ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ : ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ - ਡਾ. ਨਰੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ

ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚਾਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਰ ਧੁਖਦਾ ਪਿੰਡ ਮੇਰਾ ਹੈ (1985), ਮੋਰ ਪੰਖ (2010) ਗੁਲਨਾਰ (2015) ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਗਾਵਲੀ (2016) ਅਤੇ ਅੱਠ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ - ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ਹੈ (1978), ਬੋਲ ਮਿੱਟੀ ਦਿਆ ਬਾਵਿਆ (1992), ਬੋਲ ਧਰਤੀਏ ਬੋਲ (2000), ਅਗਨ ਕਥਾ (2000), ਖੈਰ ਪੰਜਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ (2005), ਧਰਤੀ ਨਾਦ (2006), ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ (2008) ਅਤੇ ਮਨ ਤੰਦੂਰ (2013) ਅਤੇ ਇਕ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ - ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਝਾਂਜਰ (2012) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਕਾਲ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਣਨਾਤਮਕਤਾ, ਗੰਭੀਰਤਾ ਤੇ ਗਹਿਰਾਈ ਵੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਬਿੰਬ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਅਤੇ ਕਵੀ ਵੱਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ । ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਤੱਤ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿੱਜ, ਲੈਅ, ਸੰਗੀਤਕਤਾ ਅਤੇ ਸਰੋਦੀ ਅੰਸ਼ ਚਾਰੇ ਤੱਤ ਮਿਲ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੂਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਿਲ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪਾਪੂਲਰ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਟੇਜੀ ਰੰਗ ਦੀ ਵੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਧੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਗੀਤ ਨੁਮਾ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਆਪਣੇ ਰੂਪਾਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਗੀਤਾਤਮਕ ਹਨ । ਸਤਹੀ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵਿਚਰਨਾ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ । ਏਥੇ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜਗਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਦੌਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਜਗਤਾਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਦਿਖਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਏਥੇ ਡਾ. ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਮੋਹੀ ਦੁਆਰਾ ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵਿੱਚਲੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਉਪਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਸਾਡੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗੀ :

ਜਗਤਾਰ : ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਹ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਨਈਂ ਐ, ਮੇਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚ ਕੋਈ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਨਹਈਂ ਐਂ, ਜਿਹਦਾ ਮੈਂ ਨਾਂ ਲੈ ਸਕਾਂ। (1)

ਜਗਤਾਰ : ਪਾਤਰ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ, ਚੰਗਾ ਨਾ ਮੰਦਾ, ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਐ, ਪਾਪੂਲਰ ਸ਼ਾਇਰ ਐ। I can't say anything ਕਿ ਉਹਦਾ ਕੀ ਮੁਕਾਮ ਐ, ਕੀ ਨਈਂ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਐਸ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝੰਡਾ ਉਹਦਾ ਐ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਗਾਉਂਦੈ, ਕੁਝ ਉਹਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਰਕਾਰੀ ਲੋਕ ਐ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਣੈ ਇਸ ਵਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇਨਾਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ .....(2)

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ : ਗ਼ਜ਼ਲ ਆਲੋਚਨਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਨਹੀਂ। (3)

ਇਹਨਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਗਤਾਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਹਊਮੈ ਗਰਸੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਚਿੰਤਾਗ੍ਰਸਤ ਵੀ । ਪਾਤਰ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ 60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਜਗਤਾਰ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਏਸੇ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਜੇ ਤੀਕਣ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਣਗੌਲੀ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਡਾ. ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਮੋਹੀ ਵੀ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਅਜੇ ਜ਼ਾਹਰ ਨਹੀਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹੋਏ ਅਗਾਂਹ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੰਬੰਧੀ ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਦੀ ਹੀ ਧਾਰਨਾ ਏਥੇ ਦੇਣੀ ਮੁਨਾਸਿਬ ਹੋਵੇਗੀ :

ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸਿਰਫ਼ ਹੋਠਾਂ ਦੀ ਮੁਸਕਣੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਆਕਾਸ਼ ਤੱਕ ਬਿਖ਼ਰੇ ਹੋਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ, ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ, ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਵੰਡ ਨੂੰ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਈ ਕਾਣੀ ਵੰਡ ਨੂੰ, ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਜ਼ਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। (4)

ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਵਾਨਗੀ ਹੈ ਰੂਪਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ । ਠੇਠ ਮਾਝੀ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਸੀਰ ਨੂੰ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਸਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਸ਼ਬਦ ਚੋਣ ਅਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਕਾਰਣ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਪੂਰਵਕਾਲੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਰਵਾਇਤੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਤੋਂ ਵਿੱਥ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

'ਗੁਲਨਾਰ' ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦਾ ਨਵ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ 138 ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਗੁਲਨਾਰ ਵਿਚਲੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਿੱਜ ਦੀ ਪੀੜਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਉਸ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਟਿਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਕਦਰ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਤਲਖ਼, ਹਾਲਾਤ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਬੇਕਦਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਇਨਸਾਨ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਮਿਲਾਪੜੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਬੋਲਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਤਲਖ਼ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਸਹਿਤ ਕਹਿਣ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਨੀਝ ਵੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ਿਅਰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ :

ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਲੀ ਐਨਕ, ਜੀਭ ਨੂੰ ਤੰਦੂਆ, ਕੰਨੀ ਬੁੱਜੇ, 
ਜਬਰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਦ ਬੋਲਣਗੇ, ਗਾਂਧੀ ਤੇਰੇ ਪਾਲੇ ਬਾਂਦਰ
***
ਸੀ ਰੱਬਾਬ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮਾਲਕ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਹੈ ਕਿੱਥੇ, 
ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਾਧੋ, ਧਰਮ ਤਰਾਜ਼ੂ ਸਾਰੇ ।
***
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਉਦਾਸ ਕਬਰ ਵਿੱਚ, 
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਏਦਾਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ, 
ਅੱਜ ਦੇ ਹਾਕਮ ਵਰਗਾ ਬਣਦਾ, 
ਮੈਂ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਿਉਂ ਮਰਨਾ ਸੀ ?
***
ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੱਕ, 
ਜਾਲ ਵਿਛਾਇਆ ਅਣਦਿਸਦਾ, 
ਕਿਹੜਾ ਚਤੁਰ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ, 
ਉਡਣੇ ਪੰਛੀ ਫਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
***
ਅਣਖ਼ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਖਾਂਦੇ, 
ਆਹ ਦਸ ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ, 
ਇਹ ਅਨਮੋਲ ਜ਼ਮੀਰ ਭਲਾ ਕਿਉਂ,
ਆਟੇ ਖ਼ਾਤਰ ਮਾਰ ਲਈ।
***

ਏਸੇ ਘਰ ਦਾ ਅੱਜ ਵੀ ਜੀਅ ਹੈ, 
ਸੀਤਾ ਵੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਧੀ ਹੈ, 
ਹਰ ਯੁੱਗ ਅੰਦਰ ਲਛਮਣ-ਰੇਖਾ, 
ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਕਿਉਂ ਬਈ।

ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਲਈ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ, 
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਭਗਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। 
ਏਨੀ ਗੱਲ ਸਮਝਾਉਣੀ ਦਿਲ ਨੂੰ, 
ਏਨੀ ਸਹਿਜ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇੱਛੀਆਧਾਰੀ ਨਾਗ ਵਾਂਗਰਾਂ, 
ਰੋਜ਼ ਸਿਆਸਤ ਨੇ ਰੰਗ ਬਦਲੇ, 
ਜੋ ਭਗਵਾਨ ਬਣਾਏ ਹੱਥੀਂ, 
ਓਹੀ ਕਹਿਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਗਏ ਨੇ।

ਵਤਨ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰ, 
ਇਕ ਵੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ, 
ਕਿਹੜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸੋਨ ਚਿੜੀ ਨੂੰ, 
ਹੋਈ ਇਹ ਬਰਬਾਰ ਨਹੀਂ।

ਤੁਸੀਂ ਜੰਮ ਜੰਮ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹਾ ਭਗਵਾ ਰੰਗ ਲਉ,
ਸਭ ਵੇਖਦੀ ਤਾਰੀਖ ਕਿਹੜੀ ਚਾਲ ਪਿੱਛੇ ਕੌਣ ?

ਜਨਕ-ਦੁਲਾਰੀ ਲਈ ਕੁੱਜੀ, 
ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਮਾਂ ਲਈ ਮਹੁਰਾ, 
ਹਰ ਯੁਗ ਅੰਦਰ, ਹਰ ਧੀ ਖਾਤਰ, 
ਸੱਸੀ ਵਾਂਗ ਸੰਦੂਕ ਕਿਉਂ ਹੈ?

ਹਰ ਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਵੱਡੀ ਬੁੱਕਲ, 
ਪੁੱਤਰ, ਧੀਆਂ, ਟੱਬਰ ਸਾਂਭੇ 
ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਫਿਰ ਕਿਉਂ, 
ਮਮਤਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮੀ ਬਾਬਲ 
ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਗਲਤਾਨ ਕਿਉਂ ਹੈ? 
ਅਣਜੰਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਖ਼ਾਤਰ, 
ਸਮਝੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਕਿਉਂ ਹੈ ?

ਘਰ ਰਹੇ ਨਾ ਘਰ, ਇਹ ਬਣ ਗਏ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਵੇਖ ਲੈ, 
ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਂਗੂ ਪਿੰਡ ਅੰਦਰ ਸਹਿਕਦੇ ਹੁਣ ਚੌਂਤਰੇ ।

ਮੈਂ ਮਿਸੀ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸਾਂ, 
ਮੇਰੀ ਥਾਲੀ 'ਚ ਬਰਗਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰ ਕਿੱਥੇ ਤੁਰ ਗਏ, 
ਸੁਣਿਐ ਸ਼ਹਿਰੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, 
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ, 
ਢਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ।