਕੇ ਨੇ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੁਆਦ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ । ਮੂਡ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ । ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕੀ ਪਰ ਮਨ ਇਨਾਮਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫ਼ਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਬੱਤੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੌਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਲਿਆਣ ਸਮਝਿਆ । ਉਸਲਵੱਟੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਦੋਂ ਗੂਹੜੀ ਨੀਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ ।

•••

ਕੁਝ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਚਿਹਰੇ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖਲੋਤੇ ਹਨ । ਨਾਲ ਕੈਮਰਾਮੈਨ ਹਨ । ''ਮੁਬਾਰਕ ਭੂਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ! ਸਾਹਿੱਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮੁਬਾਰਕ!'' ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਪਰੇਸ਼ਾਨ, ''ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਅਪਰੈਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ । ਮਖ਼ੌਲ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?'' ''ਮਖ਼ੌਲ?...ਮਖੌਲ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ । ਖ਼ਬਰ ਰੇਡੀਉ 'ਤੇ ਨਸਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀ ਹੀ ਨਹੀਂ! ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਇਨਾਮੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠ ਜਾਉ । ਦੋ ਚਾਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣ ਦਿਉ....... ।......ਹਾਂ, ਹੁਣ ਬੋਲੋ, ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਬੋਲੋ । ਆਪ ਕਾ ਨਾਮ?........ਬਾਪ ਕਾ ਨਾਮ?.....?......?........?.........?''

''ਪਰ, ਇਨਾਮ ਮੇਰੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ?'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ।
''ਇਨਾਮ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।'' ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ।
''ਪਰ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਇਨਾਮ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।'' ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ।
''ਇਹ ਇਨਾਮ ਸੋਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ।'' ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ।
''ਪਰ, ਅਜੇ ਤਾਂ ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਅਜੀਤ ਕੌਰ, ਸੁਖਬੀਰ.......ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਅਸਲ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ।'' ਮੈਂ ਤੌਖ਼ਲਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ।

''ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਸਿਰਫ਼ ਇਨਾਮ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹੋ । ਤੌਖ਼ਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ।'' ਉਹ ਸਹਿਜ ਹਨ ।
''ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ।'' ਮੈਂ ਖਿੱਝ ਗਿਆ ਹਾਂ ।
''ਫਿਰ ਠੁਕਰਾ ਦਿਉ । ਦਿਉ ਬਿਆਨ । ਅਸੀਂ ਛਾਪਦੇ ਹਾਂ । ਸਗੋਂ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਲੱਗੇਗੀ ।'' ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਹਨ । ਖਿੜ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਇਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ!

''ਪਰ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਠੁਕਰਾਵਾਂਗਾ । ਸਗੋਂ ਸੁਝਾਅ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੱਕਦਾਰ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਚਲੋ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਰੂਲਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇ ਦਿਉ ।'' ਮੈਥੋਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
''ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਜਨਾਬ? ਇਹ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਹੈ! ਤੁਸੀਂ ਇਨਾਮ-ਦਿਵਾਉ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੋ? ਤੁਹਾਡੀ ਵੋਟ ਹੈ?'' ਉਹ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
''ਪਰ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਤਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ! ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਲੋਕ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨਗੇ । ਲੋਕ-ਰਾਏ ਦਾ ਅਸਰ ਅਕਾਦਮੀ 'ਤੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ ।'' ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ।
''ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਇਨਾਮ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਭਵਿੱਖ-ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ।

ਸੰਧੂ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ । ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਜੇਕਰ ਐਤਕੀਂ ਇਨਾਮ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਏ! ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਵਿਰਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਸੰਧੂ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਓਦੋਂ ਵੀ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਾ । ਹੁਣ ਵੀ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਸੰਧੂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਹੁਸਨ ਦੇ ਹਾਣੀ' ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ 'ਆਪਣੀ ਸਵਾਰੀ' ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਬੜਾ ਹੱਸਿਆ ਸਾਂ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸੀ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਸੀ । 'ਮੱਧ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ' ਵਿਚਲਾ ਵਿਅੰਗ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ । 'ਸੋਨੇ ਦੀ ਇੱਟ' ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਿਆਂ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਨਾਮ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਉੱਤੇ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਕਿ ਸੰਧੂ ਦੀ ਇੱਟ ਢਾਈ ਕੁ ਤੋਲੇ ਦੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ । ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਲੋ ਦੀ ਇੱਟ ਤਾਂ ਬਣਨੋਂ ਰਹੀ! ਇਹ ਅਕਾਦਮੀ ਵਾਲੇ ਇਨਾਮ ਦੀ ਰਕਮ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਧਾਉਂਦੇ? ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੇ 1983 ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਈ ਨਾ ਹੋਇਆ? ਖ਼ੈਰ...ਇਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸੰਧੂ ਨੂੰ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ।....

•••

ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਜਿੱਤ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸੁਪਨਾ ਸੁਣਾਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਤਾਜ਼ਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ''ਲਉ ਪੜ੍ਹ ਲਉ, ਮਿਲ ਗਿਆ ਇਨਾਮ ਤੁਹਾਡੇ ਸੰਧੂ ਨੂੰ । ਜਾਗਦਿਆਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਸਕੀਮ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹੀ । ਸੁਪਨਾ ਸੱਚ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ।'' ਆਪਣਾ ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । 'ਅਮਰ-ਕਥਾ' ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਨਵੇਂ ਲੋਕ' ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਵਿਰਕ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਏ, ਨਾਲ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਦਾ ਚੇਤਾ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਜੱਟ, ਦੋਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਰ੍ਹੇ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵੱਲੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ । ਬਾਕੀ ਇਨਾਮਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਅੱਖਾਂ ਝਪਕੀਆਂ, ਫਿਰ ਵੇਖਿਆ । ਅੱਖਾਂ ਮਲੀਆਂ, ਫਿਰ ਵੇਖਿਆ । ਖ਼ਬਰ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਨਾਮ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।......ਪਰ ਕੋਈ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੋਸਤ ਮੈਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਕਹਿਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ? ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ 'ਹਰਿਸ਼ੰਕਰ ਪਰਸਾਈ' ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ!!

ਅਸੀਂ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ, ਸਿਰਫ਼ ਸੰਕਟ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਕੌਮੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਓਦੋਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਜਾਗਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਰੌਲਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਘੱਟ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅਖਾਉਤੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਏਨੇ ਹਾਸੋਹੀਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਬਦੇਸ਼ੀ-ਨਿਰਪੱਖ' ਯਾਤਰੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:

''...ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ: ਮਨੁੱਖ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਦੇ ; ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ; ਧਰਮ ਉਹ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਹੈ; ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਹੈ । ਉਹ ਬੜੇ ਹੰਕਾਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਮੂਰਖ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ । ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਉਹ ਲੋਕੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਅੰਦਰ ਵੀ ਅਯੋਗ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਨਗਰ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਗਿਆਨ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗ਼ਰੂਰ ਇਤਨਾ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਖੁਰਾਸਾਨ ਜਾਂ ਫ਼ਾਰਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਜਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬੁੱਧੀਹੀਣ ਸਮਝਣਗੇ । ਜੇ ਉਹ ਲੋਕੀ ਵਿਦੇਸ਼-ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਣ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਅਜਿਹੇ ਅਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਹੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ ।''

ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਨੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਅਲਹਿੰਦ' ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਸਨ, ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ; ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨਾਲ ਏਥੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਮਹਿਮੂਦ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਤਰ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੋਂ ਲਲਚਾ ਕੇ ਇਸਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁੱਟ ਲੈਣ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਏਧਰ ਆਏ ।...ਗਜ਼ਨੀ ਦੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੱਕ ਵੀ ਫੈਲਾ ਲਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੂੰਜੀ ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਜਿੱਥੇ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਹੀਰੇ-ਮੋਤੀ ਸਨ, ੳੁੱਥੇ ਉਸਦੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਕਲਾਕਾਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਉਸਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ । ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ , ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ । ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰ ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਨਗਰ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਦੇ ਮੁਨਾਰੇ ਉਸਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ।....

'ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਦੇ ਉਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਾਰਖੀ ਵੀ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਪਰਖ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਬੁੱਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਜੌਹਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਨਾਲ 'ਅਲਹਿੰਦ' ਨਾਮੀ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਾਰਿਆ ।'

'ਅਲਹਿੰਦ' ਅਤੇ ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਬਾਰੇ ਇਹ ਸਤਿਕਾਰ ਡਾ. ਯੋਗ ਧਿਆਨ ਅਹੂਜਾ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਅਸਾਡੀ 'ਕਮਜ਼ੋਰ' ਨਾੜ 'ਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖੀ । ਡਾ: ਆਹੂਜਾ ਵੀ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਗਿਆਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ 'ਮੂਰਖ' ਸਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਮੰਨਕੇ 'ਭੁੱਲ ਦੀ ਸੋਧ' ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਖ਼ੈਰ...ਸਾਡੀ ਤੁੱਛ ਰਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਮੂਰਖ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਭੋਲੇ ਸਨ; ਮਾਸੂਮ ਸਨ, ਗ਼ੁਲਾਮ ਸਨ । ਗ਼ੁਲਾਮ ਦੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਸ਼ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਮੂਰਖਾਂ ਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਏਨੇ ਮਾੜੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਾਲਚੀ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਥੁੱਕਿਆ । ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ 'ਮੂਰਖਾਂ' ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਕਥਾ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੁਨਰਮੰਦਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਨਾ-ਸਮਝੀ ਕਾਰਨ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਜਲੂਸ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਜਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਉਹਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੀ, ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਜਾਪੀ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਾਦਸਾ ਉਹਦੇ ਜੇਤੂਆਂ ਵਾਲੇ ਹੰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ । ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਈਾ ਉਹ ਅੱਤ ਨਿਰਮਾਣ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਲਪ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅੰਦਰ-ਖਾਤੇ ਇਹ ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਵਿਖਾਉਣਾ ਵੀ ਉਹਦੇ ਮਹਾਨ ਦਿਸਣ ਦੀ ਨਾਟਕੀ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਖੋਲ ਮਾਤਰ ਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਆਉ, ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ 'ਹਾਸੋ-ਹੀਣੀ' ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਈਏ ।

ਪੂਰਬਲਾ ਸੰਬਾਦ :

ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ: ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਵਾਨ ਤਾਂ ਸਦਾ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਛਾਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਮੀਰ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਕੋਲ ਆਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ? ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ: ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ।

¨ ''ਅਥ ਕਥਾ 'ਵਿਆਡੀ' ਨਾਮੀ ਰਸ-ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਲਿਖਯਤੇ'' ¨

ਰਾਜਾ ਵਿਕ੍ਰਮਾਦਿਤ ਵੇਲੇ ਉਜੈਨ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਡੀ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਰਸਾਇਣ ਵਿੱਦਿਆ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਣ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪਤੀ ਇਸੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਹ ਏਨਾ ਨਿਰਧਨ ਅਤੇ ਸਾਧਨ-ਹੀਣ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਦੋ ਡੰਗ ਦੀ ਸਾਦਾ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਤੁਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਹੱਥ ਤੰਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਘਿਰਣਾ ਹੋ ਗਈ । ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਨੁਸਖਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਠੰਡੇ ਹੌਕੇ ਭਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਵਰਕਾ-ਦਰ-ਵਰਕਾ ਜਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪਾੜ ਸੁੱਟਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ, ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ, ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ 'ਤੇ ਪਈ, ਜਿਹੜੀ ਵਰਕਾ-ਵਰਕਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਜੋੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਵੇਸਵਾ ਨੇ ਵਿਆਡੀ ਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ । ਵਿਆਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ । ਵੇਸਵਾ ਨੇ ਆਖਿਆ: 'ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਲੰਘਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸੰਭਵ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸੰਦੇਹ ਨਾ ਕਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਤੇਰਿਆਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਣ ਤੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਅਚਾਨਕ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਧਨ ਹੈ । ਤੂੰ ਇਹ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਲੈ ।'' ਤਦ ਵਿਆਡੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

ਖੋਜ ਤਾਂ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰ ਰਹੀ । ਦਰਅਸਲ ਹਿਕਮਤ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਦੋਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਆਡੀ ਤੋਂ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ । ਸ਼ਬਦ ਸੀ 'ਰਕਤਾਮਲ' । ਵਿਆਡੀ ਨੇ 'ਰਕਤ' ਦਾ ਅਰਥ 'ਲਾਲ' ਲਿਆ ਅਤੇ 'ਆਮਲ' ਦਾ ਅਰਥ 'ਤੇਲ' । ਇੰਜ ਉਹ ਲਾਲ ਤੇਲ ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਰਿਹਾ । ਬਾਕੀ ਜੜ੍ਹੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਨਾਲ ਦੇਗ ਪੱਕ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਏਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਿਰ ਖੁਸ਼ਕ ਹੋ ਗਿਆ । ਖ਼ੁਸ਼ਕੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਤੇਲ ਲਾਉਣਾ ਪਿਆ । ਤੇ ਇੰਜ ਸੋਚ- ਮਗਨ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਛੱਤ ਨੂੰ ਜਾ ਵੱਜਾ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮੇਖ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਵਧੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਖੁਭ ਗਈ । ਸਿਰ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਖ਼ੂਨ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਤੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰਲ ਗਿਆ । ਤੇਲ ਮਿਲੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ, ਪੱਕ ਰਹੀ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡਿੱਗ ਪਈਆਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਡੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ । ਦੇਗ ਪੱਕ ਗਈ ਤੇ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਵਿਆਡੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਹ ਦਵਾਈ ਆਪਣੇ ਜਿਸਮਾਂ 'ਤੇ ਮਲ ਲਈ । ਦਵਾਈ ਮਲਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਣ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਚਮਤਕਾਰ ਦਾ ਪਤਾ ਜਦੋਂ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦਾ ਭਰਿਆ ਆਪਣੇ ਮਹੱਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖਣ ਆਇਆ । ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਵਿਆਡੀ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ: 'ਰਾਜਾ, ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ, ਮੈਂ ਥੁੱਕਣਾ ਹੈ' । ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਘਿਰਣਾ ਆਈ ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵੀ । ਏਨੇ ਨੂੰ ਵਿਆਡੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਥੁੱਕ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਚੌਖਟ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈ । ਵਿਆਡੀ ਤੇ ਉਹਦੀ ਪਤਨੀ, ਜਿੱਥੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਉੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਦਿਆ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ । ਲੋਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਜੀਵਿਤ ਹਨ ।

ਕਥਾ ਖ਼ਤਮ : ਕਥਨ ਸ਼ੁਰੂ

ਇਸ ਕਥਾ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਏ ਗਏ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਲਾਲਚੀ ਲੁਟੇਰੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ 'ਵਿਦਵਾਨ' ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹੁਨਰਮੰਦ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਹਨ । ਰੁਪਿਆ ਪੈਸਾ ਤਾਂ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੱਚੇ ਖੋਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਵੀ ûੱਕ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਧਨ ਦੌਲਤ ਦੇ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁੱਟੇ ਹੋਏ ਥੁੱਕ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਨਰ ਦੀ ਉਪਲਬਧੀ ਇੱਕ ਪਰਵਾਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੁਨਰਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਲ-ਅਤੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉੱਡ ਕੇ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਆਤਮ-ਪੜਚੋਲ :

ਆਉ ਸੋਚੀਏ: ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਵਾਰਿਸ ਹਾਂ? ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵਿਰਸੇ 'ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇ ਗੀਤ ਹੀ ਗਾਏ ਗਏ ਹਨ? ਕੀ ਕਿਸੇ ਪਰਾਏ ਦੇਸ ਦੇ ਯਾਤਰੀ ਵੱਲੋਂ ਲਗਾਏ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ; ਤੇ ਜੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਣ ਦੀ 'ਮਹਾਨਤਾ' ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ? ਅਲਬੀਰੂਨੀ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ: ''ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਅਜਿਹੇ ਅਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਹੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ ।'' ਤਾਂ ਕੀ 'ਵਰਤਮਾਨ' ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਰਤਮਾਨ ਰਹੇਗਾ?

ਆਉ ਲੱਭੀਏ, ਸਾਡੇ ਹੁਨਰ ਦੇ ਖੰਭ ਕਿੱਥੇ ਹਨ!

ਪੰਜਾਬ ਸਾਹਿੱਤਕ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਫੀ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਬਾਕਾਇਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਨਿਹਿਤ ਹਿਤਾਂ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋੜ-ਵਿਛੋੜ ਕੇ, ਸੁਤੰਤਰ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਧਾਕ ਬਿਠਾਉਣ ਦੇ ਸੁਚੇਤ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਜੇ ਤੀਕ ਸਾਹਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਸਾਹਿੱਤ, ਘੱਟ ਕੀਮਤ 'ਤੇ, ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਖੋਜੀਆਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕੀਤਾ । ਹੁਣ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ-ਕੋਸ਼ ਵਰਗੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਨੁਵਾਦ-ਕਾਰਜ ਵਾਲਾ ਉੱਦਮ ਵੀ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ । ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ, ਸੈਮੀਨਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਫਿਰਨ-ਤੁਰਨ ਅਤੇ ਮਿਲ-ਬੈਠਣ ਦਾ ਅਵਸਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਰਚੇ 'ਤੇ, ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਹਿਤ ਵੀ ਮਾਇਕ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਿਰਧ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਵੇਰਵਾ, ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਕੋਈ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਾਂ ਸੱਚ, ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ 'ਜਨ ਸਾਹਿੱਤ' ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਛਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ 'ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆਂ' ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।...ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਕਈ ਵਾਰ, ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਵੀ ਆਰੰਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ 'ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ' ਤਿਆਰੀ ਅਧੀਨ ਹੈ । ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਛਪ ਰਹੇ ਹਨ । ਮਸਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਮਸਾਲਾ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਹੱਲ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ 'ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ' ਲਈ ਮਸਾਲਾ ਧੜਾ-ਧੜ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ: ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਮੇਤ । ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ, ਧੰਨਵਾਦੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਧੰਨ ਧੰਨ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ । ਆਖਣ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ! ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਰਾਹੀਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦਾ ਸਦਾ ਲਈ ਅਮਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਬੂਤ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚਾਹੀਦਾ ਵੀ ਕੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਤਾਂ ਸਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ । ਆਉ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਨਾਲ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਲਈਏ ।

ਪਿਆਰੇ ਵਿਭਾਗ ਜੀ! ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਲਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਦੇਣ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਧਨ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਸੀਲੇ ਹਨ । ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ; ਸਕੀਮਾਂ ਹਨ; ਇਮਾਰਤਾਂ ਹਨ; ਅਮਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਮਾਨ ਅਮਲੇ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਅਮਲਾ ਵੀ ਅਮਲੇ ਲਈ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਹੈ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਹੀ । ਇਸ ਬਹਾਨੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ , ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ 'ਓਬਲਾਈਜ' ਕਰਨ ਦਾ, ਅਵਸਰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਜੋ ਕਿ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਪਰ ਆਪੂੰ ਬੇਜ਼ੁਬਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਧੀਕੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਣਾ ਆਪਣਾ ਪਰਮ ਕਰਤੱਵ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਆਪਣੇ 'ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ' ਜਾਂ 'ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ' ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਨੂੰ 'ਸਮਰੱਥਾਂ ਦੇ ਚੋਜ' ਸਮਝ ਕੇ ਦਰ-ਗੁਜ਼ਰ ਕਰ ਛੱਡਦੇ ਹਨ । 'ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ' ਬਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਵੀ ਠਿੱਬੀ ਲਾਉਣੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੇ ।...ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਵਿੱਚ, ਵਿਭਾਗ ਜੀਓ! ਤੁਹਾਡਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ । ਤੁਹਾਡੇ ਕਿਸੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਦੌਰਾਨ ਟੀ.ਏ. ਡੀ.ਏ. ਦੇ ਬਿਲਮੁਕਤਾ ਭੁਗਤਾਨ ਸਮੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਆਪਾ ਧਾਪੀ ਜਾਂ ਚਾਹ- ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੇਵਨ ਵੇਲੇ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਤੋਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਵੀ ਲਵੋ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਭਾਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ!

ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੁਝੇ ਹੋਏ ਵਿਭਾਗ ਜੀਉ! ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ । ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ, ਬਹੁਤੇ ਵੇਰਵੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਅਸੀਂ ਪੁੱਛਣਾ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਕਿੱਥੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਛਪਦੀ ਹੈ? ਮਾਨਤਾ ਜਾਂ ਮਦਦ ਦੇਣ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਨਿਯਮ-ਉਪ-ਨਿਯਮ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕੌਣ ਕੌਣ ਹਨ? ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਹੜੇ ਆਧਾਰ ਹਨ? ਪਰ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸੰਵਾਦ ਸਿਰਫ਼ 'ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ' ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਾਂਗੇ । ਕੁਝ ਸ਼ੰਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ 'ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ' ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਸਾਂਭਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੋਵੇਗੀ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨੂੰ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਉਡੀਕਾਂਗੇ । ਪਰ... ...

ਵਿਭਾਗ ਸਾਹਿਬ! ਇਹ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਹੈ; ਅਹਿਮ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ । ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਬਾਰ ਬਾਰ ਨਹੀਂ ਵਿੱਢੇ ਜਾਂਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਵੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਈ ਗੁਪਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਬੈਠ ਕੇ, ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਆਏ ਹੋਏ ਮਸਾਲੇ ਦਾ ਲੱਲਾ ਭੱਬਾ ਠੀਕ ਕਰਕੇ ਠੀਹਾ ਠੱਪਾ ਕਰ ਦੇਣ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਇੱਤਵ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੁਹਿਰਦ, ਬੇਲਾਗ਼ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸੋਚ ਹੀ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਜਾਂ ਇੱਕ-ਪਾਸੜ ਸੋਚ ਤਾਂ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਮਲੀਦਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਟੋਏ ਟਿੱਬੇ ਲਾਹੁਣੇ ਪੈਣਗੇ ।

ਸਾਡੀ ਅਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਜਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਛਾਪ ਕੇ ਜਨਤਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਨਿਰ-ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਗੁੱਟ- ਨਿਰਲੇਪ, ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਬਣਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿੱਜੀ ਯਤਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਾਂਛਿਤ ਸਾਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਈ ਰਾਸ਼ਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਕੇ ਹੀ ਸਮਾਨ ਮਿਲਣਾ ਹੈ । ਲੈ ਗਿਆ ਸੋ ਲੈ ਗਿਆ, ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੋੋ ਰਹਿ ਗਿਆ । ਇਹ ਤਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਥਾਂ ਸਿਰ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ । ਲੇਖਕ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ, (ਜੇ ਉਹ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਤਾਂ) ਸਵੈ-ਅਭਿਮਾਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਵੈ-ਮਾਣ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:

ਅਸੀਂ ਜਾਣੀਏ ਭੁੱਖਿਆਂ ਰਹਿਣਾ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੱਜਣਾ
ਅਸਾਂ ਵਿੱਚ-ਵਿੱਚਾਲਾ ਰਸਤਾ ਸਰਪਰ ਤੱਜਣਾ
ਅਸਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਉਂ ਵਾਰੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬੱਝਣਾ...

ਤੇ ਫਿਰ ਜੇ ਕੋਈ ਸੱਚੀ-ਮੁੱਚੀ ਦਾ ਲੇਖਕ ਇਸ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਛਪਵਾਉਣ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਨਾ ਭੇਜੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਿਰਾਦਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ? ਜੇ ਇੰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਸਦਾ ਹੋਵੇਗਾ?

ਵਿਭਾਗ ਮਹੋਦਯ! ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕਸਵੱਟੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ? ਸਾਹਿੱਤ-ਸਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਭਾ ਦਾ ਸਕੱਤਰ, ਸੋਹਣਾ ਸੋਹਣਾ ਲਿਖ ਕੇ, ਭੇਜ ਦੇਵੇਗਾ । ਹੱਸਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਵੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਵੋਗੇ? ਇਹ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਹੀ ਹੋਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਤੁਹਾਡੀ ਪਹੁੰਚ ਹੋ ਗਈ । ਪਰ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਹੀਂ । ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਪਰਾਲੇ ਵੀ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋਵੋ, ਪਰ ਤੌਖ਼ਲਾ ਹੈ । ਤੌਖ਼ਲਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਮਾਣਯੋਗ ਵਿਭਾਗ ਜੀ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ 'ਲੇਖਕ-ਲੋਕ' ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਧੱਕੇ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਧਰਨੇ ਮਾਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਮੰਗ-ਪੱਤਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਯੁਗ ਹੀ ਧੱਕੇ ਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਕੋਈ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧੱਕਾ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਾਂਗ ਧੱਕਾ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਰਉਂ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਦੋਂ ਮਿਲਣਾ ਹੈ! ਉਹ ਸਿਰ-ਤੋੜ ਯਤਨ ਕਰਨਗੇ । ਸਾਰੀਆਂ 'ਫਾਰਮੈਲਿਟੀਆਂ' ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨਗੇ ।...ਪਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਕੀ ਕਰਨਗੇ?

ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਸਿਆਣੇ ਹੋ । ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿੱਤਕ ਰਚਨਾ ਨਾਲੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲ ਅਤੇ ਕਾਹਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਢਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਲੇਖਕ ਵਿਚਾਰੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਲਮ 'ਤੇ ਹੀ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਲਈ ਅਣਗੌਲੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਦਖਲ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ । ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹੀ ਛਾ ਜਾਣ । ਉਹ ਤਾਂ ਛਾਉਣਗੇ ਹੀ । ਤੁਸੀਂ ਭਲਾ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ? ...ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਏਨਾਂ ਕੁ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਲਈ ਪੰਨੇ ਰਾਖਵੇਂ ਰੱਖ ਦੇਵੋ ਅਤੇ ਇਸ ਮੰਤਵ ਹਿਤ ਲੁੜੀਂਦੇ ਇੰਦਰਾਜ ਵੀ ਕਰ ਦੇਵੋ ।

ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਵਿਭਾਗ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਝਾਅ ਹੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ । ਸਾਨੂੰ ਗਲਤ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ । ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਦੇ ਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤਿ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣਾ ਅਨੁਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਲੇਖਕ ਵਰਗ ਦੇ ਸੀਮਿਤ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਭਾਵੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਹੁਣ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸ: ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਪੂਨੀ ਵਰਗੇ ਪਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸੰਚਾਲਕ ਹਨ । ਜ਼ਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰੋ । ਬੰਦ ਮੁੱਠੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਉ । ਸਕੀਮਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਾ ਰੱਖੋ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਲੱਗਣ ਦਿਉ । ਆਖਰ ਇਹ ਕੰਮ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਰੇ ਲੱਗਣਾ ਹੈ । ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰੋ । ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਵਿੱਚ ਲਵੋ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਨਾਜ਼ਕ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਸਲਾ ਹੈ । ਖ਼ਾਨਾ- ਪੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸਰਨਾ । ਤੁਹਾਡਾ ਵਾਹ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਸਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਫ਼ੁਲਕੇ ਰਉਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਵੋ । ਕਾਹਲ ਨਾ ਕਰੋ ।

ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਜੀ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਵਿਭਾਗ ਹੋ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੋ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ । ਨਜ਼ਰ ਵਿਚਲੀ ਤਰੇੜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕੋ । ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦੀ ਹੀ ਵਧੀਆ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਉਸਾਰੂ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਕੰਮ ਅਤੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ਵਸ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹੋਣਗੇ । ਚਲੋ ਕਰੀ ਜਾਓ । ਪਰ ਇਸ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੇਲੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਦਿਉ । ਏਸੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ । ਏਸੇ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ । ਏਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ ਤੇ ਏਸੇ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਯਾਨਿ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਭਲਾ ਹੈ ।

ਸਾਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਇਸ ਅੰਤਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਕਥਾ ਛੇੜਨਾ ਖ਼ਾਹ-ਮ-ਖ਼ਾਹ 'ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ' ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ । 'ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਨੂੰ ' ਅਥਵਾ 'ਵਕਤ ਦੇ ਪਹੀਏ ਨੂੰ ' ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਰਗਾ 'ਨਿੰਦਣਯੋਗ' ਅਮਲ ਹੈ । ਅਗਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸਾਡੇ ਇਸ ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਵਿੰਹਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਲਈ 'ਕਲਮ-ਕੱਸੇ' ਕਰ ਲਵੇਗੀ । ਹਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਫਿਤਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਮੂੰਹ ਆਈ ਬਾਤ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਤੋਂ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਇੰਟਲਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਲਿਖ-ਬੋਲ ਕੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤੀਕ ਇਸ 'ਸੜੇ-ਗਲੇ-ਸੰਕਲਪ' ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੇ । ਦਰ-ਅਸਲ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਵਰਣ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਾਅ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਰਕ ਸਿਰਫ਼ ਏਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਵਿਰੋਧ ਬਹੁਤ 'ਲਾਊਡ' ਅਰਥਾਤ ਬੜਬੋਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਸਵੀਕਾਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹਿਜ, ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਰਸ਼ਬਦ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਛੋਂਹਦੇ ਹਾਂ । ਮਾਨਵ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚਹੁੰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਅੱਡ ਅੱਡ ਨਾਂ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ/ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ । ਦਿਮਾਗੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ; ਸਰੀਰਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖੱਤਰੀ; ਵਪਾਰਕ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਉਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਵੰਚਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ । ਜੀਵਨ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸਮਾਨ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਕਾਢ ਸੀ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਜਨਮ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੀ ਮਰ ਗਈ । ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸੰਪਰਦਾਇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸੌੜੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਖਾਤਰ ਉਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਉਚਾਈ, ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਲੰਬਾਈ, ਚੁੜਾਈ ਨੂੰ ਛਾਂਗ-ਛੂੰਗ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੇਚ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਰਿਆਦਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ ਭੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਨੋਰਥ ਖੜੌਤ ਜਾਂ ਸਥਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੁਦਰਤੀ ਅਮਲ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਅਮਲ ਹੈ । ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਦਰ-ਅਸਲ ਇਸ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਦਿਨ-ਦੀਵੀਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਰਹੇ ਹਨ । ਲੋੜ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਨਹੀਂ; ਲੋੜ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡਾ ਅਣ-ਲਿਖਿਆ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਅਣ- ਲਿਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

ਇਹ ਤਾਂ ਸੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ । ਉਂਜ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ । ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿੱਚਲੀ ਦਰਜਾ-ਬੰਦੀ ਇਸੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ । ਇੱਕ ਟੱਬਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਸੌਂਪੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹਰ ਅਭਿਨੇਤਾ ਨੂੰ ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਉਂਜ ਅਸੀਂ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਸੰਕਲਪ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ 'ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ' ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਗਾਲ਼ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਦਰਸ਼ ਤੱਕ ਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ । ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਇਤਨੀ ਵਿਹਲ ਅਤੇ ਸਹਿਜਤਾ ਕਿੱਥੇ? ਉਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧੀਆ ਜੀਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਧੀਆ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਥੀਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾਵਾਂ ਉਹ ਦੇ ਲਈ ਬੇਕਾਰ ਹਨ । ਉਹ ਸੌਖ- ਪਸੰਦ ਹੈ । ਉਹ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਰਥ ਪ੍ਰੀਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ, ਮਾਤਰ ਆਨੰਦ ਹੈ । ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਖੋਹਣਾ ਅਥਵਾ ਲੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਏਸੇ ਲਈ ਉਹ ਹਰ ਮਰਿਆਦਾ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸੂਏ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੈਲੀ ਵੱਲ ਮੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲ-ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁੰਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੰਜ ਹੀ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਕੰਮ ਮਾਨਵ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਰੁਸ਼ਨਾਉਣਾ ਹੈ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਜਿਉਣ-ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ; ਆਪੋ-ਧਾਪੀ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਸਰਬ-ਸਾਂਝਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ...ਪਰ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਤਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਹੀ ਰਚਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਹੋਣ ਲਈ ਹੀ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੌੜੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ...ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਹਉਮੈਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਭਜਦਾ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਜਜਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਗਾਲ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ, ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਤੋਂ 'ਬੁੱਧੀ-ਜੀਵੀਆਂ' ਨੇ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਵਰਗ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ 'ਦਲਿਤ ਸਾਹਿੱਤ' ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਪੈਂਤੜਾ ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਆਪਣਾ ਪੱਲੂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਸਹਿਤਕ ਸੰਵਾਦ ਹੀ ਸਾਡਾ ਮੰਤਵ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ...ਦਲਿਤ ਕੌਣ ਹੈ? ਉਹ ਦਲਿਤ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਉਸਨੂੰ ਦਲਿਤ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹੈ? ...ਕੀ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦਲਿਤ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਸੰਗਿਆ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ? ...ਕੀ ਉਹ ਦਲਿਤ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ ਇਸ ਸੰਗਿਆ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਕਰਮਸ਼ੀਲ ਹੈ? ...ਦਲਿਤ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਕੌਣ ਹੈ? ...ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ???...

'ਦਲਿਤ' ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰੇ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਜਿਊਣ ਦੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੌਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਰਵਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ 'ਸਕਤੇ' ਨੇ ਧੱਕਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪੱਲਰਨ ਅਤੇ ਪਸਰਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਨਾਨਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਮੁਹੰਮਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਈਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਸਿੱਧਾਰਥ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਗਾਂਧੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਟੈਗੋਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ...ਅਤੇ ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸੰਗੋੜਨ/ਸੰਕੋਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਿਉਂ?

ਅਸੀਂ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਇੱਕੀਵੀਂ ਸਦੀ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੁਣ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂ-ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ ਮੁਹੱਈਆ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਸੂਝ ਨੇ ਅਥਾਹ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸੂਝ ਦਾ ਅਥਾਹ ਸੰਚਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪਰ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਖੋਲ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਕਿਉਂ ਹਾਂ? ਕੀ 'ਬਾਹਮਣੀ-ਵਾਦ' ਨੂੰ ਗਾਲ਼ਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਹੀ ਸਾਡਾ ਕੁਝ ਸੌਰ ਜਾਵੇਗਾ?...ਹੁਣ 'ਬ੍ਰਾਹਮਣ' ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ; ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜਮਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਜਮਾਤ ਹੈ ਜੋ ਵਿਹਲੀਆਂ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਕੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਸਮਝਦੀ ਹੈ: ਹੋਰਨਾਂ ਲਈ ਆਚਾਰ-ਸੰਹਿਤਾ ਘੜਦੀ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਆਪ ਉਸ ਦੀ ਪਾਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ...ਇਹ ਉਹ ਜਮਾਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜਾਤ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ: ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ; ਹਰ ਦਲ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਜਮਾਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਲ-ਬਲ ਸਦਕਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ 'ਦਲਿਤ' ਬਣਾ ਛੱਡਿਆ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸੱਤਾ ਦੀ ਹੈ; ਇਹ ਲੜਾਈ ਆਰਥਿਕ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਖ਼ਾਹ-ਮ-ਖ਼ਾਹ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ; ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਮੋੜ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ।

ਆਉ, ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਵੇਖੀਏ! ਰੌਲਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਵਧੀਕੀ ਕਰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ; ਔਰਤ ਵਿਚਾਰੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਮਰਦ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਈ ਹੀ ਨਹੀਂ! ਏਥੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅਸਲ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਉੱਕ ਗਏ ਸਾਂ । ਤੇ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦਮ ਮਰਦ-ਜਾਤ ਉੱਤੇ ਵਰ੍ਹ ਪਈਆਂ । ਦਰ-ਅਸਲ ਉਹ ਸਾਰਾ ਗੁੱਸਾ ਮਰਦ-ਪਤੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਰਦ ਕਦੇ ਵੀ ਨਿੰਦਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ,ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਔਰਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਘੜੀ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਵਾਲੀ ਘੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿਆਹ-ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਕੀ ਕਰੀਏ ਜਿਹੜੀ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਪਤੀ ਬਣਨ ਉੱਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਹਟਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦੇਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ: ਬਾਪ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਲਈ ਘੋੜਾ ਬਣਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਇੱਕ ਸੱਚਾਈ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜੇ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਧਾ ਸਮਝੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ? ...ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਿਉ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਲਵੇ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸਦਾ ਘੋੜਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ । ...ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਕੀ ਹੈ? ਹਰ ਮਾਤਹਿੱਤ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਰ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ 'ਸੱਚ' ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਗਾਲ਼ਾਂ ਹੀ ਕੱਢੇਗਾ । ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸਲਾ ਏਨਾ ਸਿੱਧ- ਪੱਧਰਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਸਿਸਟਮ ਹੈ । ਦੁਖੀ ਉਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਗੈਰ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ । ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਲਮ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ-ਮੋਟਾ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਈਆਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਜੰਮਿਆਂ ਦੀ 'ਤੂਤਕ ਤੂਤਕ' ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ । ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ 'ਔਖਾ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਲਿਖਤ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀ ਕਰਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਤਰੱਦਦ ਕਰਨਾ ਪਵੇ । ਤੁਰਦੀ ਤੁਰਦੀ ਜਾਂ ਚੋਂਦੀ ਚੋਂਦੀ ਵੰਨਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰੇ-ਨਿਆਰੇ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕਦੇ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਕੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਿਆਂ-ਲਿਖਿਆਂ 'ਚੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਨਾਂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਜਾਣਦੇ ਹਨ? ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਿਆਂ ਕੁ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ? ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?...ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪੇ ਹੀ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕਿੰਨਾ ਕੁ 'ਕੁਲੀਨ' ਹੈ ਜਾਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ 'ਦਲਿਤ' ਹੈ ।

ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਰਤਉ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇੱਕ ਲੋੜ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵੀ ਹੈ । ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਕੋਸ਼ਿਕ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਕੋਸ਼ਿਕ ਅਰਥ ਕੁਝ ਵੀ ਪਏ ਹੋਣ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਥਵਾ ਅੰਸ਼-ਕਾਲਿਕ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਅਥਵਾ ਆਨੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਚਰਿਤ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮਨੁੱਖ, ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ, ਗਿਣਤੀ ਦੇ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਆ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰਾਨਾ ਕਰਮ ਬਹੁ- ਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ । ਖੇੇਡਾਂ, ਪਾਰਟੀਆਂ, ਪਿਕਨਿਕਾਂ, ਹਵਾ-ਖ਼ੋਰੀ, ਮੇਲੇ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ, ਵੀ. ਸੀ. ਆਰ. ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਸਾਧਨ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ । ਨਕਲਾਂ, ਰਾਸਾਂ, ਕੋਠੇ । ਕੱਵਾਲੀਆਂ, ਕਵੀ-ਦਰਬਾਰ ਤੇ ਨਾਟਕ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਘਾਤੀ ਕੌਤਕ ਵੀ ਇਸੇ ਕੋਟੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਂਗ ਮਨ ਦੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਪਹਿਲੂ ਹਨ । ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਲਝੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਰਾਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹੁੰਚਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਨੰਦ ਅਥਵਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਪੱਧਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ , ਕਿਹੜਾ ਅਮਲ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ...ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਅਜੇ ਤੀਕ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕੋਈ ਨਿਰਣਾਇਕ ਘੋਸ਼ਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਰਉਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਵੇਖਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਾਹਿੱਤ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸ ਕਦਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਕੀ ਮੰਗਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਾਹਿੱਤ ਕੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਕੀ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਇਹ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ । ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝਦੇ ਹੋ । ਪਰ ਇਹ 'ਅਸੀਂ' ਤੇ 'ਤੁਸੀਂ' ਵਾਲੀ ਨਿਖੇੜ-ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ, ਦਰਅਸਲ, ਇੱਕ ਸਾਹਿੱਤਕ ਤਰਲਾ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਕਹਿਣਗੇ: ਨਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿੱਤ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਨੋਰੰਜਨ । ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ । ਇਹ ਲੇਖ ਸਾਹਿੱਤ ਜਾਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ । ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ: ਗਊ ਰੱਖਿਆ ਸੰਮੇਲਨ ਲਈ ਸਜਾਏ ਗਏ ਪੰਡਾਲ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੋਈ ਗਊ ਆਣ ਵੜੇ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿੱਤਕ-ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਰਚੇ ਗਏ ਸੈਮੀਨਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਣ ਤਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਹਾਸ-ਰਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਕਤਾ ਹਾਸੋ-ਹੀਣਾ ਹੋ ਜਾਏ ਜਾਂ ਆਪ ਹੀ ਹੱਸੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਰੋਤੇ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਗੇ? ...ਲਿੰਗਕ-ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਿਖਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਲਾ-ਪੁਰਖ ਜੇ ਲਿੰਗ-ਕਰਮ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ 'ਤੇ ਉਤਰ ਆਏ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਹੋਵੇਗਾ? ...ਇਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਤਮ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਲਿਖਤ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਲੋੜ ਜੇਕਰ, ਇਸ ਘੜੀ ਵੀ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਲਵੋ (ਤੇ ਮੰਨੋ ਵੀ!) । ਕਈ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਕੇਵਲ ਬਾਲਗਾਂ ਲਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ।

ਜੇ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਹੀ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਗਾਹ ਹੀ ਲਈਏ । ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਨੁਕਤਾ ਹੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਟੇਜੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਵਪਾਰਕ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਤੇ ਕਲਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਕੁਝ ਵੀ ਹੋਵੇ ਕਲਾ ਜਾਂ ਕਲਾ-ਵਿਸ਼ਯਕ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਲਈ ਸ਼੍ਰਵ-ਸ਼ੀਲਤਾ, ਦ੍ਰਿਸ਼-ਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਪਠਨ-ਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਹੀ । ਸ਼੍ਰੋਤਾ, ਦਰਸ਼ਕ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਕਦੇ ਵਗਾਰ ਦੇ ਕੈਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕੇ ਵੀ ਜਬਰੀ ਦਾਦ ਲਈ ਵਿਵਸ਼ ਹੋਣ । ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਹਿੱਤ ਦੇ ਅੰਤਰ- ਖੇਤਰੀ ਸਹਿਚਾਰ ਨਾਲ ਤਟ-ਫਟ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਈਜਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਮੱਠਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੰਡੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਸਿੱਖੀ-ਸੇਵਕੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਲਾਲੀ ਤੇ ਗਾਹਕੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਅੰਸ਼- ਕਾਲਿਕ ਆਨੰਦ ਅਥਵਾ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤਟ-ਫਟ ਯਥਾ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਅਥਵਾ ਇਨਸਟੈਂਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਕਵੀਂਦ੍ਰ ਰਵੀਂਦ੍ਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਤੀਰਥ-ਯਾਤਰਾ 'ਚੋਂ ਤੀਰਥ ਲਈ ਤੜਪ ਤਾਂ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ । ਸਹਿਜਤਾ, ਸਬਰ, ਮਾਹੌਲ, ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਢੁਕਵੇਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨੂੰ ਬੇਲੋੜਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ । ਸਹਿਜ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪਿਓਂਦੀ-ਠਹਾਕਾ ਭਾਰੂ ਹੈ ।

ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸਾਹਿੱਤ-ਧਾਰਾ ਦੀ ਵੀ ਕਰ ਲਈਏ । ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਡਾਕਟਰ ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਦੋਹਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਫਿਕਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਨੰਦਾ ਦੀ ਪਿਰਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ; ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਤੀਰ ਨੇ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ; ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਅਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਹੈ । ਵਗੈਰਾ ਵਗੈਰਾ । ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਰਗ ਨੇ ਘਸੀਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਤੋਰਨ ਦਾ । ਘਸੀਟਣ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ । ...ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਅਸਫ਼ਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਭਜੋਤ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸਫ਼ਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲ ਲੇਖਿਕਾ ਹੈ । ਇਉਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਵੀ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਰਨੀ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਨਿੱਕੇ ਕਵੀ ਕਿੰਨੇ ਹਨ! ਕਿਸੇੇ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੁਖਪਾਲਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹਸਰਤ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਮਹਾਂ ਸਾਗਰ, ਕਰੋੜਾਂ ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕਹਿਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਵੀ ਥੋਹਰ, ਇਟਸਿਟ, ਸੌਂਚਲ, ਪੋਹਲੀ, ਪਿੱਤਪਾਪੜੀ ਅਤੇ ਧਰਕੋਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਪਾਸਕੂ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ । ਅਜਿਹਾ ਅਧਿਐਨ ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜਿਹਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਕਤੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਤਰੇੜਾਂ ਪਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅਸਲੀ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਜਾਂ ਗਾਲਪਨਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਚੋਂ ਹੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਭਾਲਣਾ ਉਪਯੋਗੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ । ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਥਾਂ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਪਨੀਲੀ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਪਨਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਪਨਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗੇ ਅਸੀਂ ਮੌਕੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਵਾਧਾ ਘਾਟਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ; ਪਰ ਯਥਾਰਥ ਤਾਂ ਯਥਾਰਥ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲੱਚਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਲੱਚਕ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਦੇ । ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕਿਹਾ ਸੀ; ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਉਮਰਾ ਨੰਗਲ ਆਖ ਦੇਈਏ ।

ਬੰਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲੋਂ ਤੇ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਆਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਾਬੇ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਨੂੰ ਸੰਗੀਨਾਂ ਵਾਲੇ ਬਾਡੀਗਾਰਡਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਸਾਹਿੱਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਹਰਿਆਣੇ ਦੀਆਂ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਤੀਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਨੂੰ ਅਜੀਤ ਰਾਮ ਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਟਾਇਰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ; ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸੋਬਤੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਅਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸੌ ਭਾਰਤੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਚਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ...ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਕੁਝ, ਕਲਾ ਨੇ ਲੋਰੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਸੰਵਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਇੱਕੋ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਜਾਗ ਉੱਠਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਜਦੋਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਬਾਰੇ ਟੱਪਣੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਮਿਲਦਾ ਹੈ: ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਨਾਂ ਇਹ ਮੁੰਡੇ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦੇਣ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿਣ । ਤੇ ਫੇਰ ਗੋਡਿਆ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਬਾਬਾ ਬੋਹੜ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਅੱਸੀਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇੱਛਿਆ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਕਾਰਾਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ । ਜੇਕਰ ਸੇਖੋਂ ਵਰਗਾ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਲੇਖਕ ਇੰਜ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਕੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਅਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਗੁਰੂ ਰਵੀਦਾਸ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਰਚਨਾ-ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਲੌਕਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਅਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਖਿੱਚ-ਧੂਹ ਅਥਵਾ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਕਿਸੇ ਕਬੀਰ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ? ਕੀ ਜਿਹੜੇ ਇਹ ਕੁਰਸੀਆਂ ਸੰਭਾਲੀ ਬੈਠੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੁਯੋਗ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਹੱਕਦਾਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ? ਹੁਣ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਵੀ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ । ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹੁਣ ਅਲਜਬਰੇ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਪਿਆ ਕਰੇਗਾ? ਇਹ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੈ । ਕੌਣ ਕਿਸਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ/ ਰਸਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਉ । ਕੁਝ ਪੱਤਰ/ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਛਪਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਪਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਵਿਗਿਆਪਨ ਦਾਤਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ਼ੀ ਰੱਖਣ ਲਈ 'ਸਾਹਿੱਤ' ਛਾਪਦੇ ਹਨ । ਇਹੋ ਕੰਮ ਰੇਡੀਉ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਯਨ ਉੱਤੇ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਘੱਟ ਅਤੇ ਪਰ-ਆਯੋਜਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਜਨ- ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਪਰ-ਆਯੋਜਨ-ਮੁਖੀ ਸਾਹਿੱਤ ਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮੌਲਿਕ ਕਿਰਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਗਿਆਪਨ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕਲਾ-ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੈਨਿਕ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਇਤਵਾਰੀ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਡਿਆਂ ਦੇ ਗੱਡੇ 'ਮਨੋਰੰਜਨ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੰਗ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਦਿਨੇ ਚੌਗੁਣੀ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਅੱਠਗੁਣੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਹਾਸ-ਵਿਅੰਗ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹਰ ਕੋਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਲੀਹ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਘਸੀਟ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੱਥ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਕੀ ਹਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤ ਪਸੰਦ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਵਿਚਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਤਕਰਾ ਕਿਉਂ? ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਹੁਣ ਤਾਂ 'ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ' ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ।

ਹਿੰਦੂ ਪਾਣੀ ਮੁਸਲਿਮ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ, ਹਿੰਦੂ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ, ਸਿੱਖ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਜੀਵ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ । 'ਚਿੰਤਨ' ਉੱਤੇ ਵੀ ਲੇਬਲ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ, ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਫਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ । ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਸੇਲ- ਗ੍ਰਾਫ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਧ ਗਈ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਵਡੱਪਣ ਸਿਰਫ਼ ਇਸੇ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਮਾਨਵਤਾ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਘਾਣ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵਧੀਆਂ ਹਨ, ਲਹੂ ਕਿੰਨਾ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆ ਹੈ, ਕਿੰਨੀਆਂ ਜਵਾਨੀਆਂ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ; ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿੰਨੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਬੱਚੇ ਕਿੰਨੇ ਯਤੀਮ ਹੋਏ ਹਨ; ਘਰ ਕਿੰਨੇ ਉਜੜੇ ਹਨ ?????...ਜੇਕਰ ਪੈਸਾ ਹੀ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧੰਦੇ ਹਨ...ਕਲਮ ਨਾਲ ਅਤੇ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਦਿਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਕਿਉਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋ! ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਰਤਉ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਰਤਉ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਉਹ ਪਰਤਉ ਵਕਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਕਤ ਪਾ ਕੇ ਮਿਟ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸਮੇਂ-ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਉਲੰਘਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਸ ਪਰਤਉ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਤ ਪਰਤ ਕੇ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ, ਮਾਨਸ-ਪਟਲ 'ਤੇ ਉਭਰਦਾ ਰਹੇਗਾ । ਬਹੁਤਾ ਸਾਹਿੱਤ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਸਮਰੱਥ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਕਲਾ-ਕਿਰਤ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਛਿਣ-ਭੰਗਰੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਬਹੁਤਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਹਿਮਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਨਿੰਦਿਆਂ-ਚੁਗਲੀ, ਮਾਰ-ਧਾੜ, ਟੰਗਾਂ ਖਿੱਚਣਾ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਵੇਖਣਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ । ਮਹਿਜ਼ ਵਕਤ-ਕਟੀ ਕਰਨ ਅਥਵਾ ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ, ਪੈਸੇ ਜਾਂ ਪਦਵੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ, ਖਿੱਚ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਇੱਕ ਬਾਲ-ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਬਿਆਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ:

ਨੱਚ ਘੁੱਗੀਏ ਨੀਂ, ਤੈਨੂੰ ਭੱਪਾ ਦਿਆਂਗੇ
ਖਾਣ ਲੱਗੀ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿਆਂਗੇ

ਭੁੱਖੀ-ਭਾਣੀ ਘੁੱਗੀ 'ਭੱਪੇ' ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੀ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵੀ, ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਮਸਾਲਾ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰੀ-ਪੂਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ । ਨਾਰਥ-ਜ਼ੋਨ ਕਲਚਰਲ ਸੈਂਟਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ, ਸੈਰਸਪਾਟਾ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਭਾਗ, ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਅਦਾਰੇ ਇਸ ਪਾਸੇ 'ਵੱਡਮੁੱਲਾ' ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਭੰਗੜੇ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਗਿੱਧੇ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਬਜਟ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਸਾਗ ਨੂੰ ਖੁਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਦੱਸ ਇਹ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਵੈਸਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ; ਦੱਸਣਾ ਇਹ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਸ਼ੈਅ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ । ਕਈਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ । ਅਸੀਂ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-ਥੋੜ੍ਹਾਂ ਅਥਵਾ ਭੁੱਖਾਂ-ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਬੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਤਿੱਤਵ-ਵਾਦੀ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ । ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਮਖ਼ੌਲ ਉਡਾ ਉਡਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਣ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ । ਸਾਡੀ ਸਵਾਰਥੀ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਅਪਰਿਵਰਵਨਸ਼ੀਲ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁੱਤ ਬਣਾ ਕੇ ਗੱਡਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ । ਕੱਛੂ ਕੁੰਮਿਆਂ ਨੇ ਹਿਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਦਲਾਲਖਾਨੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ! ਭੀੜ ਅਤੇ ਸ਼ੋਰ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੱਥ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹਨ; ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕੰਨਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀਏ; ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖੀਏ; ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਰੱਖੀਏ । ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਤਾਂ ਦੋਏਂ ਹੱਥ ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਦੇ ਕੀ-ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਹਨ ।

ਟਾਈਪਰਾਈਟਰ ਨੂੰ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ;...ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਖੈਰ! ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਹੋਰ; ਸਾਹਿੱਤ ਛਾਪਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਹੋਰ; ਸਾਹਿੱਤ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਹੋਰ; ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਲਈ ਹੋਰ; ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਹੋਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਹੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਜਬੂਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮੇਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਦੇ । ਬਾਹਰਲੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਅਸਲੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਵਕਤ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ, ਖਿਡਾਉਣੇ ਮਾਤਰ ਹਨ । ਮਨੋਰੰਜਨ ਮਨ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਅਵੱਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ । ਇਹ ਅਵੱਸਥਾ ਤਦ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਅਰਥਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ ਜਾਵੇ । ਮਨ ਦੇ ਭੋਗ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭੋਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅਖਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਕ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਖਾਧਾ ਨਾ ਜਾਏ । ਪਰਸੋਂ ਜਿਹੜਾ ਪਕੌੜਾ, ਬਹੁਤ ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਲੱਗਿਆ ਸੀ; ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਸੁਆਦਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀ ਫੁਲਝੜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਛਿਣ ਪਹਿਲਾਂ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ 'ਛੂੰ..' ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੇਕਾਰ ਪਈ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ੁਗਲ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੀ ਹਨ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਰੰਗਾ-ਰੰਗ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ! ਇਹ ਸ਼ੁਗਲ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਰਚਾਏ ਗਏ ਖਰਚੀਲੇ ਤੇ ਭੜਕੀਲੇ ਆਡੰਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਵੀ ਹੋਵੇ; ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਪਾਤਰ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ! ਪੰਛੀ ਸਾਡੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੇ; ਮੋਰ ਸਾਡੀ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ 'ਤੇ ਪੈਲਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ; (ਪਾਲਤੂ ਜਾਂ ਸਰਕਸ ਦੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਰ ਹੈ!)...ਪਰ ਅਸੀਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ 'ਤੇ ਵੀ ਭੰਗੜੇ-ਗਿੱਧੇ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹਾਂ, ਹਾਂ...ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋਰ ਹੈ!! ਹੁਣੇ, ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ, ਅਸੀਂ ਘੁੱਗੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਘੁੱਗੀ ਮਾਸੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅਮਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; (ਨੱਚਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ!) ਘੁੱਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਕਬੂਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਨਿਆਣੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ: ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਵੀਹ ਕਬੂਤਰ ਹੋਣ; ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਏ ਇੱਕ ਮਰ ਜਾਏ... ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਬਾਕੀ ਕਿੰਨੇ ਬਚੇ?...ਇਹ ਸਵਾਲ ਲਾ-ਜਵਾਬ ਹੈੈ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ... ਕਿਉਂਕਿ ਕਬੂਤਰ ਵੀ ਗਰਮ ਤੇ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿੱਠਾਂ ਵੀ ਗਰਮ! ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿੱਠਾਂ ਕਿਹੜਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?...ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਰਥੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਗੱਲਾਂ ਘੱਟ ਤੇ ਵਿੱਠਾਂ ਵੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ...ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਲਮਾਂ-ਮਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਲਾਗੋਂ ਲੰਘਣ ਵੇਲੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨੱਕ 'ਤੇ ਰੁਮਾਲ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ:

'ਪਾਠਕ ਕਯਾ ਕਰਿਬੈ ਭਲਾ, ਜੋ ਨ ਹੋਤ ਰੁਮਾਲ ।
ਬੂੜਾ ਵੰਸ਼ ਕਬੀਰ ਕਾ, ਜਨਮਾ ਪੂਤ ਕਮਾਲ ।'

ਕਬੀਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਡੋਬਣ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰੇ ਕਮਾਲ ਨੇ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਵੇਰਵੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 'ਸਾਹਿੱਤ' ਦੀਆਂ ਕਿਵੇਂ 'ਕਾਰਾਂ' ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝਦੇ ਹੋ, ਇਸ ਲਈ ਵਾਰਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਸਾਹਿੱਤ, ਕਲਾ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਵਰਤਾਰੇ ਵੱਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਮੌਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਹਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਵੇ । ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਉੱਤਲੀ ਪਰਤ ਉਤਾਰ ਕੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਵਿਕਲਪ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ । ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਸਹਿਲ ਰਹੇਗਾ । ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ, ਦੇਸ਼- ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਮਨੋਰੰਜਨ-ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਸਹਿਯੋਗ ਲਿਆ । ਅਣਗਿਣਤ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਉਪਨਿਆਸ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਫਲਸਫ਼ਾ ਵੀ ਹੈ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਹੈ; ਸੁਹਜ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਫਰੋਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲੇਗਾ ਜਿਸਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿੱਤ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁਝ ਫ਼ਿਲਮ-ਉਦਯੋਗ ਦੀਆਂ ਫਹੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਹੀ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੂਰਾ ਫ਼ਿਲਮ-ਉਦਯੋਗ ਅਜਿਹੇ ਮਲਬੇ ਨਾਲ ਤੂਸਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ 'ਏਡ' ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ । ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਨਾਟਕੀ ਸਥਿਤੀ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰੰਤੂ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੇ । ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰ- ਹਾਂ ਵਧੀਆ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰਾਜ ਕਪੂਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਵਾਲੀ ਹੀ ਤਾਂ ਰਹੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਟੈਲੀ ਅਤੇ ਵੀਡੀਉ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ 'ਕਲਾਕਾਰਾਂ' ਲਈ ਤੋਰੀ ਫੁਲਕੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਇਹ ਸਭ, ਰਚਨਾ ਦੀਆਂ, ਸਹਾਇਕ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਵਿਧੀਆਂ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਰਚਨਾ ਵਿਚਾਰੀ...

ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿੱਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਲਈ । ਜਦੋਂ ਖੂਹ ਆਪ ਤੁਰ ਕੇ ਪਿਆਸੇ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿਆਸ ਵਿਚਲਾ ਸੁਹਜ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਵਿਹਲ ਤੋਂ ਲਾਹਾ ਖੱਟਣ ਅਰਥਾਤ ਵਕਤ ਕੱਟਣ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਭਾਲਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ । ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ । ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ । ਵੇਖਣ ਜਾਂ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਵਿਹਲ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂ ਗੱਲ ਕਰੇ । ਹੁਣ ਸਭ ਕੁਝ ਕੀਤਾ-ਕਰਾਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ 'ਚਮਤਕਾਰ' ਹੈ, ਪੈਸੇ ਦਾ । ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਟੀ. ਵੀ. ਵਾਲੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ, 'ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ' ਸੋਚਦਾ ਹੈ । ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਏਨੀ 'ਹੈਵੀ ਡੋਜ਼' ਨੇ ਕਈ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੀਕ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੌਂਦਰਯ-ਬੋਧ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉੱਠਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ । ਸਾਡੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਐਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ, ਲੋਕ-ਪ੍ਰਿਯ ਗਾਇਕਾਂ ਤੇ ਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਿਉਂ?...ਹਮੇਂ ਯੇ ਸਭ ਦੇਖਨਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਲਿਖੇ ਹੋਏ, ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਣਾ । ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮੁਹੱਈਆਂ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗਾ । ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਅਖਾਉਤੀ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ-ਚੂਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ । ਕਲਾਸ ਰੂਮਾਂ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਕਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ । ਸਾਹਿੱਤ ਤਾਂ ਕੀ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਗਾਰਾਂ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ । ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਮਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਅਮਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਉੱਤਰਦਾਇਤਵ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ । ਸਾਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਜਿਆਦਾ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੀ ਪਾਚਨ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਚਿੰਤਨ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਗਰਦਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਿਰ ਪਏ ਪਏ ਕਿਤੇ ਮਤੀਰੇ ਨਾ ਬਣ ਜਾਣ । ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਉਹ ਸਦਾ ਲਈ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ ਤਾਂ ਰਹੇ ਹਾਂ...
ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਪਾਸੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਹੈ...
ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੈ; ਕਬੀਰ ਵਰਗੀ ਲੜਾਈ । ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਕਬੀਰ ਨੇ ਕਦੇ ਰਣ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਲਾਏ ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਅੱਜ ਵੀ 'ਯੋਧਿਆਂ' ਨੂੰ 'ਪੁਰਜ਼ਾ ਪੁਰਜ਼ਾ ਕਟ ਮਰਨ' ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ । ਦਰ-ਅਸਲ ਉਹ ਰਚਨਾ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਸਾਡੀ ਸਿਖਲਾਈ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੀ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਖੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਰਥਾਂ ਤੱਕ ਲਹਿਣ ਦਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਾਡੇ 'ਕਲਾਕਾਰ', ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਉੱਤੇ, ਫੌਜੀ ਭਾਈਆਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਤਲੋ-ਗਾਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੰਦੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਮਨੋ-ਰੰਜਨ ਲਈ ਕੁੱਕੜਾਂ, ਬਟੇਰਿਆਂ, ਭੇਡੂਆਂ ਤੇ ਝੋਟਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲੜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਏਥੇ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ 'ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ' ਹੀ ਇਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਆਉ ਕਬੀਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹੀਏ! ਆਉ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀਏ!!

ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਆਮ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਤੀਕ ਅਦਬੀ-ਕਲਚਰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਫੜ ਸਕਿਆ । ਆਜ਼ਾਦੀ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਸਾਹਿੱਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ; ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ-ਖੋਜਾਰਥੀਆਂ-ਪਰੀਖਿਆਰਥੀਆਂ-ਮਹਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ;...ਪਰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਣਨ-ਯੋਗ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ-ਵਿਸਤਾਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਾਇਆ ਖਰਚ ਕੀਤੀ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਪੁਸਤਕ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ/ਰਸਾਲੇ ਬਿਨ-ਪੜ੍ਹੇ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ; ਪਰ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਬੇਮੁੱਖ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜ ਦੌੜ ਕੇ ਸਾਹੋ-ਸਾਹੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏ ਪਏ ਹਨ । ਮਸਲਾ ਗੰਭੀਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਖਿੰਡੇ-ਪੁੰਡੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਬੇ-ਕਾਇਦਾ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬਾਕਾਇਦਾ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਹਾਜ਼ਰ ਹਾਂ ਦੋਸਤੋ!

ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸਾਡੀ ਰਵਾਇਤ ਕੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਜਿੱਠਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਰਹੀ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ: ਇੱਕ ਇਕਾਂਤਵਾਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਮਜ਼ਮੇਬਾਜ਼ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਰਸੀਏ ਵੀ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ । ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ 'ਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਇਕੱਲਿਆ ਬਹਿ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੀ ਹੈ । ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ 'ਭੀੜ' ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਕੱਲੇ-ਦੁਕੱਲੇ 'ਤੇ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੀੜ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਕੁਝ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਕੁਝ 'ਹੋਰ' ਕਰਨ 'ਤੇ 'ਉਤਾਰੂ' ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਢਾਹੂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਸਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।...

ਪਹਿਲਾਂ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਸੀ; ਨਾਟਕ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇੰਜ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਸਨ । ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿੱਸੇ ਸਨ; ਚਿੱਠੇ ਸਨ । ਇੱਕ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਸੁਣਦੇ ਸਨ । ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਰੇਡੀਉ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਤੇ ਹੁਣ ਟੀ. ਵੀ. ਇਹ ਡਿਊਟੀ ਨਿਭਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਘੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਾਹਲਾ ਈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਵੀ ਬਾਹਲੀ ਹੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ । ਲੋਕ ਰੇਡੀਉ ਸੁਣਦੇ ਹਨ, ਟੀ. ਵੀ. ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਕੁ ਭੁੱਖ ਜਾਂ ਤ੍ਰੇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਕਾਫੀ ਹੈ । ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਕੈਸਿਟ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਹੈ; ਵੀ. ਡੀ ਓ. ਵੀ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਪੁੱਜਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ । ਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ 'ਛਣਕਾਟੇ' ਤੇ 'ਨਾਈਟਾਂ' ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਤਾਂ ਘਰ ਘਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤੀ ਪਹੁੰਚ ਕੀ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਕੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕੇਵਲ ਵਕਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?...ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਜਵਾਬ ਪਾਠਕਾਂ-ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਦਏਗਾ? ਅਜੇ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ । ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਲ ਵੇਚਣ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ਹੈ । ਸਸਤਾ ਮਾਲ ਛੇਤੀ ਵਿਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਆਦਾ ਵਿਕਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਡੀ ਦੀ ਵਸਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਫਸੋਸ ਕਾਹਦਾ? ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਿਉਂ?...ਏਥੇ ਪਾਠਕ ਕੀ ਕਰੇ? ਜਿਸ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ੈਅ ਵਿਕਣ ਜਾਵੇਗੀ, ਓਥੇ ਉਹੀ ਵਿਕੇਗੀ । ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸੌਖ ਪਸੰਦ ਹਾਂ । ਆਓ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਵਤੀਰੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚੀਏ ।

ਆਉ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ? ਲੇਖਕ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਤੁਰਦਾ ਹੈ; ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੱਕ ਅਪੜਦਾ ਹੈ, ਵਾਦਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮੁੜ ਪਰਤਣ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਪਿੰਡ ਆਉਂਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 'ਇਨਕਲਾਬ' ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਹਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤਾਂ ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਸ਼ਿਕੰਜੇ ਵਿੱਚ ਕੱਸ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ; ਫਿਰ ਇਹ ਲੇਖਕ ਵਿਚਾਰੇ ਭਲਾ ਕਿਸ ਖੇਤ ਦੀ ਮੂਲੀ ਹਨ, ਬੰਦਾ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਉਲਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ 'ਮੂਲ ਪਛਾਨਣ' ਦੀ ਸੋਝੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਲੇਖਕ ਤਾਂ 'ਜੋਤ ਸਰੂਪ' ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਬਨਾਉਟੀ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ 'ਜੋਤ' ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਸਮਝ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਾ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਵਿਰਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਇਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।...ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ, ਤਥਾ- ਕਥਿਤ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਸਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਤਾਂ 'ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ' ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਠਕ 'ਢੱਗਾ' ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਬੱਚਾ ਹੈ; ਬੁੱਢਾ ਹੈ, ਬੀਮਾਰ ਹੈ । ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਕਾਮਾ ਹੈ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈ, ਦੋ ਵੇਲੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰ ਹੈ । ਉਹ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਗਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਸੀਮਾ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਜਵਾਨ ਹੈ; ਭੂਮੀ-ਹੀਨ ਕਿਸਾਨ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਪਾਠਕ ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਕੋਈ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਦਾ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਦਰਜ਼ੀ ਹੈ; ਨਾਈ ਹੈ; ਹਲਵਾਈ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ, ਬੈਂਕਾਂ ਦਾ ਕਰਜ਼ਾਈ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਵਪਾਰੀ, ਕਮਾਊ ਵੀ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਬਾਊ ਵੀ ਹੈ । ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਖਾਸੀ ਹੈ । ਪਾਠਕ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ; ਪਾਠਕ ਚਪੜਾਸੀ ਹੈ । ਆਹੁਦਾ, ਦਰਜਾ ਤੇ ਪੇਸ਼ਾ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੈ । ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ 'ਚ ਬਰਾਬਰੀ ਲੱਗਭੱਗ ਹੈ ।...

ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ: ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਜਾਚ ਅਜੇ ਆਈ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਉਹ ਕੀ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਬਾਕਾਇਦਾ ਸਿਖਲਾਈ ਨਹੀਂ । ਨਾਲੇ ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਜੇਕਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਲਿਖਣਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ? ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਦੁਰਗਤ ਕਰੀ ਜਾਈਏ; ਕੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲੀਕਾਂ ਵਾਹ ਕੇ ਕੰਧਾਂ-ਕੌਲੇ ਭਰੀ ਜਾਈਏ; ਪਾਠਕ ਫੇਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਫਿਰੀ ਜਾਣ । ਸਾਡੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰੀ ਜਾਣ ।

ਕੋਈ ਦੱਸੇ ਕਿ ਲੇਖਕ ਖ਼ੁਦ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਪਾਠਕ ਹਨ? ਅਸੀਂ ਲੱਗਦੀ ਵਾਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਸ਼ਬਦ-ਕੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੀ, ਕਈ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਿਸਾਲਾ ਓਹੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ । ਮੁਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੋਏ 'ਢੇਰ' ਵੀ ਅਸੀਂ ਵਾਚਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਏਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ । ਏਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ-ਆਲੋਚਕਾਂ-ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ । ਭਲਾ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਆਈ. ਏ. ਐੱਸ., ਪੀ. ਸੀ. ਐੱਸ., ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਵਕੀਲ, ਜੱਜ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਸਰੋਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ? ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਆਪਣਾ ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ? ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡੋ, ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਅਧਿਆਪਕ ਲੈਕਚਰਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਹੇਜ ਪਾਲਦੇ ਹਨ? ਆਪਣੇ ਤਾਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲਦੇ ਹਨ! ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪਾਠਕ ਬਹੁਤ ਬੜਾ ਹੋਵੇ । ਜਿੱਥੇ ਜਾਈਏ, ਅੱਗੇ ਹਾਰ ਲੈ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ! ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤੇ ਹੇਠਾਂ ਸੋਟੀ ਮਾਰੀਏ, ਫੇਰ ਆਪਣਾ ਅੱਗਾ ਸੁਆਰੀਏ । ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਤਵੱਕੋ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਕਰੀਏ । ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼-ਫ਼ਹਿਮੀ ਦੀ ਮਿਰਗ-ਜਲੀ ਨੂੰ ਸਬਰ ਨਾਲ ਤਰੀਏ । ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਰੀਏ । ਆਪਾ ਪੜਚੋਲੀਏ; ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾ ਕਰੀਏ ।

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ! ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਖਾ-ਮ-ਖਾਹ ਆਪਣੀ ਫੋਕੀ ਹਉਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਗਿੱਲਾ ਪੀਣ੍ਹ ਪਾ ਰਖਿਐ । ਅਸੀਂ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ, ਜੋ ਭੋਗਦੇ ਹਾਂ । ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਵਿਜੋਗਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਬੁੱਧੂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਤੁਕਾਂਤ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ ਅਥਵਾ ਮੌਕਾ-ਮੇਲ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ, ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਦੇ ਹਾਂ । ਊਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਥਵ੍ਹੀਆਂ ਢੇਕਚਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਟਾਲਦੇ ਹਾਂ, ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਭਰਵਾਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਾਲਦੇ ਹਾਂ । ਕੰਮ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਗਲਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਦੀ 'ਅਣਗਹਿਲੀ' ਵਿੱਚ ਖਲਤ-ਮਲਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਅਸਪੱਸ਼ਟ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਪਥ-ਭ੍ਰਸ਼ਟ ਹਾਂ । ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਬੇ-ਵਜ੍ਹਾ ਦੇਂਦੇ ਕਸ਼ਟ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਪਾਠਕ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਥੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ । ਜਨਾਬੇ-ਅਲੀ! ਪਾਠਕ ਦਾ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ।

ਪਾਠਕ ਨੂੰ (ਅਥਵਾ ਸਰੋਤੇ ਨੂੰ , ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਓ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ) ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਮਨੀਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਸਹਿਰਦਯ ਆਖਿਆ ਹੈ । ਅਸੀਂ, ਆਪਣੀ ਸੌਖ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬਦਲ ਕੇ ਸੁਹਿਰਦ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਹੜਾ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਸੂਖਮ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਗਾਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਵੀਣਾ ਦੇ ਤਾਰ ਹਿਲਾਉਣਾ, ਹੀ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਉ ਕਿ ਫਰਜ਼ ਹੈ । ਗਲਤੀ ਮੰਨ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਰਜ਼ ਹੈ! ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਲਮਾਂ ਵਾਲੇ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਕੈਰੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਹਨ । ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਉਦਾਸੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਬੀਵੀ-ਬੱਚੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸਤਰੀ-ਲਿੰਗ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਹੋਰ ਦਾ ਹੋਰ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਣਕਿਆਸੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਨਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਕੰਢਿਆਂ ਤੱਕ ਉਬਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜਦਾ ਹੈ । ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਰ ਖੁਰਕਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ । ਪਾਠਕ ਬਣਨਾ ਕੋਈ ਖੇਲ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ- ਪੁੱਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ । ਸੂਰਜ ਉੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਡੂੰਘੀ ਸ਼ਾਮ ਪਏ ਘਰ ਵੜਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੋਤ ਪਏ ਘਰ ਆਂਦੇ ਹਨ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਸੌਂਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ । ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪ ਵੱਢਦੇ ਹਾਂ । ਗੁੱਸਾ ਦੂਜਿਆਂ 'ਤੇ ਕੱਢਦੇ ਹਾਂ । ਚਲੋ, ਆਪੇ ਫੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਗੱਲ ਪਾਠਕਾਂ 'ਤੇ ਛੱਡਦੇ ਹਾਂ ।

ਪਾਠਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਅਸੀਂ ਲੇਖਕ ਲੋਕ ਝੂਠ ਬੋਲ ਬੋਲ ਕੇ ਸੱਚ ਮਾਰ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਘਸੀ-ਪਿਟੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੁਹਰਾ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਾ ਮੱਚ ਮਾਰ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ । ਪਾਠਕ ਉਕਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਬੌਖ਼ਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਲਾਲ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਛਪਦਾ ਹੈ; ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਿਕਦਾ ਹੈ; ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮੱਥੇ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਚੋਖਾ ਹੈ; ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਧੋਖਾ ਹੈ । ਮਿਲਾਵਟ ਹੈ, ਬਨਾਵਟ ਹੈ, ਉਕਤਾਹਟ ਹੈ; ਥਕਾਵਟ ਹੈ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪਿੱਛ ਪੀਂਦਿਆਂ ਪੀਂਦਿਆਂ, ਕਦੇ ਕਦਾਈਾ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਦਾਣਾ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਾਣੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾਠਕ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਈ ਪਾਠਕ ਪਹਿਲੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ- ਬੋਲੀ ਦੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ । ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਪਹਿਲ ਤਜਰਬਾ ਹੀ ਏਨਾ ਕੌੜਾ-ਕਸੈਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿੱਤ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪੱਕਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਮੁੜ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਗੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: ਇਹਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹੋ, ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹੋ: ਐਵੇਂ ਬਰਬਾਦ ਮਾਇਆ ਨਾ ਕਰਨ; ਐਂਵੇ ਵਕਤ ਜਾਇਆ ਨਾ ਕਰਨ । ਇਹ ਮਾੜਾ ਲੇਖਕ ਬਾਕੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਅੱਗਾ ਮਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਮੈਲਾ ਅਕਸ ਪੂਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਹਿੱਤ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਜਾਨਣ-ਮਾਨਣ ਦਾ ਅਨਿਵਾਰੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸਰਬਕਾਲੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਸਦੀਵੀ ਲੋੜ ਦਾ ਆਭਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਠਕੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਪਾਠਕ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਇਸ ਉਚਤਮ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਸਦੀ ਪਰਖ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇਗੀ । ਉਸ ਅੰਦਰ ਸੁੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਾਗਰਿਤ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਫਿਰ ਉਹ ਮਹਿਜ਼ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਵੀ ਦੇਵੇਗਾ । ਉਸ ਦੀ ਪਸੰਦ ਨਾਪਸੰਦ ਦਾ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ । ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਟੇਸ਼ਨਰੀ ਦਾ ਨਾਸ ਹੋਣੋਂ ਬਚੇਗਾ । ਸਿਰਫ਼ ਪੈਸੇ, ਪਦਵੀ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਛਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਚਿਮਟੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੇਗਾ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਸਿਰਫ਼ ਇਨਾਮਾਂ ਅਥਵਾ ਕੋਰਸਾਂ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਨ ਵਾਲੀਆਂ 'ਹਸਤੀਆਂ' ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ; ਦੁਰਕਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਉਂਜ ਇਹ ਕਾਰਜ ਘਿਰਣਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁਹਜ-ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ । ਆਵੇਗਾ, ਆਵੇਗਾ, ਅਜਿਹਾ ਪਾਠਕ-ਵਰਗ ਵੀ ਆਵੇਗਾ ।

ਕੁੰਭ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਜਨਬੀ ਨੇ ਨਿਰਮਲ ਵਰਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ: 'ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?' ਨਿਰਮਲ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਕਹਿ ਦਿਆਂ: ਲੇਖਕ ਹਾਂ । ਪਰ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ: 'ਰਿਪੋਰਟਰ' ਹਾਂ । ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਲਿਖਣਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ।

ਲੇਖਕ ਹੋਣਾ ਬੜੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ । ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?-ਇੱਕ ਆਦਮੀ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ?-ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਤੇ ਅਹਿਮ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਭੂਤ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਜਾਇਜ਼-ਨਾਜਾਇਜ਼ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਸਾਡੇ ਸਿਵਾਇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਮ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅਣਗੌਲੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਅਨਭੋਲ ਹੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦਿਆਨਤ ਜਾਂ ਬਦ-ਦਿਆਨਤੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਹੋ ਗੱਲ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਪਛਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵਕਤ ਕਈ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 'ਪਰੋਮੋਟ' ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ।

ਲੇਖਕ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਨਾ ਤਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਭਰਮ-ਭੁੱਖ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਲਈ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਛਪਵਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਲੇਖਕ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੇਰਵਾ ਸਿਰਫ਼ 'ਮੋਏ ਤੇ ਵਿੱਛੜੇ' ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਮਰਕੇ ਲੇਖਕ 'ਪੂਰਾ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਉਹਨੂੰ 'ਵੱਡਾ' ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਛੜੇ ਦਾ ਵਿਗੋਚਾ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਸਾਬਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।... ....

ਜਿਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨ' ਹੈ, ਉਹ ਕਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ' ਹੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮੰਨੀ ਬੈਠੇ ਹਨ । ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੁਗਰਾਫ਼ੀਆ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ । ਪੈਂਤੀ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ, ਆਊਟ ਔਫ਼ ਸਿਲੇਬਸ, ਕਿਤਾਬ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾਈ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ।

ਜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿਲੇਬਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ 'ਜਨਨੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ' ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਜ਼ਾਦ ਪਨਾਹਗੀਰਾਂ ਵਾਂਗ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨ' ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਮਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੋਏ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਖੁਰੇ ਨੱਪਣ ਵਾਲੇ 'ਸਕਾਲਰ' ਐਵੇਂ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰਦੇ ਫਿਰਨਗੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਫਿਕਰਾ ਉਹ ਅੱਜ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਖਕੇ ਰੱਖ ਲੈਣ: 'ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਇਕੱਤੀ ਫੱਗਣ ਸੰਮਤ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ, ਮੁਤਾਬਕ ਸਕੂਲ ਰਿਕਾਰਡ ਦੋ ਅਪਰੈਲ ਸੰਨ ਉੱਨੀ ਸੌ ਪੰਜਤਾਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਨਾਰੋਵਾਲ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਰਸੀਂਹ ਵਾਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ।' –ਜਿਸ 'ਮਹਾਨ' ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ 'ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ' ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਜਾਮਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਪਨਾਹਗੀਰੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁੱਤੇ ਬਿੱਲੀਆਂ ਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਮੱਛਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੋਹ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਤਾਂ ਕਸੂਰ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਪੁਰਾਣੇ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਮੰਨਣ ਲਈ ਕਸੂਰਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਮੇਰਾ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਵੰਡ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹੇਰਵਾ ਘਟ ਜਾਏਗਾ । ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿੱਤ ਦਿਸੇਗਾ । ਅਸੀਂ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਾਂਗੇ । ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ । ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੋਸਤੀਆਂ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਸਾਡੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਗੀਆਂ । ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਓਸੇ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਾਂ-ਪਰਖਾਂਗੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਪਰਖਦੇ ਹਾਂ ।...

'ਪਾਕਿਸਤਾਨ' ਵੱਖ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਓਥੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਜਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ 'ਫ਼ਾਰੇਨ ਟੂਰ' ਲਾ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਜਥੇ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਗਲੇ ਜਥੇ ਦੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਬਾਰ ਬਾਰ ਓਹੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਡੁੱਲ੍ਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਵਾਸਤੇ ਮੁੜ ਸੀਟ ਪੱਕੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਹਿੱਲਦੇ ਜੁੱਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਥਿਆਂ ਵਿੱਚ 'ਸਿੱਖ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ' ਸਿੱਖ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ' ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਝੰਡਾ ਬਰਦਾਰ: ਡਾਕਟਰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਡਾਕਟਰ ਥਿੰਦ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਜਗਤਾਰ । ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਓਧਰਲਾ ਸਾਹਿੱਤ ਏਧਰ ਛਪਵਾਇਆ ਵੀ ਹੈ, ਵਡਿਆਇਆ ਵੀ ਹੈ, ਖੱਟਿਆ ਕਮਾਇਆ ਵੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਤੋੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ, ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ (ਜਾਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ) । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਏਧਰਲੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਚਾ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਲਿਟਰੇਚਰ' ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਮਿਲੇ ।...ਪਰ ਓਧਰ ਏਧਰਲੇ ਸਾਹਿੱਤ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸ਼ਾਇਦ ਬਲਬੀਰ ਮੋਮੀ, ਨਿਰਮਲ ਅਰਪਨ, ਜੰਗ ਬਹਾਦੁਰ ਘਈ, ਜਤਿੰਦਰ ਜੌਲੀ ਜਾਂ ਬਚਿੰਤ ਕੌਰ ਵਰਗੇ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਪਰਤੇ' ਹੀ ਦੇ ਸਕਣ!

ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ ਸੀ, ਹਾਂ ਸੱਚ ਡਾਕਟਰ ਵਿਸ਼ਵਾ ਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ ਨੇ ਏਧਰ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਉਰਸ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ । ਹਰ ਸਾਲ ਮਾਣ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਰਿਸ ਦੀ ਹੀਰ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੀ ਤਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਮਿਲਿਆ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ 'ਆਪਣੇ' ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਦਾ । ਪਰ ਹੀਰ ਗਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ । ਹੀਰ ਤਾਂ ਏਧਰ ਵੀ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ: ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਧਿਆਨਪੁਰ, ਇੱਕ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਹੈ: ਬਾਵਾ ਲਾਲ ਦਿਆਲ ਦਾ ਡੇਰਾ । ਉਸ ਦਾ ਕਾਫੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸਾਧ ਸੀ ਬਾਬਾ ਮੋਹਣ ਦਾਸ । ਕਈਆਂ ਮਹੰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਹੱਥੀਂ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਮਾਇਣ ਦਾ ਪਾਠ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਦਾ । ਲੋਕ ਦੋਏਂ ਪਾਸੇ ਇੱਕੋਂ ਜਿਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਕੀ ਤਾਂ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਂਦੇ? ਜਵਾਬ ਓਧਰ ਦੇ ਮੁਦੱਈਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਏਧਰ ਵੀ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਸਟੱਡੀ ਸਰਕਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਓਥੇ ਕੀਰਤਨ ਹੀ ਹੈ!) ਪੀਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਉਰਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣਾ ਕੋਈ ਅਦਬੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ । .....

ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਏਧਰੋਂ ਡਾਕਟਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਨ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੱਠੀਆਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਗੱਡੇ 'ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ । ਹੁਣ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਵਿਚਾਰੇਗਾ । ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਬੇੜਾ ਤਾਰੇਗਾ । ਹੁਣ ਚਾਹੀਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਓਧਰੋਂ ਵੀ ਕੋਈ 'ਸ਼ਾਨ' ਏਧਰ ਆਏ ਤੇ ਏਨੇ ਭਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਲ ਕੇ ਓਧਰ ਲੈ ਜਾਵੇ । ਓਧਰਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।...

ਸੱਤ ਗਵਾਚੇ ਲੋਕ, ਦੀਵਾ ਤੇ ਦਰਿਆ, ਦੁੱਖ ਦਰਿਆਉਂ ਪਾਰ ਦੇ, ਰੰਨ ਤਲਵਾਰ ਤੇ ਘੋੜਾ, ਇੱਕ ਮਰੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਬੰਦੀਵਾਨ, ਪਖੇਰੂ 'ਪ੍ਰੇਰਣਾ' ਦਾ ਖ਼ੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਐਡਿਟ ਕੀਤਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੰਬਰ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਨਾਵਲਿਟ, ਬਲੱਗਣ ਵੇਲੇ ਛਪੀਆਂ 'ਕਵਿਤਾ' ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ 'ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼', ਡਾ: ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਿਖੇ ਪੰਜਾਬੀ-ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਓਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਧੁੰਦਲਾ ਜਿਹਾ ਨਕਸ਼ਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ । ਦਰਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਪਰਾਏ ਹੱਥੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਕਦੇ ਸਿੱਧੇ ਟੱਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਗੱਲ ਬਣੇ!

ਡਾ: ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਡਾ: ਤਿਵਾੜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰੋ: ਦਿਲਗੀਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਆ ਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਉਹ ਵਰਲਡ ਉਰਦੂ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਸਭਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੌਣ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਦੱਸਿਆ ਸੀ । 'ਲੋਅ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਵੀ ਉਸ ਪਾਸਿਉਂ ਆ ਕੇ ਯਾਦਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤੇ ਛਾਪੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਉਸਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅੰਕ ਛਾਪਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਇਵੇਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਰੂਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਬਹਿ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚੋਂ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖ ਕੇ ਹੀ ਨਿਕਲੇ । ਪਾਠਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਦਰਕਾਰ ਹੈ ।

ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ 'ਪਹਿਲੇ ਹੱਥ ਦਾ ਅਨੁਭਵ' ਵੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ: ਇਹਦਾ ਲੇਖਕ ਸੀ ਪ੍ਰੋ: ਸ਼ਰੀਫ਼ ਕੁੰਜਾਹੀ ਤੇ ਲੇਖ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ' । ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਬੜੀ ਸਿੱਕੇਬੰਦ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲੈਣਾ ਸੀ ਜੇ ਕਰ ਉਸੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਜਨਾਬ ਸਿਬਤੁਲ ਹਸਨ ਜ਼ੈਗਮ ਦਾ ਸਨਸਨੀ ਖੇਜ਼ ਜਵਾਬੀ ਲੇਖ ਨਾ ਛਪਦਾ । ਨਾਲ ਭੇਜੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੋ: ਕੁੰਜਾਹੀ ਦੀ 'ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ' ਵੀ ਡਾ: ਅਤਰ ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਥਿੰਦ ਤੇ ਡਾ: ਜਗਤਾਰ ਦੀ 'ਟੀ. ਵੀ. ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ' ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਨਹੀਂ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਕਿ ਏਧਰਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਕੁੰਜਾਹੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਜ਼ੈਗਮ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਈਏ ।

ਸਾਡੇ 'ਲੇਖਕ' ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ 'ਅਦੀਬਾਂ' ਦੀ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਦਾ ਬੜਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਲੂਸ ਤੇ ਨਿੱਘ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤਾਂ ਏਧਰ ਆਏ ਅਮਜਦ ਭੱਟੀ ਦੀ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਖ਼ਲੂਸ ਤੇ ਨਿੱਘ ਦੀ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਹੋਵੇ । ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਦੀਆਂ ਘਟੀਆ ਨਜ਼ਮਾਂ ਪੜ੍ਹਵਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਸੋਬਤੀ ਤੱਕ ਨੇ ਉਹਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊ, ਰਿਆਇਤੀ ਨੰਬਰ ਦੇ ਕੇ, ਲਿਖੇ ਤੇ ਛਾਪੇ । ਵਾਪਿਸ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ 'ਪੰਜ ਦਰਿਆ' ਵਿੱਚ ਜੋ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਉਹ ਦੁਹਰਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਇਹ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭੱਟੀ ਏਧਰ ਆ ਕੇ 'ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ' ਸਨਮਾਨ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬੱਲੀ ਮੋਮੀ ਜੌਲੀ ਭੂਈ ਓਧਰ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਚੌਧਰ ਨਾਲ ਹਿਸਾਬ ਕਿਤਾਬ ਬਰਾਬਰ ਕਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਚੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਲ ਹੈ ਕੀ? ਗੱਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਐਂਵੇ ਕੰਧ ਉਹਲੇ ਪਰਦੇਸ ਬਣਿਆ ਪਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਾਡੇ ਲਈ ਹਰਿਆਣੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਹਰਿਆਣਾ ਵੀ ਕਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਂਗ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ 'ਅਟੁੱਟ' ਹਿੱਸਾ ਸੀ: (ਹਾਂ ਸੱਚ, ਹਿਮਾਚਲ ਵੀ!) ਪਰ ਕੀ ਕਦੀ ਕੋਈ ਸਾਡਾ ਵਿਦਵਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਉਮਾਹ ਨਾਲ ਹਰਿਆਣੇ ਜਾਂ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਹੈ? ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ 'ਤੇ 'ਉੱਡਦੀ ਉੱਡਦੀ ਝਾਤ' ਵੀ ਕਦੇ ਮਾਰੀ ਹੈ? ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਕਲਚਰ ਸਾਂਝਾ ਹੈ: ਕੀ ਹਰਿਆਣੇ ਹਿਮਾਚਲ ਨਾਲ ਨਹੀਂ? ਸਾਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਇਦ ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨੇੜੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ ਤੇ ਦੂਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ । ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਬਾਹਰ ਖੱਟਣ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲ ਨਾਲ 'ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਨਾ' ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਨੇ 'ਰਾਖਵੇਂ ਪੁਰਸਕਾਰ' ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਦੀਬਾਂ ਲਈ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ 'ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ' ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਹਾਲਾਤ ਸਾਜ਼ਗਰ ਹੋਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ!

ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ ਕਦੀ ਏਧਰ ਹੀਰੋ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਡਾ: ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਵੀ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਧੜਾਧੜ ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਸਮਰਪਿਤ' ਹੋਈਆਂ । ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਤੇ ਅਮਿਤੋਜ ਨੇ ਵੀ ਦੋ ਪੰਜਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਹੇਰਵੇ ਵਰਗੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਓਧਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ 'ਆਦਰਸ਼' ਵੀ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਈਅਦ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਦੋਹਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰੇਡੀਉ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ : 'ਸਮਾਚਾਰ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ' ਤੇ 'ਖ਼ਬਰਾਂ ਮੁੱਕ ਗਈਆਂ' ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਠੀਕ ਹੈ?

ਰੇਡੀਉ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੀ.ਵੀ. ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਲਾਹੌਰ ਟੀ.ਵੀ. ਦੀਆਂ ਕੁਇੰਟਲਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਲੰਧਰ ਟੀ.ਵੀ. ਨੂੰ ਭੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜਾਂ ਈ ਮੌਜਾਂ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਈ ਫ਼ੌਜਾਂ' ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਏਨੀ 'ਵਧੀਆ' ਬਣੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੇ 'ਸੁਤੰਤਰ ਗਣਰਾਜ' ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ? ਦੋਸ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਦੋਸ਼ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ? ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਅਦਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਮਿਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਹਿੱਤ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ?...ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪੰਜਾਬੀ ਬਣਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਉਹ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਵਿੱਚ ਚੁੰਧਿਆ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਫੇਰ ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ, ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ, ਸਹੀ ਪਵਾ ਲਉ! ਪਰ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਓਧਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਤੇ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦਾ ਰੰਗ ਵੇਖਕੇ ਵੀ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਰਗੀ 'ਬਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ' ਨਾਲ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਇਹੋ ਸਲੂਕ ਕਰ ਲਵੋ । ਕੋਈ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ ।

ਸਾਡੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪਿਛਲੀ ਤੇ ਪਿਛਲੇਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਪਿਛਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਅਰਥਾਤ 'ਅਗਲੇ ਵਕਤੋਂ ਕੇ' ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਰੱਸੇ ਪੈੜੇ ਵੱਟਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ । ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਓਦੋਂ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਰੋਲ ਸੀ? ਓਦੋਂ ਰੇਡੀਉ ਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਕੀ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ? ਓਦੋਂ ਜੰਗੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਏਂ ਪਾਸੇ ਕੀ ਖੇਹ ਉਡਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਸਾਨੂੰ ਉਪ-ਭਾਵੁਕਤਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਫਿਰ ਨੰਗੇ ਚਿੱਟੇ ਸੱਚ ਵਾਂਗ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮਨੋਰਥ ਸਾਹਿੱਤ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ 'ਟੂਲ' ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅੰਦਰਲਾ ਸਵਾਰਥ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ! ਕਦੀ ਧਰਮ ਤੇ ਕਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਨੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਬੜਾ ਜਬਰ ਜਿਨਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਚਿਰ ਲਈ ਅਦਬ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕੈਦਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿਉ! ਅਸੀਂ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੀਏ । ਅਸੀਂ ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕੀਏ । ਇਹ ਰੰਗਦਾਰ ਐਨਕਾਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਤੁਸੀਂ ਜੰਮ ਜੰਮ ਰੱਖੋ, ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣੋ । ਠੰਡੇ ਰਹੋ । ਪਰ ਸਾਡੀ ਧੁੱਪ ਨੂੰ ਗੰਧਲਾ ਨਾ ਕਰੋ ।

ਸਾਡੇ ਏਧਰ ਕੁਝ ਬੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਰਚਿਆਂ ਲਈ ਏਧਰਲਾ ਸਾਹਿੱਤ ਲਿਪਾਂਤਰ ਜਾਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਕੇ ਭੇਜਦੇ ਹਨ । ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਛਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੰਮੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਵੀ ਛਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਇੰਜ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ 'ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ' ਸ਼ੁਹਰਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਉਪਲਬਧ ਸਮੱਗਰੀ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਦਬੀ ਤਸਬੀਰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਓਧਰ ਛਪਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਹਾਲ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਣਗੇ! (ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਅਣਖੀ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਉਹਨੂੰ ... ...) ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਹਾਦਿਸਾ ਤਾਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਓਹਲਾ ਕਰਕੇ ਪਰਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੰਧ ਦੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹੇ-ਆਮ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਏ, ਆਪੇ ਝੂਠ ਸੱਚ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ । ਰਿਹਾ ਮਸਲਾ ਲਿਪੀ ਦਾ, ਇਹਦਾ ਹੱਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਹੈ । ਬੋਲੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ, ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਨਾ! ਇਹਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁਝ ਕੰਪਿਊਟਰ-ਨੁਮਾ ਅਨੁਵਾਦਕਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਸਰਹੱਦਾਂ 'ਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀ ਲਿਖਤ ਓਧਰੋਂ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਸਰਹੱਦ ਟੱਪਦੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਏ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਜਾਏ, ਬਾਰਡਰ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੀ ਪਰਸ਼ੀਅਨ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਵੇ । ...ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੀਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਕੰਧ ਉਹਲੇ ਬੈਠੇ ਟੱਬਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਦੇਸੀ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ।

ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਉਠਾਲਣ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਵੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਖ਼ਾਨੇ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲਿਖਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਿਕਰੇ ਮੈਨੂੰ ਟੁੰਬਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਦਾਸੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਜ਼ਗੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਰਾਹਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ (ਬਦਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ) ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਹੱਕ ਰਾਖਵੇਂ ਰੱਖੇ, ਪਾਠਕ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਵਾਰ ਮੈਂ ਨਿਰੋਲ ਪਾਠਕ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹਾਂ ।

ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਾਠਕ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ । ਲੇਖਕ ਕਿਸੇ ਪਾਠਕ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਬੈਠਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਹੇਗਾ : ਤੰੂ ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ; ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰ; ਜੇ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰ । ਮੈਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਫ਼ਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਸਿਫ਼ਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਚੋਟ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਭਰੋਸਾ ਤਿੜਕਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਸਮੁੱਚੀ ਰਾਏ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੀ । ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਯਕੀਨਨ ਵਧੀਆ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਲਿਖਦੇ ਨਹੀਂ । ਕਈਆਂ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚਿਣਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਦੇ ਕਦਾਈਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਚੰਗਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ ਮੈਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਖਾਂਗਾ, 'ਚਾਂਸ' ਨੂੰ ਨਹੀਂ । ਪਾਠਕ ਦੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਏਅਤਰਾਜ਼ ਹੈ? ਜੇ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਗਲੋਬਲ ਪੱਧਰ ਦੀ ਬਹਿਸ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ 'ਹਾਂ' ਕਹੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੁਣੇ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ।

'ਗਲੋਬਲ' ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ । ਸੋਚ ਵੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਜੁ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਦਨਾ ਜਿਹਾ ਪਾਠਕ । ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਕਦੇ ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਸਿੱਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ, ਆਪਣੀਆ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿਵਾ । ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭਰਮ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਇਹ ਇਕਲੌਤਾ ਮਾਣ ਵੀ ਮਿਸਟਰ ਗਲੋਬਲ ਨੇ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ।

ਮਿਸਟਰ ਗਲੋਬਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇੱਕ ਸਾਹਿੱਤ-ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ । ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਕਾਹਦੀ? ਉਹ ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ਰੋਤਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ । ਉਹਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ : ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ । ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਡੇਢ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ ਹੀ ਪਏ । ਮਸਲਨ :

''.....ਲਿਟਰੇਚਰ ਇੱਕ ਸਾਇੰਸ ਹੈ । ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸ...ਇੱਕ ਭੂਗੋਲ... ਇਸਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਜਿਊਮੈਟਰੀ ਹੈ... ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ... ਫਿਲਾਸਫੀ ਹੈ... ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਹੈ... । ਮੌਲਿਕਤਾ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਮੌਲਿਕ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ?...ਇਹ ਮਸਲਾ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਬਹਿਸ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ, ਇਸਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ 'ਤੇ ਗਲੋਬਲ ਬਹਿਸ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।''

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਿਸਟਰ ਗਲੋਬਲ ਨੇ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਔਖੇ ਨਾਂ ਵੀ ਬਾਰ ਬਾਰ ਬੋਲੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਪਰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੂਰਖ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ।

ਇਸ 'ਗਲੋਬਲ' ਹਾਦਸੇ ਦਾ ਮੇਰੀ ਸਾਹਿੱਤ-ਰਸਿਕਤਾ 'ਤੇ ਬੜਾ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਹੋਇਆ । ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ 'ਚੋਂ ਜੁਗਰਾਫੀਆ ਤੇ ਜਿਊਮੈਟਰੀ ਲੱਭਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਮਨ ਅੰਦਰ ਘਟੀਆਪਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਚਕੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ । ਸਾਹਿੱਤ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਅਜਨਬੀ ਹੋ ਗਏ । ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਆਦਮੀ' ਬਣਕੇ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ 'ਸਮਾਨੰਤਰ' ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ।

ਸਾਹਿੱਤ-ਸੁਹਜ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮੇਰੇ ਵਾਕਿਫ਼ ਹਨ । ਇੱਕ-ਪਾਸੜ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਮੈਂ ਕੰਨ ਵਲੇ੍ਹਟ ਕੇ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਹਾਦਸਾ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ । ਪਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੋਏ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਉਹ ਝੋਲੇ ਲਟਕਾਈ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੇ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਜਿਹਾ ਬਹਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਲੈਂਦਾ । ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ । ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ । ਬੱਚੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ । ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ । ਇਹ ਹਾਦਸਾ ਘਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਰਾਸ ਆਇਆ ਸੀ । ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸਾਂ ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਲੱਗਦਾ ਸਾਂ । ਉਂਜ ਬਾਹਰ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਅੰਦਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਜੁੜਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸਾਂ । ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਮਹਾਰਥੀ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੀ ਵਾਸਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਮਾਮੂਲੀ ਬੰਦਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਚ ਨਾ ਸਕੇ । ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵਸੀਕਾਰ ਨਹੀਂ । ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਲਿਖਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ । .....ਸਿਰਫ ਮੈਥੋਂ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ...

ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਭੌਤਿਕਵਾਦ (ਜਾਂ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਦਵੰਦਵਾਦ) ਸਮਝ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ । ਵਿਦਵਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਦਵੰਦ । ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਿਚਾਰੀ ਦਸਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਿਰਮਾਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਮਲ 'ਚੋਂ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਵਿਦਵਤਾ ਦਸਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਦਵਤਾ ਆਕੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਕੜੇਵੇਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਈ ਸਟੇਜ ਦੀ ਭਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪਾਠਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਦਵਤਾ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ । ਪਿਆਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਡਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਧੱਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਦਵਤਾ ਸਭ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਧੱਕ ਕੇ ਕੋਈ ਵਿਕੋਲਤਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਰਸਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਾਂਗ । ਪ੍ਰੇਮੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭੂਗੋਲ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ, ਰਸ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਲੇ 'ਸਰਜਨ' ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ 'ਸਿਰਜਣ' ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੈ । ਸਿਰਜਕ ਜਾਂ ਰਸਿਕ ਦੇ ਧੜ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗਲੋਬ ਨਹੀਂ ।

ਮੇਰਾ ਭਰੋਸਾ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਲੱਗਾ । ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੱਲ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । 'ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ' ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਰਤਦਾ ਹਾਂ । ਸ਼੍ਰੀ ਅਰਵਿੰਦ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਘੋਰ ਨਿੰਦਕ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ 'ਵਿਦਵਾਨ' (ਮਿਸਟਰ ਰੁਡਿਆਰਡ ਕਿਪਲਿੰਗ) ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: .....ਉਹ ਕਾਫੀ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਾਲਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਜਾਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਧਾਰਨ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਭੂਤ ਯੋਗਤਾ; ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਨਿਰਮਾਣਤਾ ਹੈ ਨਾ ਉਦਾਰ ਸਹਾਨੁਭੂਤੀ, ਹਨ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕਠੋਰ ਮਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅਸਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ, ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ, ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਔਸਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਅਖ਼ਬਾਰ- ਨਵੀਸੀ ਦਾ ਰਿਆਜ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਬਣਦੀ ਹੈ...

ਮੈਨੂੰ ਮਿਸਟਰ ਗਲੋਬਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲੱਭ ਗਈ ਹੈ । ਸ਼ੁਕਰੀਆ, ਮਿਸਟਰ ਅਰਵਿੰਦ!!

ਦੋਸਤੋ! ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਹੋਣਗੇ; ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ...ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਭੁੱਲ ਜਾਉ; ਭੁੱਲ ਜਾਉ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਹਨ । ...ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਪਿਛਲਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਭੁਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ; ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਥਾਪਿਤ 'ਰੁਕਾਵਟਾਂ' ਸਾਡੇ 'ਪ੍ਰਵਚਨ' ਵਿੱਚ ਹੋ-ਹੱਲਾ ਨਾ ਮਚਾਉਣ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ 'ਜੀਵਨ' ਅਤੇ 'ਸਾਹਿੱਤ' ਦਾ ਨਿਰੋਲ, ਸ਼ੁੱਧ, ਖਾਲਿਸ ਅਤੇ ਅ-ਭ੍ਰਸ਼ਟ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣਾ ਲੋਚ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 'ਸੋਚ' ਰਹੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ, ਪਿਛਲਾ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਖਰੋਚ ਰਹੇ ਹਾਂ ।...

ਹਾਂ, ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ 'ਅਸੀਂ' ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰ ਲਈਏ! 'ਅਸੀਂ' ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸੀਂ 'ਮੈਂ' ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਇ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਲੇਖਕ 'ਮੈਂ' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ! 'ਵਿਅਕਤੀ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ 'ਇਕੱਲਾ' ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਲੇਖਕ ਸਦਾ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਇਹੋ ਸੋਚ ਕੇ ਇਹ 'ਕਾਲਮਾਚਾਰੀਆ', ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ, 'ਮੈਂ' ਦੀ ਥਾਂ 'ਅਸੀਂ' ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਈ ਅਹੰਕਾਰ ਜਾਂ ਹਉਮੈ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ, ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਮਾਤਰ ਹੈ । ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ ।...ਜੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੋ ਤਾਂ ਗੱਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰਾਂ!

ਦੇਖੋ ਦੋਸਤੋ! ਕਾਹਲੇ ਨਾ ਪਵੋ । ਜੇ ਇਸ ਘੜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਵਕਤ ਨਹੀਂ, ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਹੋ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਚਲੇ ਜਾਵੋ । ਇਹ ਕੋਈ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ-ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਤੁਸਾਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਸੁਣਨਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਉਗੇ, ਇਹ ਕਾਲਮ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੀਅ-ਆਇਆਂ ਕਹੇਗਾ । ਇਹ ਅੰਕ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹੇਗਾ । ਪਰ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ, ਕਿਸੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ, ਇਸ ਲਿਖਤ ਦਾ ਕੁਤਰਾ ਨਾ ਕਰੋ । ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰੋ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਫੀਸ ਭਰੋ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਿਲ ਭਰੋ, ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰੋ...ਕੁਝ ਵੀ ਭਰੋ ਪਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਕਤ ਖਾਲੀ ਕਰੋ । ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਲਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਗੁਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ; ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਚੋਲਾ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਲਾਹੁਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਆਪਣੀ ਕਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਸਾਡਾ ਕਲੰਡਰ ਲਟਕਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ।...ਜ਼ਰਾ ਦੇਖੋ ਨਾ, ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ 'ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ 'ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ' ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਤਮ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੈ 'ਸਾਹਿੱਤ' । ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।... ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਿਛਲਾ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਭੁਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।...ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦ; ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ!

ਲੰਬੀ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋਸਤ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੜੁੱਲ ਤੋਂ ਪੈਰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਦੌੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੌੜ ਤਨ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੌੜਨ ਵੇਲੇ ਦੌੜਾਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੌੜਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੌੜ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ, ਮੁੱਲ ਤਾਂ ਛਾਲ ਦਾ ਪੈਣਾ ਹੈ ।...ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਪਾਂ ਦੌੜ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਆਉ ਹੁਣ ਛਾਲ ਮਾਰੀਏ!

ਸਾਥੀਉ! ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ? ਉਮਰ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਲ? ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਅਸਰ ਰਸੂਖ? ਉੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਚੰਗੇ- ਮਾੜੇ ਸੰਬੰਧ?...ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ? ...ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵਪਾਰ ਹੈ, ਜੀਵਨ-ਬੋਧ ਦਾ ਅਗਲਾ-ਪਿਛਲਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨਹੀਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ਹੈ,...ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਤਾਂ ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਆਪਾਂ ਬੈਕ-ਗਰਾਊਂਡ ਦੀ ਕੂਚੀ ਫੇਰੀ ਹੈ ।

ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਇਲਮ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਨੂੰ 'ਸੁਖਾਲਾ' ਬਣਾਉਣ ਲਈ 'ਰਾਜਨੀਤੀ' ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । 'ਸਾਹਿੱਤ-ਸਭਾਈ' ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ 'ਕਲਮ- ਕਸ਼ਾਂ' ਨੂੰ ਵੀ 'ਮਿਹਨਤ-ਕਸ਼ਾਂ' ਵਾਂਗ ਹੀ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ । ਰੌਲੇ-ਰੱਪੇ ਅਤੇ ਸੌਦੇ-ਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਵੀ ਉਲਝ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵੀ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿਉ । ਲੜਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕੱਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਅਵਸਰ ਸੋਚਣ ਦਾ ਹੈ, ਲੜਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ।... ਆਉ ਸੋਚੀਏ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਲੋੜ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਜੇ ਲੋੜ ਹੈ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੈ? ਕੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਧਰਾਤਲ ਹੈ?...ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਾਂਗੇ, ਫਿਰ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਵਾਂਗੇ ।...ਕਾਹਲੇ ਨਾ ਪਵੋ, ਜਿੱਥੇ ਜਾਣੈ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗੇ ।

ਹਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਵਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵੇਲੇ ਬੰਦਾ ਸੋਚਦਾ ਹੈ; 'ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ?' ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕੱਲੇ-ਦੁਕੱਲੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ! ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਾਕਈ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ? ਅਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਬੰਦਿਆਂ ਲਈ 'ਫਾਇਦੇਮੰਦ' ਹੈ? ਦੋਸਤੋ! ਜੇਕਰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਹਿੱਤ ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਜਿੰਨਾ ਵਕਤ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਫ਼ਾਇਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਲਿਆਂ ਜਾਂ ਆਲੂਆਂ ਜਿੰਨਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ । ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਘਾਟੇਵੰਦਾ ਸੌਦਾ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਗੁੱਝਾ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਉਪਯੋਗੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਕੀ?...ਇਹੋ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਣਾ ਹੈ! ਇਸ ਰਹੱਸ ਦਾ ਜੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗ ਵੀ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਗੌਤਮ ਤੋਂ ਸਿਧਾਰਥ ਬਣ ਗਏ, ਬੱਸ! ਸਿਧਾਰਥ, ਕਿ ਜਿਸਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇੱਕ ਵੀ ਅੱਖਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਿਆ । ਸੁਣੀ-ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੀ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨੂੰ 'ਗਿਆਨ' ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਪੂਜਣਯੋਗ ਬਣ ਗਿਆ । ਉਹਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ । ਉਹਦੇ 'ਮਾਰਗ' ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਸਤੰਭ, ਮੱਠ ਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ।....ਪਰ 'ਗਿਆਨ' ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ? ਰਹੱਸ ਤਾਂ ਰਹੱਸ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਫਿਰ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਇੰਜ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ । ਹੁੰਦਾ ਇੰਜ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚਾਰੇ ਨੇ ਕੀ ਕਰਨਾ । ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਵਾਰੀ ਹੈ, ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਮੰਚ ਹੈ, ਮਾਈਕ ਹੈ... ।

ਦਰ ਅਸਲ ਸਾਹਿੱਤ ਇੱਕ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀ ਕੈਂਪ ਦੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਣਗਾਹ ਹੈ । ਦੌੜ ਤੋਂ ਖੁੰਝਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਹੈ । ਮਨੋਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੈਰਗਾਹ ਹੈ । ਨਿਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੈ, ਨਿਓਟਿਆਂ ਦੀ ਓਟ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਹੈ ਕੀ? ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ, ਗਿਲੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਵੇ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ । ਦੁੱਖ, ਦਰਦ, ਪੀੜ, ਬਿਰਹਾ, ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ, ਨਮੋਸ਼ੀਆਂ, ਵਿਗੋਚੇ, ਹੇਰਵੇ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਕੁਝ ਏਥੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ ।

ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ 'ਆਪਣੀ ਵਸਤ' ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਵਿਛੁੰਨਿਆਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਉਸ 'ਵਸਤ' ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਂ ਮੁੜ-ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਇਜ਼-ਨਾਜਾਇਜ਼ ਢੰਗ ਲੱਭਦਾ ਹੈ, ਵਰਤਦਾ ਹੈ । ਏਧਰ-ਓਧਰ, ਜੀਭਿਆਣਾ, ਮਦਦ ਲਈ ਝਾਕਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਖ਼ੁੁਦ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ, ਹੀਣਾ ਅਤੇ ਬੇਸਹਾਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕੋਲ 'ਅਪੀਲ' ਕਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਬੇ-ਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨੂੰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨੁਮਾਇਆ ਕਰ ਜਾਏ । ਵਿਛੁੰਨੇਪਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਯਥਾਰਥਕ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਕਾਲਪਨਿਕ, ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹੋ ਮਾਰਗ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਵੀ ਇਹੋ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਅਥਵਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨਾਲ ਵਰੋਸਾਇਆ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਦੱਬੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕਲਾਮਈ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੀਵਨ-ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੜਾਅ ਹਨ: ਯਥਾਰਥ, ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ । ਮਨੁੱਖ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਰਵਾਇਤ ਹੇਠ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਆਦਰਸ਼ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਲੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸਦੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ । ਸਾਰੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ । ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਵੇ । ਉਸਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗਸਣ ਤੇ ਪਲਰਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲੇ । ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇਸੇ ਇੱਛਿਆ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ 'ਐਸਾ ਚਾਹੂੰ ਰਾਜ ਮੈਂ' ਜਾਂ 'ਰਾਮ ਰਾਜ' ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਦਿਲ ਬਹਿਲਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲਿਬ ਨੇ ਵੀ ਜੰਨਤ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਤਸਲੀਮ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਦੁਖੀ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਰੱਖਣਾ/ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੁੱਖ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਭਲੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ , ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ 'ਤੇ, ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ 'ਉੱਚੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ' ਲਿਆ ਜਾਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ 'ਘਰ ਘਰ ਇਹੋ ਅੱਗ ਹੈ' । 'ਘਰ ਜੋੜਨ ਦੀ ਇੱਛਾ' ਹੀ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਕਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 'ਘਰ ਫੂਕੋ ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਚਲੋ' । 'ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਢੋਕ ਰਾਂਝਣ ਦੀ ਜਾਣਾ, ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕੋਈ ਚੱਲੇ ।' ਓਦੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਤੁਰਿਆ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਏ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਕਿਆਂ ਦੀ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਸਮਝ ਪਈ । ਪਰ :

'ਬੁੱਢਾ ਹੋਇਉਂ ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨਾ, ਦੰਦੀ ਝੇਰਾਂ ਪਈਆਂ ।
ਉੱਠ ਸਵੇਰੇ ਢੁੰਡਣ ਲੱਗੋਂ, ਸੰਝ ਦੀਆਂ ਜੋ ਗਈਆਂ ।'

ਸਾਹਿੱਤ: ਸ਼ਬਦ, ਅੱਖਰ, ਲਗ-ਤੁਕ-ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਵਾਕ–ਬਣਤਰ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਤਾਂ ਆਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ ਵਰਗਾ ਹੋਕਾ ਹੈ । ਲਿਸ਼ਕਾਰਾ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੱਦਲ ਓਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੱਦਲ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਸਮਾਨ ਓਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਵੰਦ-ਵਾਦੀ/ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਦੋਸਤੋ! ਜੇਕਰ 'ਰਹੱਸ' ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ, ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਰਹੇ । ਕੁਝ ਤਾਂ ਹੈ ਜੋ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ; ਇਸੇ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਦਾਰੂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ 'ਵਾਦ' ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਾਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਖੀ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਵੇਖਿਆ ਇਹ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 'ਦੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਾਹਰਾਂ' ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਓਹੀ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਮੈਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ 'ਅਸੀਂ' ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੂਰਵ-ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਉ । ਜੇਕਰ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਤੋਤੇ ਉੱਡਣ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੀਅਰ-ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਤੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਰੱਖ ਆਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਸਾਹਿੱਤ ਵਰਗੇ ਸੂਖ਼ਮ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਬਦੋਬਦੀ ਸਥੂਲੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਨਹੀਂ ਫੜ ਕੇ ਮਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿੱਤ ਸਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉਸਦੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਵੇਖੋ, ਕਿੰਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੇ ਸਰਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦਵਾਦੀ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ!

ਸਾਡੇ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਗੁਣੀ ਅਤੇ ਚਾਤਰ ਲੋਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣਾ/ਪਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਰਚਿਆ-ਮਿਚਿਆ ਸਾਹਿੱਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ । ਉਹ ਕਦੇ ਉਸਦਾ ਰੂਪ ਟੋਂਹਦੇ ਹਨ, ਕਦੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਟਟੋਲਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਉਹ ਮਹਾਨੁਭਾਵ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਗ੍ਰਹਿ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿਪਕਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੋੜਨਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੀ ਗੱਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ; ਅੱਜ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਿਛੋੜ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਵੇਖਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਹੈ । ਉਹ ਹੋਟਲਾਂ 'ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਰੰਡੀਆਂ ਦੇ ਸਾਥ ਵਿੱਚ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵਤਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਹਿਕਦੇ ਹਨ; ਸਥਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕ-ਮੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵੱਖਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ, ਉਹੀ ਜਾਨਣ । ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਣ, ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਨਣ!

•••

ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਸਾਹਿੱਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?...ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਜਜ਼ਬੇ ਹਨ ।
ਸਦੀਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?...ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਦੀਵੀ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ।
ਵਕਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਸਾਹਿੱਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

•••

ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਸਾਹਿੱਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਜੀਵਨ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਅਥਵਾ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿੱਤ ਦਾ ਅਵਲੋਕਨ ਕਰੋ । ਪਰ ਇਹ ਕੰਮ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਹੋਣਾ ਕਿੰਨਾ ਕਠਿਨ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹਾਂ । ਫੇਰ ਵੀ ਸਹਿਜ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਸਹਿਜਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਹਲਾ, ਬੰਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗੱਲ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਾਡੀ ਕਾਹਲੇ ਪੈਣ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ 'ਹੁਣੇ ਹੀ' ਮਖੀਰ ਚੋ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ । ਕਸੂਰ ਸਾਡਾ ਨਹੀਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਭੌਤਿਕ ਅਰਥਾਤ ਪਦਾਰਥਕ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ । ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਸਾਨੂੰ ਝੁਰਲੂ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਵੇ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਰਗੜ ਕੇ ਗੋਡੇ 'ਤੇ ਵੀ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਭੁੰਨ ਕੇ ਖਾਧਾ ਵੀ ਜਾ ਸਕੇ ।...ਕਾਸ਼! ਇੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਆਉ ਇੱਕ ਰਾਜ਼ ਸਾਂਝਾ ਕਰੀਏ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨੇ ਅਮੀਰ ਤੇ ਗਰੀਬ ਦਾ ਪਾੜਾ ਲਾ-ਇੰਤਹਾ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੋਲ ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਲੈਬਾਰੇਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲੋਕ-ਸਾਹਿੱਤ ਵਰਗੇ ਮਾਸੂਮ ਅਦਬੀ-ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਥਾਣੀਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਯਾਨੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿੱਤ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਛੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਥਵਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿੱਤ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਅਲਗਾਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਪੂਰਵਾਗ੍ਰਹਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ!

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਟੇਟੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਹਿੱਤ ਜੇ ਕਦੇ ਮੁੜ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਆਉਣਾ ਲੋਚੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕਹੇਗਾ: ਹੁਣ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬੜਾ!

ਅਗਲੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਬਨਾਰਸ ਵਰਗੇ ਕੇਂਦਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਨਾਰਸ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ਤੁਲਸੀਦਾਸ ਦੀ 'ਸਵਾਂਤ: ਸੁਖਾਯ:' ਰਚਨਾ ਕਿਵੇਂ ਰਾਸ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਉਹ ਲੋਕ ਖ਼ੁਦ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣਕੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੂਰਖ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਸਾਹਿੱਤ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਦਾ ਹੈ । ਓਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸਾਹਿੱਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਲਾਲ 'ਵਰਤਦਾ' ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨਪੜ੍ਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮਖ਼ੌਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕੰਕਰੀਟ ਦੀਆਂ ਕੰਟੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕਿ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿੱਤ ਪ੍ਰਤਿ ਉਪਰਾਮਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਗੱਲ ਕਰ ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਚਲੋ ਗੱਲ ਮੁਕਾਈਏ । ਸਾਹਿੱਤ ਦਰਅਸਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ ਅਪੀਲ ਵਰਗੀ ਵਸਤ ਹੈ । ਅਸੀਮ ਕਾਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਅਤੇ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਹੈ । ਅਰਜ਼ੀ ਪਾ ਛੱਡੋ, ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਤਾਂ ਸੁਣਵਾਈ ਹੋਵੇਗੀ ਹੀ । ਦੇਖੋ ਨਾ, ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਹੁਣ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਿਰਣੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹਨ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿਆਂ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਿਕ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਨਿੱਗਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਦੀ ਕਾਹਲ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਹਿਜਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਸਾਹਿੱਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਆਤਮ-ਗਿਲਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਾਹਿੱਤ ਰਚਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਹਿੱਤ ਦੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਕੇਵਲ ਏਨੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿੱਤ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸੰਬੰਧੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ 'ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ ਹੈ' ਕਿਹਾ ਹੈ; ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਸਮਾਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ' । ਸਾਹਿੱਤ 'ਚੋਂ ਜਵਾਬ ਓਦੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਈਏ । ਖੋਹ ਕੇ, ਲੜ ਕੇ ਜਾਂ ਕਾਹਲੇ ਪੈ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

'ਥੋਰੋ ' ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਪਤਾ । ਇਸੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਕੋਈ ਪੈਂਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਸੈਨਿਕ ਰੈਸਟ ਹਾਊਸ ਲਾਗੇ ਬਹਿੰਦੇ ਕਬਾੜੀਏ ਕੋਲੋਂ ਖਰੀਦੀ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਡੰਗ-ਟਪਾਊ ਰਿਸ਼ਤਾ । ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ ਸਾਹਿੱਤ ਕਰਕੇ, ਭਾਸ਼ਾ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ । ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਕਾਇਦਾ ਨਾ ਕਦੇ ਸਿੱਖੀ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਿਖਾਈ । ਇਮਤਿਹਾਨੀ ਕਸਰਤ ਵੀ ਘੋਟੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਈ । ਹੁਣ ਵੀ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੱਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਬੋਲੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਈ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਕਰਤ-ਵਿੱਦਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਇਸ ਵਿਦਿਆ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਅਤਿ ਸਾਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਵੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ।

ਹਾਂ, ਤੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ । ਕੋਈ ਤੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾ ਰਹੇ ਕਵੀ- ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਕਿਤਾਬ ਵਿਚਲੇ ਦੋ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਬੰਧਾਂ ਨੇ ਅਜੇ ਤੀਕ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਮੱਲਿਆ ਹੋਇਐ: 'ਬਾਇਰਨ ਦਾ ਜਨਾਜ਼ਾ' ਅਤੇ 'ਡੈਨਿਸ਼ ਕਿਤਾਬ' । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਡਾਇਰੀ-ਨੁਮਾ ਯਾਦਾਂ ਨੇ, ਜਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਮਰਸਟ ਮਾਮ ਨੇ 'ਦ ਸਮਿੰਗ ਅਪ' ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ । ਅੱਜ 'ਡੈਨਿਸ਼ ਕਿਤਾਬ' ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ । ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਥੋਰੋ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੇਗੀ ।

ਇੱਕ ਘੁਮੰਤਰੂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੇਖਕ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦੈ । ਉਹਨੂੰ ਬਿਰਧ ਜੋੜਾ ਮਿਲਦੈ, ਭਟਕਿਆ ਹੋਇਆ । ਦੋਵੇਂ ਜੀਅ ਨੇਤਰਹੀਨ । ਲਾਚਾਰ । ਮਦਦ ਲਈ ਪੁਕਾਰਦੇ... । ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੱਡੀ ਫੜਨੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਲਾ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ । ਹਮਦਰਦੀ ਪਿਆਰ 'ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਏ । ਗੱਡੀ ਚੱਲਣ ਤੱਕ, ਪਿਆਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੈ । ਵਿਛੜਨ ਵੇਲੇ ਨੇਤਰਹੀਣ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬੜੀ ਆਜ਼ਜ਼ੀ ਨਾਲ ਥੋਰੋ ਦਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਕਹਿੰਦੈ, ''ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤੇਰੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ । ਆਹ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਏ । ਇਹ ਸਾਡੀ 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਸਮਝ ਕੇ ਲੈ ਲੈ ।'' ਬੋਲੀ ਓਪਰੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ਗੱਲ ਫੇਰ ਵੀ ਸਮਝ ਆ ਗਈ । ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ 'ਚ ਬੱਧੀ ਹੋਈ ਪੁਰਾਣੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਹੁਣ ਉਹਦੇ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਸੀ ।

'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖਿਆ । ਸ਼ੀਰਸ਼ਕ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਵੀ ਪਛਾਣ 'ਚ ਨਾ ਆਇਆ । ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਤੇ ਕੱਛੇ ਮਾਰ ਲਈ । ਸੋਚਿਆ: ਕਿਤੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬਹਿ ਕੇ ਮੱਥਾ ਮਾਰਾਂਗਾ ।

ਟਿਕਾਣੇ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਉਹੀ ਧੁਨ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸੀ । ਭੁੱਖਾਂ, ਪਿਆਸਾਂ, ਨੀਂਦਰਾਂ...ਸਭ ਵਿਸਰ ਗਈਆਂ । 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਦਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਜਜ਼ਬਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨੀ ਬਖਸ਼ਦਾ ਏ ਤੇ ਊਰਜਾ ਵੀ । ਮਧਾਣੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਖੌਰੂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਵਕਤ ਬੀਤ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਥੋਰੋ ਬੇਖ਼ਬਰ ।

ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਇਹ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਹੋਈ ਏ । ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ । ਪਿਆਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਅਨੇਕ ਰੂਪਾਂ 'ਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ । ਇਹਨੂੰ ਸਿਮਰਤੀ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਆਖਦੇ ਨੇ । ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਾਂ ਸਜਾਵਟੀ । ਇਹ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ 'ਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਪਰ ਵਾਰੀ-ਵੱਟਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਵਨਾ । ਇਸ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਹੁਲਾਰੇ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦੈ, ਜੋ ਦਿੱਤਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਮਾਣਿਆ ਜਾਂਦੈ ।...ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਿਆਦਾ ਕਰਕੇ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੈ । ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਏ । ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਆਏ, ਮੁਬਾਰਕ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦੈ । ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਉਡੀਕਦਾਂ, ਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹਦਾਂ...ਤੇ ਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸਲੂਕ ਕਰਦਾਂ ।

ਕਿਤਾਬ ਦਰਅਸਲ ਲੰਬੀ ਚਿੱਠੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਜਿਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਤੁਸੀਂ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਮੋੜ ਸਕਦੇ । ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵਕਤ ਕੱਢਣਾ ਈ ਪਏਗਾ । ਮੈਂ ਵੀ ਕੱਢਦਾਂ । ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਸੂਚਨਾ ਲਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ । ਕਈਆਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਪਹੁੰਚ ਰਸੀਦ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਕੁਝ ਇੱਕ ਦਾ ਵਧਾਈ ਨਾਲ ਸਰ ਜਾਂਦੈ । ਕੋਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਜਿਹਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦੇ । ਅਨਮੋਲ ਸੁਗਾਤ ਵਾਂਗ । ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਪੜ੍ਹੀਦੀ ਏ । ਆਏ ਗਏ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈਦੀ ਏ । ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵਿਖਾਈਦੀ ਏ । ਥੋਰੋ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ । ਟਿਕਟਿਕੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ । ਇੱਕ ਇੱਕ ਵਰਕਾ, ਪੈਰ੍ਹਾ, ਸਤਰ, ਸ਼ਬਦ, ਅੱਖਰ... । ਨਜ਼ਰ ਗੱਡ ਕੇ ਲੱਭਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਜਾਣਿਆ ਪਛਾਣਿਆ ਕੋਨਾ, ਕੋਈ ਤੰਦ ਲੱਭੇ । ਤਾਣੀ ਸੁਲਝੇ... । ਅੱਠ ਦਸ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ । ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ ।

ਥੋਰੋ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ । ਹਾਰਿਆ ਹਾਰਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਫ਼ਖਰ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਲਗਨ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਸਿੱਖ ਗਿਐ । ਹਰ ਵਰਣਮਾਲਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੈ । ਕੋਈ ਲਗ ਮਾਤਰ ਅੱਖਰ ਤਾਂ ਰਲਦਾ ਮਿਲਦਾ ਲੱਭ ਈ ਸਕਦੈ । ਉਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਖੂਹ ਪੁੱਟਦਾ ਰਿਹਾ । ਮੁੜ੍ਹਕੋ ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਪਤਾ ਈ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਪੁੱਟੀ ਜਾ ਰਿਹੈ । ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਹਨੇਰਾ ਗਾੜ੍ਹਾ ਹੋਈ ਗਿਆ । ਗਾੜ੍ਹਾ, ਹੋਰ ਗਾੜ੍ਹਾ ।

ਬੰਦ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨੂੰ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਨੇ ਨੱਚਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ । ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ । ਆਕੜ ਭੰਨ ਕੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ । ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਇਆ । ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਹੋਏ । ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਲ ਲਿਆਂਦੀਆਂ । ਮੂਹਰੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਵੇਖਿਆ । ਕਮਜ਼ੋਰ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਬਲਵਾਨ ਮੁਸਕਾਨ ਫੈਲ ਗਈ । ਉੱਠਿਆ । ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਥਾਂ ਸਿਰ ਕੀਤਾ । ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ । ਅੰਗਾਂ ਨੇ ਤਾਕਤ ਫੜੀ । ਕਦਮ ਹਰਕਤ 'ਚ ਆਏ ਤੇ ਉਹ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ । 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਤੀਕ ਜਲਦ ਰਸਾਈ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਜਾਗ ਪਈ ਸੀ । ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ 'ਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਗਿਆ । ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਵਾਕਿਫ਼ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਪੁਰਾਣਾ ਸਿਰੜੀ ਗਾਹਕ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਰੀਦਦਾ ਘੱਟ, ਫਰੋਲਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ । ਪੁੱਛਿਆ:

? ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਡੈਨਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਹੈ ।

-ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਕਤ ਨਹੀਂ

? ਮੰਗਵਾ ਦਿਓਗੇ

-ਪੈਸੇ ਪੇਸ਼ਗੀ ਦੇਣੇ ਪੈਣਗੇ

? ਲੈ ਲਓ । ਬਾਈਬਲ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤੀ ਕਿਤਾਬ ਏ ।

- ਸਸਤੀ ਮਹਿੰਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ । ਸਾਡੀ ਮੰਗਵਾਈ ਐਵੇਂ ਪਈ ਰਹੇਗੀ । ਅੱਜ ਤਕ ਇਸ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਮੰਗੀ ਈ ਨਹੀਂ । ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹੋ ।

? ਸ਼ਾਇਦ ਆਖਰੀ ਹੀ ਹੋਵਾਂ । ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦੈ । ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਵਾ ਦਿਉ ।

- ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ । ਜੇ ਅਗਲਿਆਂ ਕੋਲ ਸਟਾਕ 'ਚ ਹੋਈ ਤਾਂ ਭੇਜ ਦੇਣਗੇ । ਦੋ ਹਫਤਿਆਂ ਤਕ ਪਤਾ ਕਰਿਓ ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘੇ । ਘੜੀਆਂ ਗਿਣਕੇ ।...ਖੈਰ! ਬਾਈਬਲ ਮਿਲ ਗਈ । ਡੈਨਿਸ਼ ਬਾਈਬਲ । ਥੋਰੋ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਹ ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋ ਸਕੇਗਾ । ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਬਾਈਬਲ ਜ਼ਬਾਨੀ ਯਾਦ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਕ-ਦਰ-ਵਰਕ ਬਾਈਬਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਸੀ । ਹਰ ਵਾਕ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਗਿਣਤੀ ਸੂਚਕ ਅੰਕ ਦਰਜ ਸੀ । ਉਹ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ । ਬਾਈਬਲ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ ਉਹਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤੇ ਡੈਨਿਸ਼ ਲਿਪੀ ਉਸੇ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਵਰਕਿਆਂ 'ਤੇ ਵਿਛੀ ਪਈ ਸੀ । ਉਹ ਜ਼ਿਹਨ 'ਚ ਪਈਆਂ ਪੈੜਾਂ ਦਾ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨਾਲ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦਾ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਉਹਦੀ ਥਾਂ ਦੂਸਰਾ ਧਰਦਾ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਕਰਤ- ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਡੈਨਿਸ਼ ਬਾਈਬਲ ਪੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਚਾਅ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਮੁੱਕ ਗਈੇ । ਭਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਬਾਈਬਲ ਪਰੇ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਮਨ ਨਾਲ 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਚੁੱਕ ਲਈ ।

ਨਵਾਂ ਚੰਨ, ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ, ਨਵਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਸੀ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੀ । ਜਿੱਧਰ ਨਜ਼ਰ ਘੁਮਾਈ ਨਵਾਂ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਗਿਆ । ਨਵੀਂ ਸਲਤਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਝੁੱਲਦਾ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਪਾਰਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹਦੇ ਅਨੁਭਵ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਲਿਖੀ ਸੀ । ਨੇਤਰ-ਹੀਨ ਦੰਪਤੀ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਹ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਨਮੁੱਖ ਪੂਰੇ ਗਰਵ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਭੇਟਾ ਨੂੰ ਉੱਨੇ ਹੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

ਇਹ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਵਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਾਗਿਆ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲਿਆ । ਘਰ ਆਈ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਘਰ ਆਏ ਮਹਿਮਾਨ ਵਾਂਗ ਸਮਝਣ ਲੱਗਾ । ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਅਕੀਦਤ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦੈ । ਆਪਣੇ ਵਕਤ ਨੂੰ ਇਸ ਅਰਥ ਵੀ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਿਗਰੀ ਲੈਣੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਉਹ ਖਾਸ ਸੇਧ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਖਾਸ ਪੌੜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਡੰਡਾ ਡੰਡਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਿਤਾਬ ਵੱਲ ਨਹੀਂ, ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਏ । ਉਹ ਕੰਮ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ । ਕੰਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਸਿੱਕੇ ਵਾਂਗੂ ਖਰਚਦੇ ਨੇ । ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਰਸਤੇ, ਨ੍ਹੇਰੇ ਪਏ, ਘਰ ਪਰਤਦੇ ਨੇ । ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਨੇ । ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੇ । ਮਹਿਮਾਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਘਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੈ । ਮਹਿਮਾਨ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੈ¨

ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਜਾਏ ਤਾਂ ਆਓ ਭਗਤ 'ਚ ਫ਼ਰਕ ਪੈਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਏ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀਆਂ ਨੇ । ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀਆਂ ਨੇ । ਮੇਰੇ ਤੀਕ ਪੁੱਜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨਗੀਆਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਬੇਰੁਖੀ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਗਈ । ਦੇਰ- ਸਵੇਰ ਪੜ੍ਹੀ ਗਿਆ ਜਿਹੜੀ ਆਈ ਗਈ । ਮੈਂ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦਾਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਰ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਐ । ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।

ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਪਰ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਰੱਖਣ ਜੋਗੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ, ਉਹਦਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਖਾਸ ਕਰ ਉਦੋਂ, ਜਦੋਂ ਉਹ 'ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ' ਹੋਏ! ਆਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਤਰੀਕਾ ਹੈ: ਰੱਦੀ ਵੇਚ ਦਿਓ । ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਭੇਟਾ ਵਾਲਾ ਵਰਕਾ ਪਾੜ ਦਿਓ । ...ਪਰ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਭੇਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ । ਭੇਟਾ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਚਲਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦੈ । ਪਰ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕਰੇ, ਉਹਨੂੰ ਭਲਾ ਕੋਈ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦੈ ।

ਥੋਰੋ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਨੇ ਉਸ ਡੈਨਿਸ਼ ਕਿਤਾਬ 'ਚੋਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹਿਆ । ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦੈ । ਚੰਗਾ ਸਾਹਿੱਤ ਜਜ਼ਬਾ ਜਗਾਉਂਦੈ ਤੇ ਊਰਜਾ ਬਖ਼ਸ਼ਦੈ, ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਦੈ ।

ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਆਦਰ ਏ । ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸੰਗਸਾਥ ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ । ਕਿਤਾਬ ਕੋਈ ਹੋਏ, ਕਿਤੇ ਹੋਏ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਹੋਏ... ਫਰੋਲਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦੈ ।

ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਪਏ ਨੇ: ਪੜ੍ਹੀਆਂਪੜ੍ਹਾਈਆਂ, ਖਰੀਦੀਆਂ, ਵੇਚੀਆਂ, ਫਰੋਲੀਆਂ, ਵੇਖੀਆਂ, ਸੁਣੀਆਂ... । ਹਰ ਕਿਤਾਬ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਪਰਤ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਏ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਬੋਲਦੀ ਏ । ਯਾਰਬੇਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਨਤੀਜੇ ਕਢਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਗਡਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ... ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਚੰਨ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਚੱਪਾ ਕੁ ਚੰਨ ਤੇ ਮੁੱਠ ਕੁ ਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਆਸਮਾਨ ਮੱਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਇਸ ਖੁਸ਼ਫਹਿਮੀ ਦੇ ਹਨੇ੍ਹਰੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਚੱਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਆਤਮਸੰਮੋਹਨ ਦਾ ਇਹ ਭਾਂਡਾ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਏ । ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਏਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਬੜਿਆ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਏ ।

ਪਹਿਲਾਂ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਆਖ ਕੇ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੀ । ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੀ । ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ । ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੀ । ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੁੰਦੀ । ਵਕਤ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਰਾਤਬੇ 'ਤੇ ਟਿਕ ਜਾਂਦੀ । ... ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ, ਉਹ ਵਕਤ ਦੇ ਹਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ । ਉਹਦੀ ਪੱਕੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ।

ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭੇ ਹੋਏ ਅਦਬੀ ਫਲਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾ, ਪੜ੍ਹਨਸੁਣਨ ਵਾਲੇ, ਬਰਾਬਰ ਚੱਖਦੇ । ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦੇ, ਮੱਥੇ ਨਾਲ ਲਾਉਂਦੇ, ਸਾਂਭਸਾਂਭ ਰੱਖਦੇ । ... ਹੁਣ ਗੱਲ ਹੋਰ ਏ । ਵਿਚਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਰੜਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਉਹਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਹਉਮੈ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਏ । ਸ਼ੋਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੋਲ ਜਾਇਆ ਜਾਏ । ਸਿਮਰਤੀ ਦਾ ਦਰ ਖੜਕਾਇਆ ਜਾਏ! ਜੱਜ ਨਾ ਬਣਿਆ ਜਾਏ, ਫੈਸਲਾ ਨਾ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਏ । ਸਿਰਫ਼ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸਾਖੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਏ ।

ਪਿਛਲੇ ਸੌ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਨੇ? ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਵਿਕੀਆਂ ਨੇ? ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਪੜ੍ਹਨ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟਿਕੀਆਂ ਨੇ? ... ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਰਤਾ ਸੀਮਤ ਕਰ ਕੇ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਕੇ, ਸਿਰਫ਼ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । 'ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ' ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਹਿਮਤ ਨੇ । ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਐਮ.ਏ. ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੀ ਆ ਰਹੀ ਏ । ਕਵਿਤਾ ਕਵਿਤਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਏ । ਰੱਬ, ਬਸੰਤ, ਅਨਾਰਕਲੀ, ਨੂਰਜਹਾਂ, ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਦਿਲ, ਦੇਸ਼ ਪਿਆਰ, ਸਿੰਧਣ, ਛੱਤੋ ਦੀ ਬੇਰੀ, ਅੰਬੀ ਦਾ ਬੂਟਾ... ਕੀਹਦਾ ਕੀਹਦਾ ਨਾਂ ਲਈਏ?

... ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਆਵਾਰਗੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਟੋਲਾ ਦੁਪਹਿਰੇ ਭਟਕਿਆ ਫਿਰਦਾ ਸੀ । ਗੁਰਦੀਪ ਗਰੇਵਾਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤ੍ਰੀਲੋਚਨ ਗਰੇਵਾਲ ਦੀ ਰੰਗਸ਼ਾਲਾ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਨਿਕਲ ਤੁਰੇ । ਅਮਿਤੋਜ ਨੂੰ ਸਬਜ਼ਬਾਗ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਵਾਹ! ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਕੋਈ ਕਾਰ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਆਣ ਕੇ ਬਰੇਕ ਮਾਰੇ ਤੇ ਕਹੇ: ਆਓ ਬੈਠੋ ਅੰਦਰ । ਅਸੀਂ ਬੈਠ ਜਾਈਏ । ਵਿੱਚ ਵਿਸਕੀ ਤੇ ਬੀਅਰ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੋਣ । ਖਾਣਪੀਣ ਦਾ ਫੁੱਲ ਮਸਾਲਾ । ਸੁਖ਼ਨਾ ਲੇਕ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੌਜ ਮਨਾਈਏ....'' ਅਜੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਤੋੜਾ ਝਾੜਦਾ ਪਰ ਗੁਰਦੀਪ ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ, ''ਬਾਈ! ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਹੋਊ ਵੇਖ ਲਵਾਂਗੇ । ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਸਿਗਟਬੱਤੀ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾਏ ।'' ਚਾਰਪੰਜ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚਲਾ ਭਾਨ ਮੁੱਠ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਪਾਨਸਿਗਰਟ ਵਾਲੀ ਰੇਹੜੀ ਮੂਹਰੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ੇਅਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਉੱਥੇ ਫੌਜੀ ਦਿੱਖ ਵਾਲੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ । ਬੋਲੇ : ਇਹ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਹਨੇ ਬੋਲਿਆ?

ਮੈਂ ਬੋਲਿਐ

? ਇਹ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਏ

ਸ਼ੇਅਰ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਈ ਏ ਪਰ ਬੋਲਿਆ ਮੈਂ ਏ

? ਇਹ ਉਹਦੀ ਕਿਤਾਬ ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ 'ਚੋਂ ਏ

ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਯਾਦ ਏ

? ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਯਾਦ ਨੇ

ਸਾਰੀਆਂ

? ਚਲੋ ਮੇਰੇ ਘਰ । ਆਹ ਨੇੜੇ ਈ ਮੇਰੀ ਕੋਠੀ ਏ । ਰੰਮ ਪੀਆਂਗੇ, ਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਸੁਣਾਂਗੇ ।

ਅਮਿਤੋਜ ਨੂੰ ਚਾਅ ਜਿਹਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਉਹਦਾ ਸਬਜ਼ਬਾਗ ਵਾਲਾ ਖ਼ਾਬ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਢਲਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਸੀ । ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਚੱਲੀ । ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ...

ਨਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ । ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਦਸਿਆਂ 'ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ' ਦਾ ਗੁੱਗਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਸ਼ੇਅਰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਹਲੇ ਪਏ ਨੇ :

ਕੀ ਇਹ ਹੁਨਰ ਹੁਨਰ ਹੈ ਸੱਚਮੁੱਚ
ਯਾ ਉਂਜੇ ਹੀ ਛਲਦਾ!
ਲੱਖ ਗਰੀਬਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੇ
ਹੰਝੂਆਂ 'ਤੇ ਜੋ ਪਲਦਾ?!
(ਤਾਜ ਮਹੱਲ)

ਜੇ ਮੈਂ ਜੀਂਵਦਾ ਜਾਗਦਾ ਪਰਤ ਆਇਆ
ਰੱਖ ਸਾਈਾ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾ ਛੱਡੀਂ ।
ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੁੱਤ ਜਦ ਮੇਰਾ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ,
ਤੇਗ ਓਸ ਨੂੰ  ਮੇਰੀ ਫੜਾ ਛੱਡੀਂ¨
(ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਦਿਲ)

ਇੱਕ ਮਰਦ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ,
ਤੀਜਾ ਸੀ ਉਹ ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤ ਮੋਈਏ ।
ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਤੇ ਭਾਰੇ ਉਸ ਹੈਂਕੜੀ ਨੂੰ ,
ਕਿੱਦਾਂ ਜਕੜ ਸਕਦੀ ਤੇਰੀ ਗੁੱਤ ਮੋਈਏ ।
(ਅਨਾਰਕਲੀ)

ਲੋਹਾ ਆਖਾਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਤਰਾੜ ਆਖਾਂ,
ਵੇ ਮੈਂ ਕੀ ਆਖਾਂ ਮੇਰੇ ਕੰਤ ਤੈਨੂੰ ।
ਹੁਣ ਤਾਂ ਛੇਵੀਂ ਬਸੰਤ ਵੀ ਲੰਘ ਚੱਲੀ,
ਚੇਤੇ ਆਈ ਨਾ ਤੇਰੀ ਬਸੰਤ ਤੈਨੂੰ¨
(ਬਸੰਤ)

ਰੁੱਤਾਂ ਭੌਂਦੀਆਂ ਤੇ ਵਰ੍ਹੇ ਪਏ ਗਿੜਦੇ,
ਵੇ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂਉਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੇੜਿਆਂ ਦੇ ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੂੰਹਾਂ ਤੋਂ ਰੌਣਕਾਂ ਰੁੱਸ ਗਈਆਂ,
ਹਾਲ ਵੇਖ ਜਾਵੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਹੜਿਆਂ ਦੇ ।
ਅੱਖਾਂ ਭਰੀਆਂ ਨੇ ਨਾਲ ਗਲੇਡੂਆਂ ਦੇ,
ਹੋਠ ਭਰੇ ਨੇ ਨਾਲ ਸੁਨੇਹੜਿਆਂ ਦੇ ।
ਸਾਰ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ,
ਸੱਜਣ ਵਿਛੜੇ ਸੱਜਣਾਂ ਜਿਹੜਿਆਂ ਦੇ¨

ਏਥੇ ਸਭੇ ਅਪੂਰਨ, ਪੂਰਨ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਏਥੇ ਸਭੇ ਅਲੂਣੇ, ਲੂਣਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਪੂਰਨ! ਇਹ ਤਾਂ ਰੀਤ, ਬੜੇ ਹੀ ਚਿਰਦੀ ਹੈ ।
ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿਰਦੀ ਹੈ ।
ਨਾ ਕੋਈ ਏਥੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾ ਹੈ,
ਨਾ ਕੋਈ ਏਥੇ ਦੋਸ਼ਵਾਨ ਹੈ ।
ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੈ,
ਮਜਬੂਰੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਾਮ ਹੈ ।
ਨਾਰੀ ਨਾਮ ਹੀ ਸਦਾ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਹੈ,
ਨਾਰੀ ਸਦਾ ਅਨਿਆਂ
'ਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ।
ਨਾਰੀ ਨਾਮ ਇੱਕ ਐਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਹੈ,
ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਖ਼ਮ 'ਚ ਪੀੜ ਹੈ ਘੁਲੀ ਰਹਿੰਦੀ ।
ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਦਿਹੁੰ ਵੀ ਕੈਸਾ ਦਿਹੁੰ ਸੀ,
ਕੈਸੀ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋਈ ।
ਆਪਣੀਆਂ ਆਪ ਗੁਲਾਈਆਂ ਚੁੰਮਦੀ,
ਭਰ ਜੋਬਨ ਵਿੱਚ ਨਾਰ ਜਿਉਂ ਕੋਈ ।
ਅੱਜ ਦਾ ਦਿਹੁੰ ਵੀ ਕੈਸਾ ਦਿਹੁੰ ਹੈ,
ਕੈਸੀ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋਈ ।
ਰਾਤ ਉਨੀਂਦਾ ਭੋਗਣ ਪਿੱਛੋਂ,
ਜਿਵੇਂ ਵੇਸਵਾ ਸੁੱਤੀ ਕੋਈ¨