ਗੁਲਨਾਰ : ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਡਾ. ਸੈਮੂਅਲ ਗਿੱਲ

ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬਦਲੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਾਨਵੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਦਾ ਅਮਲ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਤਕਨਾਲੌਜੀ ਨੂੰ ਲਿਆਂਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਜਿਹੜਾ ਜਗੀਰਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਸੀ, ਆਧੁਨਿਕ ਸੋਚ ਤਹਿਤ ਪੱਛਮੀ ਸੋਚ ਅਧੀਨ ਚੱਲਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ । ਡਾ. ਭੁਪਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਆਧੁਨਿਕ ਆਲੋਚਨਾ : ਨਵ-ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਕੰਵਲਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :

"ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗਣੇਸ਼ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਸੀ । ਨਵੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਆਧੁਨਿਕ ਚੇਤਨਾ ਬਣਨ ਲੱਗੀ । ਪੱਛਮ ਦੇ ਅਤਿ ਵਿਕਸਤ ਸਮਾਜ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਸੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਜਗੀਰੂ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਝੰਜੋੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।” (1)

ਇਸ ਪਰਿਵਰਨ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਸਥਾ, ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਉਭਰਨ ਲੱਗੀਆਂ । ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਤਰਕ ਤੇ ਦਲੀਲ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਲੈ ਲਈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਫੈਲਾਓ ਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਵੈ ਕੇਂਦਰਿਤ ਤੇ ਆਪਾ ਸੋਚੂ ਮਸ਼ੀਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੇ ਨਜ਼ਰੀਆ ਦੋਵੇਂ ਠਹਿਰ ਗਏ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਚਿੰਤਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੀ ਭੋਇੰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਨਾਂ ਤਾਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲ ਬੜਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਇਹ ਧਿਰਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਲਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਡਾ. ਗੁਰਬਚਨ ਆਪਣੇ ਲੇਖ "ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ" ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ "ਆਪਣੀ ਭੋਇੰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਟੁੱਟਦੇ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਜੱਦੋ-ਜ਼ਹਿਦ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਜਿਸ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਬੇਲੋੜੀ ਅਧੀਨਗੀ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।" (2)

ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜੀ ਲੰਬੀ ਲੜਾਈ ਤੇ ਜੱਦੋ-ਜ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ 1953 ਵਿਚ ਹਿੰਦ-ਪਾਕਿ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਸੰਤਕੋਟ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਅਪਰਾਧੀਕਰਣ, ਸ਼ਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ, ਲੁੱਟਾਂ ਵਰਗਾ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਉਸ ਦਾ ਹਾਣੀ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਕਈ ਪੜਾਅ ਵੇਖੇ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ-ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਖਾਤਰ ਅਮਨ ਪਸੰਦ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਅਮਨ ਚੈਨ ਨਾਲ ਬੈਠਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਿਹਾ । ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਵਰਗੇ ਮੰਦਭਾਗੇ ਕਾਂਡ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਗਿਆ ।

ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੇ ਦਰਦਨਾਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨ ਉਪਰ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਇਆ ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯਥਾਯੋਗ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਇਸ ਅਫ਼ਰਾਤਫੜੀ ਤੇ ਤਨਾਓ ਭਰਪੂਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਭਰ ਕੇ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮੰਡੀ ਕਲਚਰ, ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿਚ ਧਸੇ ਜਾਣਾ, ਧੀਆਂ ਕੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਜਾਣਾ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਗਿਰਾਵਟ, ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ, ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪਾੜਾ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਡਾ. ਗੁਰਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਵੇਂ ਪਰਿਪੇਖ ਤੇ ਪਾਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

"ਪ੍ਰਾਪਤ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਕਰਾਲ, ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਸੀ, ਧਾਰਮਿਕ, ਸੰਚਾਰਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਮਾਨਵੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।" (3)

ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ, ਗਜ਼ਲ ਵਰਗੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਭਾਵ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਤੇ ਜੜ੍ਹਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬੀ ਜਾਚ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਰਾਜਸੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਲੋਹਾ ਪੁਸਤਕ "ਗੁਲਨਾਰ" ਵਿੱਚ ਮਨਵਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਯਥਾਰਥਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਇਹ ਗ਼ਜ਼ਲ ਪੁਸਤਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੇ ਚਾਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਭੋਲੀ-ਭਾਲੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਹੁੰਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਤੇ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੋਲੀ ਭਾਲੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੁੱਟਦੇ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ :

ਅੰਨੇ ਗੁੰਗੇ ਬੋਲੇ ਹੋ ਗਏ ਕੁਰਸੀਆਂ ਵਾਲੇ,
ਸੁਣਦੇ ਨਾ ਫ਼ਰਿਆਦ ਭਲਾ ਜੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹੀਏ ।
(ਪੰਨਾ ਨੰ: 12)

ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗਿਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਈ ਮਰਹਲਿਆਂ ਵਿਚ ਫੇਲ੍ਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵਧੀਆ ਸਿਆਸਤ ਦਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਇਕ ਪਾਉੜੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਉਹ ਹੁਕਮਰਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਵਿਅਕਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖਿਆਂ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਜਿਹੜੇ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਏ,
ਉਹੀ ਸਾਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ।
(ਪੰਨਾ ਨੰ: 26)

ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੇ ਗਿਆਨਮੂਲਕ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਹੁਦਰੀਆਂ ਗਿੱਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਧੁਰਅੰਦਰਲੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲਕਸ਼ਣਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗਮਈ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਅਸਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਚ ਕਰਨ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ ਨਾਲ ਹੀ ਗਿੱਲ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵ-ਯੁਕਤ ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਨੁੰਮਾ ਰੰਗ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੇ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਵਿ ਦੀ ਰੋਚਕਤਾ ਤੇ ਗਿਆਨ ਭਰਪੂਰਤਾ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਪਾਠਕ ਦੀ ਜਿਹਨੀਅਤ ਵਿਚ ਆਵਾਸ ਕਰਨ ਲਗਦੀ ਹੈ।

ਅੰਨ੍ਹੀ ਤਾਕਤ ਅਕਸਰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।
ਮਨ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਨਾਲ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਭਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ।

ਜਾਂ

ਕਾਲੀ ਐਨਕ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਬਰਸਾਤ ਨਾ ਵੇਖੇ,
ਕੁਰਸੀ ਵੇਖੋ ਕੀ ਕੀ ਕਾਰੇ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ।
(ਪੰਨਾ ਨੰ: 55)

ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੇ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚਲੇ ਦਵੰਦ ਨੂੰ ਛਰੇਸਟੳਲ ਚਲੲੳਰ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਿੱਲ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਿਜੀ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਵਿਚ ਰਾਜਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਲਾਰੇ ਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਖਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾਈ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਨਪੜ੍ਹ, ਗਰੀਬ ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਲਾਈ ਸਕੀਮਾਂ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਣਖ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਨਿਚਲੇ ਧਰਾਤਲ ਤੇ ਲਿਆ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਦਾ ਨਜ਼ਾਇਜ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਂਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੂਬਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਤੇ ਬਦਹਾਲ ਕਿਸਾਨੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਤੇ ਕਾਮਾ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਰੋਜ਼ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਗਿੱਲ ਦੀ ਫ਼ਿਰਕਮੰਦੀ ਉਸ ਪੰਜਾਬੀ ਅਣਖ ਦੇ ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੇਰ ਕੁ ਆਟਾ, ਲੱਪ ਕੁ ਦਾਲਾਂ, ਬਸ ਏਨੇ ਵਿਚ,
ਅਣਖ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਕਿਉਂ ਏਦਾਂ ਮਾਰ ਲਈ ਹੈ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਅਰਥ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਸੰਕਟ ਵੀ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਚਿੰਤਤ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਰੋਕਾਰ ਵੀ ਕਵੀ ਸਮਝ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪਰਿਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਇਕ ਪੇਸ਼ਾ, ਧੰਦਾ ਜਾਂ ਵਪਾਰ ਹੈ ।ਪੈਸਾ ਲਗਾਓ ਤੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਓ ਦੀ ਉਕਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪੂੰਜੀ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਸਤਾ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ਕਿਰਦਾਰ, ਇਖ਼ਲਾਕ ਤੇ ਸੇਵਾ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣੇ ਅਰਥ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਗਿੱਲ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਲੋਕ ਰਾਜ ਦੀ ਲਾੜੀ ਲੈ ਗਏ ਥੈਲੀ ਸ਼ਾਹ,
ਅਕਲਾਂ ਵਾਲੇ ਹਉਕੇ ਭਰਦੇ ਰਹਿ ਗਏ ।

ਜਾਂ

ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਮਾਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਕੁਰਸੀ ਵਾਲੇ ਚੁੰਘੀ ਜਾਂਦੇ,
ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਹੀ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਧਰਵਾਸ ਕਿਉਂ ਹੈ ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਮਿਆਰ ਨੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅੰਦਲਾ ਸੱਚ ਧਰਾਤਲ ਤੇ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਸਮਕਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅਪਰਾਧੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗਮਈ ਤੇ ਚਿੰਤਾਮੂਲਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ, ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਅੱਖੀ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਜਿਹਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਹੰਡਾਇਆ ਸੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ ਤੇ ਨਿਰਮਲਤਾ ਬਖਸ਼ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਗੰਧਲੀ ਸਿਆਸਤ ਤੇ ਅਮਾਨਵੀ ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤਾਂ ਡਾ. ਗੁਰਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਹਾਮੀ ਭਰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ : "ਅਜੋਕੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਰਾਜਸੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚਲੀਆਂ ਅਪਰਾਧੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੇ ਪਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗਾਰਥੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗਿੱਲ ਇੱਥੇ ਸਹਿਜ ਵਿਅੰਗ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਵਿੱਧੀ ਤੇ ਅਬੂਰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚਲੇ ਕਰੂਰ ਤੇ ਭਾਰੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਵੀ ਨੰਗਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।" (4)

ਗਿੱਲ ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਸੁਣੋਂ ਸਿਆਸਤ ਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ 
ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਲਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ, 
ਗਿਰਗਿਟ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ 
ਬੇਇਤਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ।

ਜਾਂ

ਆ ਬੈਠਾ ਏ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ, 
ਅੱਜ ਫਿਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਮਗਰੋਂ 
ਔਰੰਗਜੇਬ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹੀ, 
ਤਾਹੀਓਂ ਸਾਡਾ ਯਾਰ ਨਹੀਂ।

ਜਾਂ

ਏਸ ਵਤਨ ਦਾ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰੀਏ । 
ਬੀਜੋ ਫਸਲਾਂ ਉਗਣ ਸਰੀਏ ।

ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਦਸ ਕਿਹੜੇ ਮੂੰਹ ਕਹਾਂ, 
ਜਖ਼ਮ ਮੇਰੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੇ ਵੇਖੇ ਲੈ ਉਵੇਂ ਹਰੇ। 

ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਦੇਸੀਆਂ ਵਾਗੂੰ, ਪਰਤਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਮੈਂ ਸੰਤਾਲੀ ਮਗਰੋਂ ਜੰਮਿਆਂ, ਮੇਰੇ ਪਿੰਡੇ, ਲਾਸ਼ ਕਿਉਂ ਹੈ? 

ਮੁੱਕ ਚੱਲੇ ਆ, ਮਰਦੇ-ਮਰਦੇ, ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ, 
ਰਾਜਘਰਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰ, ਬਣ ਗਏ ਸਿਫ਼ਰ ਵਰਗੇ।