ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਿਵੇਂ ਦਸਵੇਂ ਜਾਮੇਂ ਵਿਚ ਆ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕੇ, ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਮਾਤਾ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ “ਲੇਡੀ-ਪਰਾਫਟ” ਬਣ ਕੇ ਦੀਨ ਦੁਖੀਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਵੰਡਾਣ, ਕਾਦਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਦਿਲ ਲੈ ਕੇ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿਕ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਅਧਭੁਤ ਚਮਤਕਾਰ ਆ ਵਿਖਾਏ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁਤ੍ਰੀ, ਮਾਤਾ ਬਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਖ ਤੋਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਜ਼ਿਲਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ । ਆਪ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਠੀਕ ਸਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗ ਸਕਿਆ ਪਰ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ (ਗੁਰੂ) ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਸਪੁਤ੍ਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ, ਨਾਲ ੧੫ ਅਸੂ ਸੰਮਤ ੧੬੮੯ ਬਿਕਰਮੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਨ ੧੬੩੨ ਈਸਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਜਚਦੀ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ੧੬੬੬ ਈਸਵੀ ਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ੩੪ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਯੂ ੧੬ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਘਟੋ ਘਟ ਮੰਨ ਲਈਏ ਤਾਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਆਯੂ ੪ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ੧੬੭੫ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਦਿਲੀ ਵਿਖੇ ੫੪ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਆਯੂ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜਦ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦਾ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਜ਼ੂਰ ਦੀ ਆਯੂ ੪੫ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ੯ ਸਾਲ ਦੀ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸ਼ਾਇਦ ੪ ਯਾ ੫ ਸਾਲ ਦੀ ਨਿਆਣੀ ਬੱਚੀ ਹੀ ਹੋਣਗੇ । ਮੈਂ ਇਹ ਤਾਰੀਖਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਤਾਰੀਖਾਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਘਟੋ ਘਟ ੧੬-੧੭ ਬਰਸ ਦੀ ਉਮਰ ਤੇ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਯੂ ੨੧ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ੩੪ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਨਹੀਂ, ੨੪ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਮਰਦ ਅਗੰਮੜਾ ਪ੍ਰਗਟਿਆ । ਏਸ ਅਟੇ ਸਟੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ੧੬੪੨ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਮਿਥ ਲੈਣੀ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜਨਮ ੧੬੨੦-੨੧ ਈਸਵੀ ਵਿਚ ।

ਮੈਂ ਜ਼ਾਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਮੈਨੂੰ ਏਸ ਲਈ ਕਰਨੀ ਪਈ ਕਿ ਬਾਲ ਵਿਵਾਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਤਸਲੀਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਭੀ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਨਾਂ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਬਿਨਾਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਦੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ? ਇਸ ਸ਼ੰਕੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਇਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਡੀ ਗ਼ਲਤ ਫਹਿਮੀ ਫੈਲਾ ਰਖੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ੨੨ ਸਾਲ ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਬੈਠ ਤਪਸਿਆ ਕਰਦੇ ਰਹੇ । ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਇਹ ਖੇਲ ਕਠਨ ਹੈ' ਵਿਚ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਸਿਧ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਭੋਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੋਈ ਤਪ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਐਸੀ ਭਜਨ ਬੰਦਗੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੈ । ਮੈਂ ਏਥੇ ਇਹ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਾਫੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਦੇ ਦਰਗਾਹੋਂ ਸਮੇਂ ਨੀਯਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਫਿਰ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਮਹਾਨ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਚਾਰ ਚੰਨ ਲਗਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਮੋਜਜ਼ਾ ਹੈ।

ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਕਥਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕਿਸੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਦਸਿਆ ਕਿ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ "ਨਦਰਿ ਉਪਠੀ ਜੇ ਕਰੇ ਸੁਲਤਾਨਾ ਘਾਹੁ ਕਰਾਇਦਾ ॥ ਦਰਿ ਮੰਗਨਿ ਭਿਖ ਨ ਪਾਇਦਾ ॥੧੬॥” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਕ ਸੁਣ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਵਾਕ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਇਆ ਤੇ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰ ਬੈਠਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੋਇਆ ਏਸ ਗੁਰ-ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਐਸੀ ਕਲਾਮ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਰ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੈਰ ।

ਇਸ ਸਾਖ਼ੀ ਵਿਚ ਅਗੇ ਚਲ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮ ਨੇ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਜੋਧੇ ਨਾਲ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਹਾਰ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਪੁੱਤ ਹਥੋਂ (ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ) ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੀ ਸੂਹ ਸੁਣ ਭੇਸ ਵਟਾ ਨੱਸ ਨਿਕਲਿਆ ।ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਇਹਨੂੰ ਭੁਖ ਨੇ ਇਸ ਕਦਰ ਸਤਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਰੋਟੀ ਦੀ ਭਿਖਿਆ ਮੰਗਨ ਤਕ ਮੁਹਤਾਜ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਅਗੋਂ ਇਹਨੂੰ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਰੋਟੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਵੀ ਤਲੀ ਤੇ ਨਾਂ ਰਖਿਆ। ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਸਮੇਂ ਉਹਨੂੰ ਮੁੜ ਉਹੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਵਿਤ੍ਰ ਵਾਕ ਯਾਦ ਆਇਆ ਤੇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦੇ ਉਸਰੱਈਏ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ‘ਖਾਕ ਮਹੱਲ' ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਆ ਦਿਸਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ।

ਇਹ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਲਾਈਨਾਂ ਮੈਂ ਏਥੇ ਏਸ ਲਈ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਜ ਗੁਰੂ-ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤੇਗ਼ ਸੰਭਾਲ ਪਾਪ-ਰਾਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਬਣਾ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਆਪ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਦਰਿਆ ਬਿਆਸਾ ਕੰਢੇ ਫੌਜੀ ਮਸ਼ਕਾਂ ਵਲ ਭਾਰੀ ਧਿਆਨ ਦੇਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਰੇਨਡ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਸਮੇਸ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਯੁਧਾਂ ਸਮੇਂ ਕੰਮ ਆਈਆਂ ।

ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਸੱਸ, ਅਤੇ ਆਪ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਜਿਸ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਬਿਆਨ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਗੁਰ-ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸਮਾਂ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਫ਼ਲ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਨਾਣ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੰਘਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਸਿਖਲਾਣੀ, ਸ਼ਸਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਣੇ, ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਬਨਾਣਾ, ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਤੋਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦਾ ਆਪਾ ਵਾਰਨ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣਾ, ਆਦਿ, ਆਪ ਇਸ ਕਦਰ ਕਠਨ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸੰਭਾਲੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਨੂੰ ਮਾਨੋਂ ਇਕ (ਅੱਜ ਦੀ ਫੌਜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ) ਨਾਨ-ਫੈਮਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖ ਦਿਤਾ ਸੀ।

ਇਹ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅੜਦਲ ਵਿਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ੨੨੦੦ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਰਿਕਰੂਟਮੈਂਟ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਜਵਾਨ ਪੈਦਾ ਕਿਥੋਂ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ? ਏਧਰ ਅਸਾਂ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਸਭ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਟਕਸਾਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸਨ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਹਥੀਂ ਪਕੇ ਲੰਗਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਛਕ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਬਣ ਨਿਕਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਜੈਸਾ ਸੌਹਰਾ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੈਸੀ ਸੱਸ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਜੈਸਾ ਸੰਤ-ਸੁਭਾ ਹਿੰਦ ਦਾ ਰਾਖਾ ਪਤੀ ਮਿਲਿਆ ।

ਗੁਰ-ਗੱਦੀ ਤੇ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਦਿ-ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਦੁਖੀਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਵੰਡਾਣ ਆਸਾਮ ਤਕ ਦਾ ਦੌਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਗਰਭਵਤੀ ਸਨ ਤੇ ਆਪ, ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ, ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਿਰਪਾਲ ਜੀ ਭੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਤੇ ਨਿਕਲ ਤੁਰੇ ।

ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਪੁਜ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਘਟਨਾ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਈ। ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਬਾਲਕ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ । ਬੇ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪੂਜਾ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੇਠ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਛਡ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਨਿਡ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਚਾਲੇ ਪਾ ਗਏ । ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਾ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੀ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਲਗ ਪਗ ਚਾਰ ਨਾਲ ਮਗਰੋਂ ਆਸਾਮ, ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਮਾਤਾ ਜੀ, ਦਾਦੀ ਜੀ ਤੇ ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ, ਜ਼ਾਲਮ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਭਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਪੰਜਾਬ ਵਲ ਸ਼ਾਂਤ-ਚਿਤ-ਅਡੋਲ ਮੁੜ ਪਏ । ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਲਈ ਕਠਨ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇ ਦਿਨ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਜੈਸਾ ਨਿਰ-ਮੋਹ ਪਿਤਾ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਢੂੰਡਿਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ।

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਫਰਿਯਾਦੀ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਭੀ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਜੰਝੂ-ਟਿਕੇ ਦੇ ਰਾਖੇ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਪਿਆਸ ਮੱਠੀ ਕਰਨ ਹਿਤ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਵੀ ਪਾ ਦਿਤੇ ਪਰ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ, ਪਤਨੀ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਤਾ ।

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਜਦ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਦਲ ਕੇ ਆਗਰੇ ਵਲ ਮੁਖ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਪਿਛੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਢੂੰਡ ਲਈ ਸਿਪਾਹੀ ਭੇਜ ਦਿਤੇ । ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਆਗਰੇ ਵਿਚ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਓਥੋਂ ਦੋ ਜਹਾਨ ਵਾਲੀ, ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ, ਰਿਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਹੁਕਨਾਮਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੇਤੀ ਪੁਜ ਜਾਣ । ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਗੁਰ-ਮੂਰਤੀ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਸਹਿਤ ਢਾਲ ਰਹੇ ਸਨ।

ਕਾਸਿਦ ਜੋ ਹਜ਼ੂਰ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲੈ ਕੇ ਪਟਨਾ ਸਹਿਬ ਪੁਜਾ ਹੋਵੇਗਾ ਓਸ ਆਗਰੇ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰਹ-ਸੱਸ, ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਮਾ ਕਿਰਪਾਲ ਜੀ ਨੇ ਜਿਸ ਹਿੰਮਤ, ਸਬਰ, ਤੇ ਇਸਤਕਲਾਲ ਨਾਲ ਘੋੜੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਕਟਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਨਿਤ ਦਾ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਦਯਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਫੇਰ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨੇ ਕੀ ਸਨਾਟਾ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜਦ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ, ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ, ਦਾ ਸੀਸ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਰਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਉਤੇ ਕੀ ਗੁਜ਼ਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਕਲਮ ਹੈ ਜੋ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕੇ । ਮੈਂ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਏਸ ਦਰਦਨਾਕ ਸੀਨ ਤੋਂ ਅਜੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪ ਜਮਾਂਦਰੂ ਪੂਰਨ ਅਵਤਾਰ ਸਨ, ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਕਹਿਰ ਆਪ ਤੇ ਮਲਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਸਕਦਾ, ਹਾਂ, ਜਲਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ-ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਪਤਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭਾਣੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ ਪਰ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਹੌਂਸਲਾ ਇਸ ਅਤਿ ਦਰਦਨਾਕ ਅਸਵਰ ਤੇ ਵਿਖਾਇਆ ਉਸ ਦੀ ਜਿਨੀ ਵੀ ਪਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਥੋੜੀ ਹੈ ।

ਨੌ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਅਗੇ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਮੂੰਹ ਪ੍ਰਵਾਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਾਂਗ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਫਰਮਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਸਾਨੂੰ ਏਥੇ ਕੇਵਲ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਵਡੀ ਤੋਂ ਵਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਧਰਮ ਰਖਿਆ ਲਈ ਕਰਨ ਹਿਤ ਅੱਜ ਤੋਂ ਹੀ ਕਮਰ ਕਸੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ । ਦਸਮੇਸ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਕੌਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਐਉਂ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਜਬ ਥੇ ਮਾਤ ਕੇ ਉਧਰ ਮੇਂ
ਤਬ ਰਾਖਾ ਥਾ ਜੋਇ।
ਅਬ ਤੋ ਭਏ ਨੌਂ ਸਾਲ ਕੇ,
ਕਿਉਂ ਨਾਂ ਸਹਾਈ ਹੋਇ ।

ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਜਗ ਮੰਨ ਚੁਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਬੰਸ ਦਾਨੀ ਗੁਰੂ ਕਲਗੀਧਰ ਜੈਸਾ ਆਪਟੀਮਿਸਟਿਕ ਪੈਗੰਬਰ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਨਾਂ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਐਸੇ ਅਤਿ ਦੁਖਾਂਤ ਭਰੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ । ਭਾਈ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ ਜੀ ‘ਹਸਰਤ' ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਸੀਸ ਦੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪੁਜਨ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਐਉਂ ਫਿਲਮ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ?

ਸੀਨਾ ਤਾਣ ਕੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਚੋਂ,
ਮਿਥੇ ਰਾਹੀਂ ਸੂਰੇ ਦਬਾ ਦਬ ਚਲੇ ।
ਬਣਿਆ ਰੱਬ ਰਾਖਾ, ਕੀਤੀ ਰੱਬ ਰਹਿਮਤ,
ਲਾਇਆ ਰੱਬ ਸਬੱਬ, ਲੈ ਰੱਬ ਚਲੇ ।
ਕੁਝ ਰਿੱਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਤੁਰੀਆਂ,
ਗੁਰਮਖ ਲੈ ਜਦ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭ ਚਲੇ ।
ਲੈ ਕੇ ਜੋਤ ਨੂਰੀ, ਤੁਰਤ ਫੁਰਤ ਚਲੇ,
ਰਾਤ ਦਿਨ ਚਲੇ, ਝਬਾ ਝਬ ਚਲੇ ।
ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ ਹੋਈ ਸੁਰਲੋਕ ਅੰਦਰ,
ਮਾਤਾ ਪੁੱਤ ਦੀ ਜਦੋਂ ਦਸਤਾਰ ਚੁੰਮੀ।
ਕੰਬੀ ਧਰਤ ਜਦੋਂ ਗੁਰ ਬਦਨਾਂ ਕਰ,
ਕਲਗੀਧਰ ਦਾਤਾਰ ਤਲਵਾਰ ਚੁੰਮੀ।
ਪਾਈ ਦੋਹਾਂ ਜੋਤਾਂ ਜਦੋਂ ਗਲਵਕੜੀ,
ਕੁਦਰਤ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਨੂਰੀ ਨੁਹਾਰ ਚੁੰਮੀ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰੀ ਸਟ ਸੀ । ੧੬੭੫ ਈਸਵੀ ਦਾ ਸਾਲ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਪਤੀ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜ ਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਐਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਮਾਤਮੀ ਘੜੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਂਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਨਾਣ ਲਈ ਵਿਅਮ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨੂੰ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਪਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਛਡ ਗਏ ਸਨ ਜਿਥੇ ਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਣ ਨਾ ਪਛਾਣ, ਨਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨਾਂ ਸਾਂਝ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਦੀ । ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਉਹ ਘੜੀ ਭੀ ਚੇਤੇ ਆਈ ਜੋ ਦੂਰ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਧਰਮ ਰਖਿਅਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੇਵਲ ਪਰੌਹਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਦੋ ਚਾਰ ਦਿਨ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਠਹਿਰ ਮੌਤ ਵਿਹਾਜਨ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ ਸਨ । ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਲਗ ਪਗ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦਾ ਪਤੀ ਤੋਂ ਵਿਛੋੜਾ ਇਹ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ ਦੇ ਗ਼ਮ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਮੰਨ ਆਪਣੇ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਆ ਪਏ ਭਾਰੀ ਭਾਰ ਨੂੰ ਵੰਡਾਣ ਵਿਚ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਲੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ ।

ਆਪ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਭਾਗੀ ਭਰੇ ਹੱਥ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਭੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਉਠ ਗਿਆ । ਆਪ ੧੬੭੮ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵਿਚ ਜਾ ਪੁਜੇ ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੂਜ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਏ ਪੂਰਨਿਆਂ ਤੇ ਚਲਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਬੁਲਾ ਲਏ। ਆਪ ਰੋਜ਼ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੇ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਲ੍ਹਣ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦਾਨ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ।

ਜਵਾਨੀ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਰਨ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁਤ੍ਰੀ ਬੀਬੀ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਨੌਂ ਨਿਹਾਲ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰੌਣਕਾਂ ਲਗ ਗਈਆਂ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖੁਸ਼ੀ ਵੇਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਜਦ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਚਾਰ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਡ ਲਡਾਏ ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਬੱਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਦ ਆਪ ਅਜੇ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਤੁਰਨਾ ਸਿਖੇ ਸਨ, ਜਦ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਕੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਜਮਨਾ ਵਿਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ ਸਨ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਆ ਰਹੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸਮਝ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ਹਿਕ ਨਾਲ ਲਾ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਦਾ ਹੋਰ ਦਿਲ ਵਧਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਕੌਡੀ ਮੁਲ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ ।

ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਮਿਲ ਨਾਂ ਸਕਿਆ ਪਰ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਦਾਦੀ-ਮਾਂ ਜੀ ਨੇ ਤੇ ਮਾਮਾ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਜੀ ਨੇ ਬਾਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਜੀ ਦੀ ਐਸੀ ਪਾਲਨਾ ਪੋਸਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋੜ ਦਿਤਾ ਕਿ ਦਸਮੇਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦੀਆਂ ਪੂਰੀਆ ਜ਼ੁਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ।

ਬਦਲਦੇ ਹਾਲਾਤ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਕਈ ਰੰਗ ਵੇਖਣੇ ਪਏ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਵੈਰ ਵਿਰੋਧ ਭੀ ਆਪ ਨੇ ਵੇਖਿਆ, ਭੰਗਾਨੀ ਦੇ ਯੁਧ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਭੀ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ੧੬੯੯ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ, ਜਦ ਮਰਦ ਅੰਗਮੜੇ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੁਲਬਲੇ ਵਿਚ ਤੂਫਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ।

ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰਮਮ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਪਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ-ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਘਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਮਰਦ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਚਾ ਦਰਜਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਬਾਟਾ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਪੂਜ1 ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪ ਦੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰ ਕੰਵਲਾਂ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਬਾਟੇ ਵਿਚ ਪਤਾਸ਼ੇ ਪਵਾਏ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬੀਰਤਾ ਵਿਚ ਮਿਠਤ ਆ ਗਈ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਜਗ ਵਿਚ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਗਿਆ ।

੧੬੯੯ ਮਗਰੋਂ ਕਹਿਰ ਤੇ ਕਹਿਰ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਦਸਮੇਸ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲਾ ਛਡਣਾ ਪਿਆ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨਾਲ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਕੰਢੇ ਆਪ ਤੋਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਵਿਛੜ ਗਏ ਅਤੇ ਗੰਗੂ ਬ੍ਰਹਮਣ ਜੋ ਆਪ ਦਾ ਰਸੋਈਆ ਸੀ, ਉਹ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਸਹਿਤ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਜਾ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ, ਬੇਵਫਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ, ਧੰਨ ਦੇ ਲਾਲਚ, ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ।

ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮੀ ਹਨੇਰੀ ਨੇ ਜਗਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਹਾਨ ਪੈਗੰਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਪਰ ਦਿਲਚਸਪ ਮੌਕਾ ਦਿਤਾ । ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੇ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਦਾਦੀ-ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੇ ਸਤ ਸਾਲ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤੁਕ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਈ ਜੋ ਸ਼ਹੀਦੀ ਲਈ ਟਾਨਿਕ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਿਨ ਰਾਹ ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਦੇ ।

ਨਾ ਓਹਿ ਮਰਹਿ ਨ ਠਾਗੇ ਜਾਹਿ ॥
ਜਿਨ ਕੈ ਰਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨ ਮਾਹਿ॥

ਜਿਸ ਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਫਤਹ ਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਛੋਟੇ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਚਿਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਤੀ ਓਸੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੁਨਿਆਦ ਉਤੇ ਅਜ ਪੰਥ ਅਡੋਲ ਖੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੜਾ ਰਹੇਗਾ । ਇਹ ਭਾਣਾ ੧੩ ਪੋਹ ਸੰਮਤ ੧੭੬੧, ਸੰਨ ੧੭੦੪ ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਅਤੇ ਏਸੇ ਦਿਨ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬੁਰਜ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁਟ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਦੁਖਾਂਤ ਖ਼ਬਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਦੋ ਜਹਾਨ ਵਾਲੀ ਨੇ “ਅਮਾਨਤ ਅਦਾ ਹੋਈ'' ਉਚਾਰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ ।

1 ਆਮ ।ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪਤਾਸਿਆਂ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਪਾਣਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਿਆ ਹੈ ਪਰ ਪੂਜ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇਹ ਉਚ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਕਹਿਣਾ ਕਦ ਮੁਨਾਸਬ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਨਕੂਲ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸ਼ਾਦੀਆਂ, ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਗੁਰੂ-ਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਏਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀ ਤੁੱਛ ਰਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰ-ਮਾਰਗ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਦਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕੋ ਇਕ ਸ਼ਾਦੀ ਤਸਲੀਮ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦਾ ਭੀ ਮੈਂ ਜ਼ਿਕਰ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ "ਸਾਹਿਬੇ ਕਮਾਲ" ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਇਕ ਸ਼ਾਦੀ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹਜ਼ੂਰ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਸਨ ।

ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਭਾਈ ਹਰਜਸ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਨਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਆਰਜ਼ੀ ਨਗਰ ਵਸਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਦੀ ਪੂਜ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਕਾਫੀ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ, ਭਰ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਵੇਹੜੇ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿਤਾ । ਸ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਵਖ ਵਖ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ੭ ਵਿਸਾਖ ੧੭੪੧ ਬਿਕਰਮੀ ਬਹੁਤ ਹਦ ਤਕ ਠੀਕ ਜਚਦੀ ਹੈ । ਨਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵਸਾਣ ਬਾਰੇ ਭੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ । ਆਪ ਨੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਮੁਢੋਂ ਹਟਾ ਰਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਯਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਟਪਿਆ । ਆਪ ਨਾਂ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤਕ ਭਾਈ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਗੋਂ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਾਰਥ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾਣ ਗਏ, ਨਾਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ, ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਂ ਨਣਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਗਏ । ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਲਾਸਵਾਲੀਏ, ਸਾਬਕ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਪੁਸਤਕ ਸ੍ਰੀ ਦੁਸ਼ਟ ਦਮਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਪਰੋਕਤ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਐਉਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :

ਕਿਹਾ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਸੁਣਾ ਸਭ ਨੂੰ,
ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤਾਈਂ ਜਤਾਇ ਦਈਏ ।
ਲੰਘ ਪਾਰ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਜਾਵਣਾ ਨਹੀਂ,
ਹੈ ਹੁਕਮ ਕਰਤਾਰ ਲਖਾਇ ਦਈਏ ।
ਨਹੀਂ ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੈਰ ਪਾਣਾ,
ਹੁਣੇ ਸਭ ਦਾ ਭਰਮ ਮਿਟਾਇ ਦਈਏ ।
ਤੁਸੀਂ ਸਣੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੇ ਆ ਜਾਣਾ,
ਅਸੀਂ ਨਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵਸਾਇ ਦਈਏ ।
ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੋਇ ਤਕਲੀਫ ਨਾਹੀਂ,
ਪੂਰੀ ਤੁਹਾਡੀ ਭੀ ਆਸ ਕਰਾਇ ਦਈਏ ।

ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਲਾਵਾਂ ਫੇਰੇ ਲੈਣ ਦੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਵੀਰੋ ਜੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰਖੀ ਸੀ ਤੇ ਨਵੇਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਦੋ ਜਹਾਨ ਵਾਲੀ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਭੀ ਗੁਰ-ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਜੀਤੋ ਜੀ ਦਾ ਰੂਪ ਵੇਖ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਨੂੰਹ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁੰਦਰੀ ਰਖ ਦਿਤਾ । ਇਹ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਰੀਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਲਾਈ ਗਈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਪੇਕੇ ਤੇ ਸੌਹਰੇ ਦੇ ਦੋ ਨਾਮ ਆਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਟਪਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਬੀਬੀ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਮਾਤਾ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ੧੭੪੩ ਬਿਕਰਮੀ ਵਿਚ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਮਾਤਾ ਗੂਜਰੀ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਲਖ ਲਖ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ, ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਨਾਈਆਂ ਵਜੀਆਂ, ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇਣ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜ ਗਿਆ । ਸਿੱਖੀ ਮਹਿਲ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪ ਦੀ ਗੋਦ ਨੂੰ ਮਾਲਾਮਾਲ ਕੀਤਾ ।

ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੇ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪ੍ਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਤਾ। ਪਾਉਂਟਾ ਸਾਹਿਬ ਭੀ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਰਹੇ। ਭੰਗਾਨੀ ਦੇ ਯੁਧ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਭੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ ਤੇ ਪੀਰ ਬੁਧੂ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅਥਾਹ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਿਦਕ ਵੀ ਆਪ ਨੇ ਅਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਕਿਲਾ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਛਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਨ ਦਾ ਜਦ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਣ ਲਈ ਜਿਸ ਬੁਰਦਬਾਰੀ ਨਾਲ ਵਿਛੋੜਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਉਹ ਭੀ ਧਨ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਜਿਗਰਾ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਲਾਲ, ਬਿਰਧ ਸੱਸ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਫੌਜਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਛਡ, ਪਤੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਕੇ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਇਕੱਲਿਆਂ ਆ ਡੇਰੇ ਲਾਏ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦਵਾਲੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਜੰਗੀ ਮੈਦਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਣ ਵਿਚ ਵਫਾਦਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾ ਦਿਤਾ ।

ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਹਾਲਾਤ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਬੇਸਾਖ਼ਤਾ ਕਹਿ ਉਠਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਹੀ Better-Half ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਅਤੇ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਸਾਥੀ ਸਨ ।

ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛਡਿਆ ਪਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਜੋ ਬੇਦਾਹਵੇ1 ਦੀ ਸਾਖੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜੁੜੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਮਨਘੜਤ ਹੈ, ਤੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਉਸ ਦਿਨ ਖੁਲ੍ਹੀ ਜਦ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਇਸ ਸਾਖੀ ਦੀ ਸੋਝੀ ਫੌਜੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਈ । ਮੈਂ ਏਥੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਪਵਿਤਰ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਇਹੋ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦੇਣਾ ਕਾਫੀ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਿੰਘ ਜੋ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਆਏ ਸਨ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਅਗਲੇ ਯੁਧ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਲਈ ਬੜੇ ਫੌਜੀ ਟੈਕਟਿਕਸ ਵਰਤ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਅਗੋਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਤਾ ਭਾਗੋ ਜੀ ਭੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੂਰਮੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਸਰਸਾ ਨਦੀ ਕੰਢੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਗੰਗੂ ਬ੍ਰਹਿਮਣ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਰਸੋਈਆ ਹੀ ਸੀ, ਬੇਹਯਾਈ ਤੇ ਬੇਵਫਾਈ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਰਲਿਆ।

ਸਰਬੰਸ ਦਾਨੀ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਰ ਤੇ ਘਰ ਬਾਹਿਰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ, ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਂਦੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਆਪ ਦੇ ਦਰਦ ਭਰੇ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਭਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਉਸਤੱਤ ਵੀ ਵੇਖੋ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਗਿਆਨੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਉੱਚਾ ਪੀਰਾਂ ਪੈਗ਼ੰਬਰਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ,
ਕਲਗੀਧਰ ਤੇਰਾ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਦਿਲ ਸੀ ।
ਮਾਯਾ ਜਾਲ ਤੋਂ ਪਰੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਰ ਦਮ,
ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਿਲ ਸੀ ।
ਤੇਰੇ ਜਿਹਾ ਹੋਯੋਂ ਤੂੰਹੀਓਂ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ,
ਪਾਇਆ ਭੇਦ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅਥਾਹ ਦਿਲ ਸੀ ।
ਧੰਨ ਮਾਲ ਸਾਰੇ, ਵਾਰੇ ਲਾਲ ਚਾਰੇ,
ਨਹੀਂ ਡੋਲਿਆ ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰ ਦਿਲ ਸੀ।
ਸਾਰੇ ਜਗ ਵਿਚੋਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘਾ,
ਕਲਗੀਧਰ ਤੇਰਾ ਬੇਨਜ਼ੀਰ ਦਿਲ ਸੀ।

ਜਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਦਿਤੀ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਦਾਤਾ ਦਿੱਲੀ ਤਸ਼ਰੀਫ ਲੈ ਆਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ ਹਜ਼ੂਰ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਜੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਕੁ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਨਾਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸੀ ਨਾਂ ਚਾਰੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਨਾਂ ਨੀਲਾ ਘੋੜਾ, ਨਾਂ ਬਾਜ। ਬੜੀ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋਈ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਆਪਣੇ ਕੰਤ ਨੂੰ ਲਿਲੜੀ ਲੈ ਕੇ ਐਉਂ ਪੁਛਦੀ ਹੈ :

ਪੁਰੀ ਆਨੰਦ ਦਿਆ ਵਾਸੀਆ ਵੇ,
ਕਿਥੇ ਸਾਥ ਸਾਰਾ ਅਜ ਛੋੜ ਆਇਉਂ
ਕਿਥੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਕਿਥੇ ਲਾਲ ਚਾਰੇ,
ਕਿਥੇ ਬਾਜ ਘੋੜਾ ਵਾਗਾਂ ਮੋੜ ਆਇਉਂ

ਅਤੇ ਅਗੋਂ ਸਰਬੰਸ ਦਾਨੀ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਨੇ :

ਚਾਰੇ ਲਾਲ ਤੇਰੇ ਹਥੀਂ ਬੰਨ੍ਹ ਸਿਹਰੇ,
ਲਾੜੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰਨਾ ਆਇਆ।
ਸੀਗਾ ਕੌਣ ਤੇਰਾ ਅਤੇ ਕੌਣ ਮੇਰਾ,
ਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਦਾ ਭੇਦ ਮਿਟਾ ਆਇਆ ।

ਅਤੇ ਏਥੇ ਹੀ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਸਾਰਾ ਪੰਥ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ਬਾਂਹ ਉਲਾਰ ਕੇ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਫਰਮਾਇਆ ਸੀ :

ਹੋਇਆ ਕੀ ਜੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਧਰਮ ਖਾਤਰ,
ਚਾਰੇ ਲਾਲ ਤੇਰੇ ਅਸੀਂ ਵਾਰ ਬੈਠੇ ।
ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੀਏ ਮਾਰ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਤਕ ਲੈ,
ਤੇਰੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਬੈਠੇ।

ਐਸੀ ਪੂਜ ਮਾਤਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗੇ ਕਲਮ ਝਰੀਟਣਾ ਮੁਨਾਸਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ । ਆਪ ਜੈਸੀ ਬਲਵਾਨ, ਸੂਝਵਾਨ, ਵਿਦਵਾਨ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਪੁੰਜ ਮਾਤਾ ਦੀ ਉਪਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਤਈ ਅਸਮਰਥ ਹਾਂ । ਆਪ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਨੰਦੇੜ ਸਾਹਿਬ ੧੭੦੮ ਵਿਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਨ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰੇ । ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ੧੭੪੭ ਦੇ ਲਗਪਗ ਆਪਣਾ ਪੰਜ ਭੂਤਕ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਿਆ। ਗੂਹੜੀ ਮਿਲਵਰਤਣ ਦਾ ਸਦਕਾ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਖੋਖਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਖੜਕਾ ਦਿਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਲਾਜਵਾਬ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮੇਂ ਭੀ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਦਾ ਸਿਦਕ- ਭਰੋਸਾ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸੀਸ ਤੇ ਹੀ ਸੀ । ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਭੀ ਕਹਿ ਦਿਆਂ ਕਿ ਸਿੱਖ-ਰਾਜ ਦਾ ਬਲੂ ਪ੍ਰਿੰਟ ਭੀ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਗਏ ਤਾਂ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

1 ਬੇਦਾਹਵੇ ਦੇ ਖੰਡਨ ਦਾ ਲੇਖ ਮੈਂ ਦੋ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਮੇਂ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਅੰਕ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰ ਚੁਕਾ ਹਾਂ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਛਪਣ ਤੇ ਮੁੜ ਪਾਠਕਾਂ ਵਲੋਂ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਛਾਪਣ ਦੀ ਮੰਗ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਆਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਨੀ ਪਈ ।