Poetry of Ahmad Faraz in Punjabi
ਅਹਿਮਦ ਫ਼ਰਾਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ
੧. ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਸ਼ਾਯਦ ਕਭੀ ਖ਼ਵਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਸ਼ਾਯਦ ਕਭੀ ਖ਼ਵਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਜਿਸ ਤਰਹ ਸੂਖੇ ਹੁਏ ਫੂਲ ਕਿਤਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਢੂੰਢ ਉਜੜੇ ਹੁਏ ਲੋਗੋਂ ਮੇਂ ਵਫ਼ਾ ਕੇ ਮੋਤੀ
ਯੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਤੁਝੇ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਖ਼ਰਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਗ਼ਮ ਭੀ ਨਸ਼ਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਔਰ ਫੁਜ਼ੂੰ ਹੋਨੇ ਦੇ
ਜਾਂ ਪਿਘਲਤੀ ਹੈ, ਸ਼ਰਾਬੇਂ ਜੋ ਸ਼ਰਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਗ਼ਮ-ਏ-ਦੁਨੀਯਾ ਭੀ ਗ਼ਮ-ਏ-ਯਾਰ ਮੇਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲੋ
ਨਸ਼ਾ ਬੜ੍ਹਤਾ ਹੈ ਸ਼ਰਾਬੇਂ ਜੋ ਸ਼ਰਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਤੂ ਖ਼ੁਦਾ ਹੈ ਨ ਮੇਰਾ ਇਸ਼ਕ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤੋਂ ਜੈਸਾ
ਦੋਨੋਂ ਇੰਸਾਂ ਹੈਂ ਤੋ ਕਯੋਂ ਇਤਨੇ ਹਿਜਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਆਜ ਹਮ ਦਾਰ ਪੇ ਖੀਂਚੇ ਗਏ ਜਿਨ ਬਾਤੋਂ ਪਰ
ਕਯਾ ਅਜਬ ਕਲ ਵੋ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੋ ਨਿਸਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਅਬ ਨ ਵਹ ਮੈਂ ਹੂੰ ਨ ਵਹ ਤੂ ਹੈ ਨ ਵਹ ਮਾਜ਼ੀ ਹੈ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਜੈਸੇ ਦੋ ਸ਼ਖ਼ਸ ਤਮੰਨਾ ਕੇ ਸਰਾਬੋਂ ਮੇਂ ਮਿਲੇਂ
ਨਿਸਾਬੋਂ=ਕਿਤਾਬਾਂ, ਸਰਾਬੋਂ=ਮ੍ਰਿਗ-ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ)
੨. ਰੰਜਿਸ਼ ਹੀ ਸਹੀ ਦਿਲ ਹੀ ਦੁਖਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਰੰਜਿਸ਼ ਹੀ ਸਹੀ ਦਿਲ ਹੀ ਦੁਖਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਆ ਫਿਰ ਸੇ ਮੁਝੇ ਛੋੜ ਕੇ ਜਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਕੁਛ ਤੋ ਮੇਰੇ ਪਿੰਦਾਰ-ਏ-ਮੁਹੱਬਤ ਕਾ ਭਰਮ ਰਖ
ਤੂ ਭੀ ਤੋ ਕਭੀ ਮੁਝਕੋ ਮਨਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਪਹਲੇ ਸੇ ਮਰਾਸਿਮ ਨ ਸਹੀ ਫਿਰ ਭੀ ਕਭੀ ਤੋ
ਰਸਮ-ਓ-ਰਹ-ਏ-ਦੁਨੀਯਾ ਨਿਭਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਕਿਸ-ਕਿਸ ਕੋ ਬਤਾਏਂਗੇ ਜੁਦਾਈ ਕਾ ਸਬਬ ਹਮ
ਤੂ ਮੁਝਸੇ ਖ਼ਫ਼ਾ ਹੈ ਤੋ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਏਕ ਉਮਰ ਸੇ ਹੂੰ ਲੱਜ਼ਤ-ਏ-ਗਿਰੀਯਾ ਸੇ ਭੀ ਮਹਰੂਮ
ਐ ਰਾਹਤ-ਏ-ਜਾਂ ਮੁਝਕੋ ਰੁਲਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਅਬ ਤਕ ਦਿਲੇ ਖ਼ੁਸ਼-ਫ਼ਹਮ ਕੋ ਤੁਝਸੇ ਹੈਂ ਉਮੀਦੇਂ
ਯਹ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਮਏਂ ਭੀ ਬੁਝਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਮਾਨਾ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਕਾ ਛੁਪਾਨਾ ਹੈ ਮੁਹੱਬਤ
ਚੁਪਕੇ ਸੇ ਕਿਸੀ ਰੋਜ਼ ਜਤਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
ਜੈਸੇ ਤੁਝੇ ਆਤੇ ਹੈਂ ਨ ਆਨੇ ਕੇ ਬਹਾਨੇ
ਐਸੇ ਹੀ ਕਿਸੀ ਰੋਜ਼ ਨ ਜਾਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਆ
੩. ਗਲੀਯੋਂ ਮੇਂ ਕੈਸਾ ਸ਼ੋਰ ਥਾ ਕਯੋਂ ਭੀੜ-ਸੀ ਮਕਤਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਗਲੀਯੋਂ ਮੇਂ ਕੈਸਾ ਸ਼ੋਰ ਥਾ ਕਯੋਂ ਭੀੜ-ਸੀ ਮਕਤਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਕਯਾ ਵਸਫ਼ ਉਸ ਸ਼ਾਯਰ ਮੇਂ ਥਾ ਕਯਾ ਬਾਤ ਉਸ ਪਾਗਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਐਸਾ ਸਿਤਮ ਕਯਾ ਹੋ ਗਯਾ ਏਕ ਰਾਹਰੌ ਥਾ ਖੋ ਗਯਾ
ਫਿਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਸ਼ਾਮ ਥੀ ਔਰ ਸ਼ਾਮ ਭੀ ਜੰਗਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਕਯਾ-ਕਯਾ ਹਵਾ ਚਲਤੀ ਰਹੀ ਯਹ ਲੌ ਮਗਰ ਜਲਤੀ ਰਹੀ
ਕਯਾ ਜ਼ੋਰ ਉਸ ਆਂਧੀ ਮੇਂ ਥਾ ਕਯਾ ਤਾਬ ਉਸ ਮਸ਼ਅਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਸ਼ੋਲਾ-ਬ-ਦਿਲ ਆਤਿਸ਼-ਬ-ਜਾਂ ਫਿਰਤਾ ਰਹਾ ਵੋ ਬੇ-ਅਮਾਂ
ਵਰਨਾ ਸਬਾ ਜ਼ੁਲਫ਼ੋਂ ਮੇਂ ਥੀ ਵਰਨਾ ਘਟਾ ਕਾਜਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਤਰਸੀ ਹੁਈ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਕਿਨ-ਕਿਨ ਸਾਹਿਲੋਂ ਕੇ ਖ਼ਵਾਬ ਥੇ
ਪਰ ਕਸ਼ਤੀ-ਏ-ਉਮਰੇ-ਰਵਾਂ ਹਾਲਾਤ ਕੀ ਦਲਦਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਖ਼ਲਕਤ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ੇ ਕਸੇ ਤਾ'ਨੇ ਦੀਏ ਫ਼ਤਵੇ ਜੜੇ
ਵਹ ਸਖ਼ਤ-ਜਾਂ ਹੰਸਤਾ ਰਹਾ ਗੋ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਪਲ-ਪਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਅਪਨੀ ਕਸ਼ੀਦ-ਏ-ਜਾਂ ਸੇ ਹੀ ਪੀਤਾ ਰਹਾ, ਜੀਤਾ ਰਹਾ
ਨੱਸ਼ਾ ਕਹਾਂ ਸਾਗਰ ਮੇਂ ਥਾ ਮਸਤੀ ਕਹਾਂ ਬੋਤਲ ਮੇਂ ਥੀ
ਗੋ=ਭਾਵੇਂ, ਕਸ਼ੀਦ=ਕੱਢਣਾ)
੪. ਤੇਰੀ ਬਾਤੇਂ ਹੀ ਸੁਨਾਨੇ ਆਏ
ਤੇਰੀ ਬਾਤੇਂ ਹੀ ਸੁਨਾਨੇ ਆਏ
ਦੋਸਤ ਭੀ ਦਿਲ ਹੀ ਦੁਖਾਨੇ ਆਏ
ਫੂਲ ਖਿਲਤੇ ਹੈਂ ਤੋ ਹਮ ਸੋਚਤੇ ਹੈਂ
ਤੇਰੇ ਆਨੇ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਆਏ
ਐਸੀ ਕੁਛ ਚੁਪ-ਸੀ ਲਗੀ ਹੈ ਜੈਸੇ
ਹਮ ਤੁਝੇ ਹਾਲ ਸੁਨਾਨੇ ਆਏ
ਇਸ਼ਕ ਤਨਹਾ ਹੈ ਸਰੇ-ਮੰਜ਼ਿਲ-ਏ-ਗ਼ਮ
ਕੌਨ ਯਹ ਬੋਝ ਉਠਾਨੇ ਆਏ
ਅਜਨਬੀ ਦੋਸਤ ਹਮੇਂ ਦੇਖ, ਕਿ ਹਮ
ਕੁਛ ਤੁਝੇ ਯਾਦ ਦਿਲਾਨੇ ਆਏ
ਦਿਲ ਧੜਕਤਾ ਹੈ ਸਫ਼ਰ ਕੇ ਹੰਗਾਮ
ਕਾਸ਼ ਫਿਰ ਕੋਈ ਬੁਲਾਨੇ ਆਏ
ਅਬ ਤੋ ਰੋਨੇ ਸੇ ਭੀ ਦਿਲ ਦੁਖਤਾ ਹੈ
ਸ਼ਾਯਦ ਅਬ ਹੋਸ਼ ਠਿਕਾਨੇ ਆਏ
ਕਯਾ ਕਹੀਂ ਫਿਰ ਕੋਈ ਬਸਤੀ ਉਜੜੀ
ਲੋਗ ਕਯੋਂ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਨੇ ਆਏ
ਸੋ ਰਹੋ ਮੌਤ ਕੇ ਪਹਲੂ ਮੇਂ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਨੀਂਦ ਕਿਸ ਵਕਤ ਨ ਜਾਨੇ ਆਏ
੫. ਜੋ ਸਰ ਭੀ ਕਸ਼ੀਦਾ ਹੋ ਉਸੇ ਦਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਜੋ ਸਰ ਭੀ ਕਸ਼ੀਦਾ ਹੋ ਉਸੇ ਦਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਅਗ਼ਯਾਰ ਜੋ ਕਰਤੇ ਥੇ ਸੋ ਅਬ ਯਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਵੋ ਕੌਨ ਸਿਤਮਗਰ ਥੇ ਕਿ ਯਾਦ ਆਨੇ ਲਗੇ ਹੈਂ
ਤੂ ਕੈਸਾ ਮਸੀਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬੀਮਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਅਬ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੋਤੀ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਜਲਤਾ ਹੈ ਦੇਖੇਂ
ਸ਼ੋਲਾ-ਸਾ ਤਵਾਫ਼ੇ-ਦਰੋ-ਦੀਵਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਕਯਾ ਦਿਲ ਕਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਯਹ ਸੰਭਲੇ ਕਿ ਨ ਸੰਭਲੇ
ਕਯੋਂ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਪਰੇਸ਼ਾਂ ਮੇਰਾ ਗ਼ਮਖ਼ਵਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਹੈ ਤਰਕੇ-ਤਾਅੱਲੁਕ ਹੀ ਮਦਾਵਾ-ਏ-ਗ਼ਮ-ਏ-ਜਾਂ
ਪਰ ਤਰਕੇ-ਤਾਅੱਲੁਕ ਤੋ ਬਹੁਤ ਖ਼ਵਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਇਸ ਸ਼ਹਰ ਮੇਂ ਹੋ ਜ਼ੁੰਬਿਸ਼-ਏ-ਲਬ ਕਾ ਕਿਸੇ ਯਾਰਾ
ਯਾਂ ਜੁੰਬਿਸ਼-ਏ-ਮਿਜ਼ਗਾਂ ਭੀ ਗੁਨਹਗਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਤੂ ਲਾਖ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਅਪਨੀ ਸ਼ਿਕਸਤੋਂ ਕੋ ਛੁਪਾਏ
ਯਹ ਚੁਪ ਤੋ ਤੇਰੇ ਕਰਬ ਕਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰੇ ਹੈ
ਤਵਾਫ਼=ਮੰਡਰਾਉਣਾ, ਮਦਾਵਾ=ਇਲਾਜ, ਜ਼ੁੰਬਿਸ਼-ਏ-ਲਬ=
ਬੁਲ੍ਹ ਹਿਲਾਉਣਾ, ਯਾਰਾ=ਹੌਸਲਾ, ਮਿਜ਼ਗਾਂ=ਪਲਕਾਂ)
੬. ਦੋਸਤ ਬਨ ਕਰ ਭੀ ਨਹੀਂ ਸਾਥ ਨਿਭਾਨੇਵਾਲਾ
ਦੋਸਤ ਬਨ ਕਰ ਭੀ ਨਹੀਂ ਸਾਥ ਨਿਭਾਨੇਵਾਲਾ
ਵਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ ਜ਼ਾਲਿਮ ਕਾ ਜ਼ਮਾਨੇਵਾਲਾ
ਅਬ ਉਸੇ ਲੋਗ ਸਮਝਤੇ ਹੈਂ ਗਿਰਫ਼ਤਾਰ ਮੇਰਾ
ਸਖ਼ਤ ਨਾਦਿਮ ਹੈ ਮੁਝੇ ਦਾਮ ਮੇਂ ਲਾਨੇਵਾਲਾ
ਸੁਬਹ-ਦਮ ਛੋੜ ਗਯਾ ਨਿਕਹਤ-ਏ-ਗੁਲ ਕੀ ਸੂਰਤ
ਰਾਤ ਕੋ ਗੁੰਚ-ਏ-ਦਿਲ ਮੇਂ ਸਿਮਟ ਜਾਨੇਵਾਲਾ
ਤੇਰੇ ਹੋਤੇ ਹੁਏ ਆ ਜਾਤੀ ਥੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਯਾ
ਆਜ ਤਨਹਾ ਹੂੰ ਤੋ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਨੇਵਾਲਾ
ਮੁੰਤਜ਼ਿਰ ਕਿਸਕਾ ਹੂੰ ਟੂਟੀ ਹੁਈ ਦਹਲੀਜ਼ ਪੇ ਮੈਂ
ਕੌਨ ਆਏਗਾ ਯਹਾਂ ਕੌਨ ਹੈ ਆਨੇਵਾਲਾ
ਕਯਾ ਖ਼ਬਰ ਥੀ ਜੋ ਮੇਰੀ ਜਾਂ ਮੇਂ ਘੁਲਾ ਹੈ ਇਤਨਾ
ਹੈ ਵਹੀ ਮੁਝਕੋ ਸਰੇ-ਦਾਰ ਭੀ ਲਾਨੇਵਾਲਾ
ਮੈਂਨੇ ਦੇਖਾ ਹੈ ਬਹਾਰ ਮੇਂ ਚਮਨ ਕੋ ਜਲਤੇ
ਹੈ ਕੋਈ ਖ਼ਵਾਬ ਕੀ ਤਾਬੀਰ ਬਤਾਨੇਵਾਲਾ ?
ਤੁਮ ਤਕੱਲੁਫ਼ ਕੋ ਭੀ ਇਖ਼ਲਾਸ ਸਮਝਤੇ ਹੋ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਦੋਸਤ ਹੋਤਾ ਨਹੀਂ ਹਰ ਹਾਥ ਮਿਲਾਨੇਵਾਲਾ
ਫੁਲ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ, ਗੁੰਚਾ=ਕਲੀ, ਮਰਾਸਿਮ=ਸੰਬੰਧ,
ਦਾਰ=ਸੂਲੀ, ਇਖ਼ਲਾਸ=ਪਿਆਰ)
੭. ਜੋ ਭੀ ਦੁਖ ਯਾਦ ਨ ਥਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਜੋ ਭੀ ਦੁਖ ਯਾਦ ਨ ਥਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਆਜ ਕਯਾ ਜਾਨੀਏ ਕਯਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਫਿਰ ਕੋਈ ਹਾਥ ਹੈ ਦਿਲ ਪਰ ਜੈਸੇ
ਫਿਰ ਤੇਰਾ ਅਹਦ-ਏ-ਵਫ਼ਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਜਿਸ ਤਰਹ ਧੁੰਦ ਮੇਂ ਲਿਪਟੇ ਹੁਏ ਫੂਲ
ਏਕ-ਏਕ ਨਕਸ਼ ਤੇਰਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਐਸੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਕੇ ਆਲਮ ਮੇਂ ਕੋਈ
ਯਾਦ ਆਯਾ ਭੀ ਤੋ ਕਯਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਐ ਰਫ਼ੀਕੋ ਸਰੇ-ਮੰਜ਼ਿਲ ਜਾ ਕਰ
ਕਯਾ ਕੋਈ ਆਬਲਾ-ਪਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਯਾਦ ਆਯਾ ਥਾ ਬਿਛੜਨਾ ਤੇਰਾ
ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਕਿ ਕਯਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਜਬ ਕੋਈ ਜ਼ਖ਼ਮ ਭਰਾ ਦਾਗ਼ ਬਨਾ
ਜਬ ਕੋਈ ਭੂਲ ਗਯਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਯਹ ਮੁਹੱਬਤ ਭੀ ਹੈ ਕਯਾ ਰੋਗ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਜਿਸਕੋ ਭੂਲੇ ਵਹ ਸਦਾ ਯਾਦ ਆਯਾ
ਛਾਲਿਆਂ ਵਾਲਾ)
੮. ਯਹ ਆਲਮ ਸ਼ੌਕ ਕਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਯਹ ਆਲਮ ਸ਼ੌਕ ਕਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਵਹ ਬੁਤ ਹੈ ਯਾ ਖ਼ੁਦਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਯਹ ਕਿਨ ਨਜ਼ਰੋਂ ਸੇ ਤੂਨੇ ਆਜ ਦੇਖਾ
ਕਿ ਤੇਰਾ ਦੇਖਨਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੇ ਲੀਏ ਮੁਝਸੇ ਬਿਛੜ ਜਾ
ਯਹ ਮੰਜ਼ਰ ਬਾਰ-ਹਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਜੋ ਸੁਨਾ, ਪਰ ਆਜ਼ਮਾ ਕਰ
ਤੁਝੇ ਐ ਬੇਵਫ਼ਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਯਹ ਮਹਰੂਮੀ ਨਹੀਂ ਪਾਸੇ-ਵਫ਼ਾ ਹੈ
ਕੋਈ ਤੇਰੇ ਸਿਵਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਯਹੀ ਤੋ ਆਸ਼ਨਾ ਬਨਤੇ ਹੈਂ ਆਖ਼ਿਰ
ਕੋਈ ਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਯਹ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਕੈਸੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ
ਕਿ ਮੁਝਸੇ ਰਾਸਤਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਅਪਨੇ ਸਿਵਾ ਹੈ ਕੌਨ ਤੇਰਾ
ਤੁਝੇ ਤੁਝਸੇ ਜੁਦਾ ਦੇਖਾ ਨ ਜਾਏ
ਪਾਸੇ-ਵਫ਼ਾ=ਵਫ਼ਾ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼, ਆਸ਼ਨਾ=
ਜਾਣਕਾਰ)
੯. ਯੂੰ ਤੋ ਪਹਲੇ ਭੀ ਹੁਏ ਉਸਸੇ ਕਈ ਬਾਰ ਜੁਦਾ
ਯੂੰ ਤੋ ਪਹਲੇ ਭੀ ਹੁਏ ਉਸਸੇ ਕਈ ਬਾਰ ਜੁਦਾ
ਲੇਕਿਨ ਅਬ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਆਤੇ ਹੈਂ ਕੁਛ ਆਸਾਰ ਜੁਦਾ
ਗਰ ਗ਼ਮ-ਏ-ਸੂਦ-ਓ-ਜ਼ਿਯਾਂ ਹੈ ਤੋ ਠਹਰ ਜਾ ਐ ਜਾਂ
ਕਿ ਇਸੀ ਮੋੜ ਪੇ ਯਾਰੋਂ ਸੇ ਹੁਏ ਯਾਰ ਜੁਦਾ
ਦੋ ਘੜੀ ਉਸਸੇ ਰਹੋ ਦੂਰ ਤੋ ਯੂੰ ਲਗਤਾ ਹੈ
ਜਿਸ ਤਰਹ ਸਾਯਾ-ਏ-ਦੀਵਾਰ ਸੇ ਦੀਵਾਰ ਜੁਦਾ
ਯੇ ਜੁਦਾਈ ਕੀ ਘੜੀ ਹੈ ਕਿ ਝੜੀ ਸਾਵਨ ਕੀ
ਮੈਂ ਜੁਦਾ ਗਿਰਯਾ-ਕੁਨਾਂ, ਅਬਰ ਜੁਦਾ, ਯਾਰ ਜੁਦਾ
ਕਜਕੁਲਾਹੋਂ ਸੇ ਕਹੇ ਕੌਨ ਕਿ ਐ ਬੇਖ਼ਬਰੋ
ਤੌਕ-ਏ-ਗਰਦਨ ਸੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਰਾ-ਏ-ਦਸਤਾਰ ਜੁਦਾ
ਇਸ ਕਦਰ ਰੂਪ ਹੈਂ ਯਾਰੋਂ ਕੇ, ਕਿ ਖ਼ੌਫ ਆਤਾ ਹੈ
ਸਰੇ-ਮਯਖ਼ਾਨਾ ਜੁਦਾ ਔਰ ਸਰੇ-ਦਰਬਾਰ ਜੁਦਾ
ਕੂ-ਏ-ਜਾਨਾਂ ਮੇਂ ਭੀ ਖ਼ਾਸਾ ਥਾ ਤਰਹਦਾਰ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕੀ ਸਜ-ਧਜ ਥੀ ਸਰੇ-ਦਾਰ ਜੁਦਾ
ਹੋਇਆ, ਅਬਰ=ਬੱਦਲ, ਕਜਕੁਲਾਹੋਂ=ਟੇਢੀ ਪੱਗ ਵਾਲੇ,
ਤੌਕ=ਜਿੰਦਾ, ਚੱਕਰ, ਤਰਹਦਾਰ=ਬਾਂਕਾ)
੧੦. ਸਿਤਮਗਰੀ ਕਾ ਹਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਮਹਰਮਾਨਾ ਲਗਾ
ਸਿਤਮਗਰੀ ਕਾ ਹਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਮਹਰਮਾਨਾ ਲਗਾ
ਮੈਂ ਕਯਾ ਕਰੂੰ ਮੇਰਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਮੁਝੇ ਬੁਰਾ ਨ ਲਗਾ
ਹਰ ਏਕ ਕੋ ਜ਼ੋਮ ਥਾ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਕੋ ਨਾਖ਼ੁਦਾ ਕਹਤੇ
ਭਲਾ ਹੁਆ ਕਿ ਸਫ਼ੀਨਾ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾ ਨ ਲਗਾ
ਮੇਰੇ ਸੁਖ਼ਨ ਕਾ ਕਰੀਨਾ ਡੁਬੋ ਗਯਾ ਮੁਝਕੋ
ਕਿ ਜਿਸਕੋ ਹਾਲ ਸੁਨਾਯਾ ਉਸੇ ਫ਼ਸਾਨਾ ਲਗਾ
ਬਰੂਨੇ-ਦਰ ਕੋਈ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨ ਸਾਯਾ ਥਾ
ਸਭੀ ਫ਼ਿਸਾਦ ਮੁਝੇ ਅੰਦਰੂਨੇ-ਖ਼ਾਨਾ ਲਗਾ
ਮੈਂ ਥਕ ਗਯਾ ਥਾ ਬਹੁਤ ਪੈ-ਬ-ਪੈ ਉੜਾਨੋਂ ਸੇ
ਜਭੀ ਤੋ ਦਾਮ ਭੀ ਇਸ ਬਾਰ ਆਸ਼ੀਯਾਨਾ ਲਗਾ
ਇਸ ਅਹਦ-ਏ-ਜ਼ੁਲਮ ਮੇਂ ਮੈਂ ਭੀ ਸ਼ਰੀਕ ਹੂੰ ਜੈਸੇ
ਮੇਰਾ ਸੁਕੂਤ ਮੁਝੇ ਸਖ਼ਤ ਮੁਜਰਿਮਾਨਾ ਲਗਾ
ਵੋ ਲਾਖ ਜ਼ੂਦ-ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼ ਹੋ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਮਗਰ
ਉਸੇ ਭੀ ਮੁਝਕੋ ਭੁਲਾਨੇ ਮੇਂ ਇਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਲਗਾ
ਕਰੀਨਾ=ਤਰੀਕਾ, ਬਰੂਨੇ=ਬਾਹਰ, ਪੈ-ਬ-ਪੈ=ਇਕ
ਤੋਂ ਬਾਦ ਇਕ, ਸੁਕੂਤ=ਚੁੱਪ, ਜ਼ੂਦ-ਫ਼ਰਾਮੋਸ਼=ਛੇਤੀ
ਭੁੱਲਣ ਵਾਲਾ)
੧੧. ਹਮਸੇ ਕਹੇਂ ਕੁਛ ਦੋਸਤ ਹਮਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਹਮਸੇ ਕਹੇਂ ਕੁਛ ਦੋਸਤ ਹਮਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਜਾਨ ਅਗਰ ਪਯਾਰੀ ਹੈ ਪਯਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਹਾਕਿਮ ਕੀ ਤਲਵਾਰ ਮੁਕੱਦਸ ਹੋਤੀ ਹੈ
ਹਾਕਿਮ ਕੀ ਤਲਵਾਰ ਕੇ ਬਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਯਹ ਦਾਰ-ਓ-ਰਸਨ ਕਾ ਮੌਸਮ ਹੈ
ਜੋ ਭੀ ਜਿਸਕੀ ਗਰਦਨ ਮਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਲੋਗ ਇਲਹਾਮ ਕੋ ਭੀ ਇਲਹਾਦ ਸਮਝਤੇ ਹੈਂ
ਜੋ ਦਿਲ ਪਰ ਵਿਜਦਾਨ ਉਤਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਵਹ ਲਿੱਖੋ ਬਸ ਜੋ ਭੀ ਅਮੀਰੇ-ਸ਼ਹਰ ਕਹੇ
ਜੋ ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਦਰਦ ਕੇ ਮਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਖ਼ੁਦ ਮੁੰਸਿਫ਼ ਪਾ-ਬਸਤਾ ਹੈਂ, ਲਬ-ਬਸਤਾ ਹੈਂ
ਕੌਨ ਕਹਾਂ ਅਬ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਕੁਛ ਏਜ਼ਾਜ਼-ਰਸੀਦਾ ਹਮਸੇ ਕਹਤੇ ਹੈਂ
ਅਪਨੀ ਬਯਾਜ਼ ਮੇਂ ਨਾਮ ਹਮਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਦਿਲ ਕਹਤਾ ਹੈ ਖੁਲਕਰ ਸੱਚੀ ਬਾਤ ਕਹੋ
ਔਰ ਲਫ਼ਜ਼ੋਂ ਕੇ ਬੀਚ ਸਿਤਾਰੇ ਮਤ ਲਿੱਖੋ
ਸੂਲੀ ਤੇ ਰੱਸੀ, ਇਲਹਾਮ=ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ,
ਇਲਹਾਦ=ਕੁਫ਼ਰ, ਵਿਜਦਾਨ=ਰੱਬੀ ਸੁਨੇਹਾ,
ਮੁੰਸਿਫ਼=ਜੱਜ, ਬਸਤਾ=ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਬਯਾਜ਼=
ਸ਼ੇ'ਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਕਾਪੀ)
੧੨. ਅਜਬ ਸ਼ਹਰ ਥੇ ਔਰ ਅਜਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਅਜਬ ਸ਼ਹਰ ਥੇ ਔਰ ਅਜਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਸਿਤਮ ਸੂਰਤੇਂ ਥੀਂ, ਗ਼ਜ਼ਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਫ਼ਕੀਰ ਇਸ ਗਲੀ ਕੇ ਗਦਾਗਰ ਬਨੇ
ਸਰਾਪਾ ਤਲਬ-ਬੇ-ਤਲਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਵਹ ਕਾਫ਼ਿਰ ਅਕੇਲਾ ਖਿਲਾ ਦਾਰ ਪਰ
ਨਮਾਜ਼ੇ-ਜ਼ਨਾਜ਼ਾ ਮੇਂ ਸਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਇਨਹੀਂ ਰਾਸਤੋਂ ਪਰ ਕੁਲਾਹੇਂ ਗਿਰੀਂ
ਇਨਹੀਂ ਰਹਗੁਜ਼ਾਰੋਂ ਮੇਂ ਜਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਨ ਮਕਤਲ ਨ ਮੇਲਾ-ਤਮਾਸ਼ਾ ਕੋਈ
ਮਗਰ ਜਾ-ਬ-ਜਾ ਬੇ-ਸਬਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਸਭੀ ਸਰ-ਬ-ਸਜਦਾ ਥੇ ਦਰਬਾਰ ਮੇਂ
ਹਮ ਐਸੇ ਕਹਾਂ ਬੇ-ਅਦਬ ਲੋਗ ਥੇ
'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਅਪਨੀ ਬਰਬਾਦੀਯੋਂ ਕਾ ਸਬਬ
ਨ ਅਬ ਲੋਗ ਹੈਂ ਨ ਜਬ ਲੋਗ ਥੇ
ਪੈਰ ਤਕ)
੧੩. ਹਰ ਤਮਾਸ਼ਾਈ ਫ਼ਕਤ ਸਾਹਿਲ ਸੇ ਮੰਜ਼ਰ ਦੇਖਤਾ
ਹਰ ਤਮਾਸ਼ਾਈ ਫ਼ਕਤ ਸਾਹਿਲ ਸੇ ਮੰਜ਼ਰ ਦੇਖਤਾ
ਕੌਨ ਦਰੀਯਾ ਕੋ ਉਲਟਤਾ ਕੌਨ ਗੌਹਰ ਦੇਖਤਾ
ਵੋ ਤੋ ਦੁਨੀਯਾ ਕੋ ਮੇਰੀ ਦੀਵਾਨਗੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਆ ਗਈ
ਤੇਰੇ ਹਾਥੋਂ ਮੇਂ ਵਗਰਨਾ ਪਹਲਾ ਪੱਥਰ ਦੇਖਤਾ
ਆਂਖ ਮੇਂ ਆਂਸੂ ਜੜੇ ਥੇ ਪਰ ਸਦਾ ਤੁਝਕੋ ਨ ਦੀ
ਇਸ ਤਵੱਕੋ ਪਰ ਕਿ ਸ਼ਾਯਦ ਤੂ ਪਲਟਕਰ ਦੇਖਤਾ
ਮੇਰੀ ਕਿਸਮਤ ਕੀ ਲਕੀਰੇਂ ਮੇਰੇ ਹਾਥੋਂ ਮੇਂ ਨ ਥੀਂ
ਤੇਰੇ ਮਾਥੇ ਪਰ ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਮੁਕੱਦਰ ਦੇਖਤਾ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫੈਲੀ ਹੁਈ ਥੀ ਸ਼ਾਮ-ਏ-ਹਿਜ਼ਰਾਂ ਕੀ ਤਰਹ
ਕਿਸਕੋ ਇਤਨਾ ਹੌਸਲਾ ਥਾ ਕੌਨ ਜੀਕਰ ਦੇਖਤਾ
ਡੂਬਨੇਵਾਲਾ ਥਾ ਔਰ ਸਾਹਿਲ ਪੇ ਚੇਹਰੋਂ ਕਾ ਹੁਜੂਮ
ਪਲ ਕੀ ਮੋਹਲਤ ਥੀ ਮੈਂ ਕਿਸਕੋ ਆਂਖ ਭਰਕਰ ਦੇਖਤਾ
ਤੂ ਭੀ ਦਿਲ ਕੋ ਇਕ ਲਹੂ ਕੀ ਬੂੰਦ ਸਮਝਾ ਹੈ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਆਂਖ ਅਗਰ ਹੋਤੀ ਤੋ ਕਤਰੇ ਮੇਂ ਸਮੰਦਰ ਦੇਖਤਾ
੧੪. ਅਪਨੀ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੋ ਬੇਸ਼ਕ ਕਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਅਪਨੀ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੋ ਬੇਸ਼ਕ ਕਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਲੇਕਿਨ ਸ਼ਹਰ ਕੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਭੀ ਧਯਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਮੇਰੇ ਝੂਠ ਕੋ ਖੋਲੋ ਭੀ ਔਰ ਤੋਲੋ ਭੀ ਤੁਮ
ਲੇਕਿਨ ਅਪਨੇ ਸਚ ਕੋ ਭੀ ਮੀਜ਼ਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਕਲ ਤਾਰੀਖ਼ ਯਕੀਨਨ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਦੋਹਰਾਏਗੀ
ਆਜ ਕੇ ਇਕ-ਇਕ ਮੰਜ਼ਰ ਕੋ ਪਹਚਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਬਜ਼ਮ ਮੇਂ ਯਾਰੋਂ ਕੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਲਹੂ ਮੇਂ ਤਰ ਹੈ
ਰਜ਼ਮ ਮੇਂ ਲੇਕਿਨ ਤਲਵਾਰੋਂ ਕੋ ਮਯਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਆਜ ਤੋ ਐ ਦਿਲ ਤਰਕ-ਏ-ਤਆਲੁਕ ਪਰ ਤੁਮ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ
ਕਲ ਕੇ ਪਛਤਾਵੇ ਕੋ ਭੀ ਇਮਕਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਇਸ ਦਰੀਯਾ ਸੇ ਆਗੇ ਏਕ ਸਮੰਦਰ ਭੀ ਹੈ
ਔਰ ਵੋ ਬੇ-ਸਾਹਿਲ ਹੈ, ਯਹ ਭੀ ਧਯਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਇਸ ਮੌਸਮ ਮੇਂ ਗੁਲਦਾਨੋਂ ਕੀ ਰਸਮ ਕਹਾਂ ਹੈ
ਲੋਗੋ ਅਬ ਫੂਲੋਂ ਕੋ ਆਤਿਸ਼ਦਾਨ ਮੇਂ ਰਖਨਾ
ਤਲਵਾਰ, ਰਜ਼ਮ=ਯੁੱਧ, ਇਮਕਾਨ=ਸੰਭਾਵਨਾ)
੧੫. ਹਮ ਤੋ ਯੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਥੇ ਕਿ ਏਕ ਤਾਰ ਗਿਰੇਬਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਹਮ ਤੋ ਯੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਥੇ ਕਿ ਏਕ ਤਾਰ ਗਿਰੇਬਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਕਯਾ ਖ਼ਬਰ ਥੀ ਕਿ ਬਹਾਰ ਉਸਕੇ ਭੀ ਅਰਮਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਏਕ ਜ਼ਰਬ ਔਰ ਭੀ ਐ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਏ-ਤੇਸ਼ਾ ਬਦਸਤ
ਸਾਂਸ ਲੇਨੇ ਕੀ ਸਕਤ ਅਬ ਭੀ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਮੈਂ ਤੁਝੇ ਖੋ ਕੇ ਭੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੂੰ ਯਹ ਦੇਖਾ ਤੂਨੇ
ਕਿਸ ਕਦਰ ਹੌਸਲਾ ਹਾਰੇ ਹੁਏ ਇਨਸਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਫ਼ਾਸਲੇ ਕੁਰਬ ਕੇ ਸ਼ੋਲੋਂ ਕੋ ਹਵਾ ਦੇਤੇ ਹੈਂ !
ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਸ਼ਹਰ ਸੇ ਦੂਰ ਔਰ ਤੂ ਮੇਰੇ ਧਯਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਸਰੇ ਦੀਵਾਰ ਫ਼ਰੋਜ਼ਾਂ ਹੈ ਅਭੀ ਏਕ ਚਰਾਗ਼
ਐ ਨਸੀਮੇ-ਸਹਰੀ ! ਕੁਛ ਤੇਰੇ ਇਮਕਾਨ ਮੇਂ ਹੈ ?
ਦਿਲ ਧੜਕਨੇ ਕੀ ਸਦਾ ਆਤੀ ਹੈ ਗਾਹੇ-ਗਾਹੇ
ਜੈਸੇ ਅਬ ਭੀ ਤੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੇਰੇ ਕਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਖ਼ਲਕਤੇ-ਸ਼ਹਰ ਕੇ ਹਰ ਜ਼ੁਲਮ ਕੇ ਬਾਵਸਫ਼ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਹਾਯ ਵਹ ਹਾਥ ਕਿ ਅਪਨੇ ਹੀ ਗਿਰੇਬਾਨ ਮੇਂ ਹੈ
ਨਸੀਮੇ-ਸਹਰੀ=ਸਵੇਰ ਦੀ ਹਵਾ, ਗਾਹੇ-ਗਾਹੇ=ਕਦੇ
ਕਦੇ, ਖ਼ਲਕਤ=ਲੋਕ, ਬਾਵਸਫ਼=ਬਾਵਜੂਦ, ਫ਼ਰੋਜ਼ਾਂ=ਜਗਦਾ)
੧੬. ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਹੁਈ ਰੁਤ ਕਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਹੁਈ ਰੁਤ ਕਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜਾਨੇ
"ਗੁਲ ਨ ਜਾਨੇ ਭੀ ਕਯਾ ਤੋ ਬਾਗ਼ ਤੋ ਸਾਰਾ ਜਾਨੇ"
ਕਿਸਕੋ ਬਤਲਾਏਂ ਕਿ ਆਸ਼ੋਬੇ-ਮੁਹੱਬਤ ਕਯਾ ਹੈ
ਜਿਸ ਪੇ ਗੁਜ਼ਰੀ ਹੋ ਵਹੀ ਹਾਲ ਹਮਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਜਾਨ ਨਿਕਲੀ ਕਿਸੀ ਬਿਸਮਿਲ ਕੀ ਨ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਾ
ਬੁਝ ਗਯਾ ਕਯੋਂ ਸ਼ਬ-ਏ-ਹਿਜ਼ਰਾਂ ਕਾ ਸਿਤਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਜੋ ਭੀ ਮਿਲਤਾ ਹੈ ਹਮੀਂ ਸੇ ਵੋ ਗਿਲਾ ਕਰਤਾ ਹੈ
ਕੋਈ ਤੋ ਸੂਰਤੇ-ਹਾਲਾਤ ਖ਼ੁਦਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਦੋਸਤ ਅਹਬਾਬ ਤੋ ਰਹ-ਰਹ ਕੇ ਗਲੇ ਮਿਲਤੇ ਹੈਂ
ਕਿਸਨੇ ਖ਼ੰਜਰ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਮੇਂ ਉਤਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਤੁਝਸੇ ਬੜ੍ਹਕਰ ਕੋਈ ਨਾਦਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਗਾ ਕਿ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਦੁਸ਼ਮਨੇ-ਜਾਂ ਕੋ ਭੀ ਤੂ ਜਾਨ ਸੇ ਪਯਾਰਾ ਜਾਨੇ
ਬਿਸਮਿਲ=ਘਾਇਲ, ਸ਼ਬ-ਏ-ਹਿਜ਼ਰਾਂ=ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਰਾਤ)
੧੭. ਤੁਮ ਜ਼ਮਾਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ ਤੁਮਸੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਆਸ਼ਨਾ
ਤੁਮ ਜ਼ਮਾਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ ਤੁਮਸੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਆਸ਼ਨਾ
ਔਰ ਹਮ ਅਪਨੇ ਲੀਏ ਭੀ ਅਜਨਬੀ ਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ
ਰਾਸਤੇ ਭਰ ਕੀ ਰਿਫ਼ਾਕਤ ਭੀ ਬਹੁਤ ਹੈ ਜਾਨੇ-ਮਨ
ਵਰਨਾ ਮੰਜ਼ਿਲ ਪਰ ਪਹੁੰਚਕਰ ਕੌਨ ਕਿਸਕਾ ਆਸ਼ਨਾ
ਅਬ ਕਿ ਐਸੀ ਆਂਧੀਯਾਂ ਉੱਠੀਂ ਕਿ ਸੂਰਜ ਬੁਝ ਗਏ
ਹਾਯ ਵੋ ਸ਼ਮਏਂ ਕਿ ਝੋਕੋਂ ਸੇ ਭੀ ਥੀਂ ਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ
ਮੁੱਦਤੇਂ ਗੁਜ਼ਰੀਂ ਇਸੀ ਬਸਤੀ ਮੇਂ ਲੇਕਿਨ ਅਬ ਤਲਕ
ਲੋਗ ਨਾ-ਵਾਕਿਫ਼, ਫ਼ਜ਼ਾ ਬੇਗਾਨਾ, ਹਮ ਨਾ-ਆਸ਼ਨਾ
ਹਮ ਭਰੇ ਸ਼ਹਰੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਤਨਹਾ ਹੈਂ ਜਾਨੇ ਕਿਸ ਤਰਹ
ਲੋਗ ਵੀਰਾਨੋਂ ਮੇਂ ਕਰ ਲੇਤੇ ਹੈਂ ਪੈਦਾ ਆਸ਼ਨਾ
ਖ਼ਲਕ ਸ਼ਬਨਮ ਕੇ ਲੀਏ ਦਾਮਨ-ਕੁਸ਼ਾ ਸਹਰਾਓਂ ਮੇਂ
ਕਯਾ ਖ਼ਬਰ ਅਬਰ-ਏ-ਕਰਮ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਦਰੀਯਾ-ਆਸ਼ਨਾ
ਅਪਨੀ ਬਰਬਾਦੀ ਪੇ ਕਿਤਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਥੇ ਹਮ ਲੇਕਿਨ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਦੋਸਤ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕਾ ਨਿਕਲ ਆਯਾ ਹੈ ਅਪਨਾ ਆਸ਼ਨਾ
ਪੱਲਾ ਅੱਡਣਾ)
੧੮. ਜਹਾਂ ਕੇ ਸ਼ੋਰ ਸੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਕਯਾ
ਜਹਾਂ ਕੇ ਸ਼ੋਰ ਸੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਕਯਾ
ਤੁਮ ਅਪਨੇ ਘਰ ਕੋ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਯਹਾਂ ਕੁਛ ਆਸ਼ਨਾ ਸੀ ਬਸਤੀਯਾਂ ਥੀਂ
ਜਜ਼ੀਰੋਂ ਕੋ ਸਮੰਦਰ ਖਾ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਨ ਥੀ ਇਤਨੀ ਕੜੀ ਤਾਜ਼ਾ ਮੁਸਾਫ਼ਤ
ਪੁਰਾਨੇ ਹਮਸਫ਼ਰ ਯਾਦ ਆ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਮੇਰੀ ਗਰਦਨ ਮੇਂ ਬਾਹੇਂ ਡਾਲ ਦੀ ਹੈਂ
ਤੁਮ ਅਪਨੇ ਆਪ ਸੇ ਉਕਤਾ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਨਹੀਂ ਆਯਾ ਮੇਰਾ ਜਾਨੇ-ਬਹਾਰਾਂ
ਦਰਖ਼ਤੋਂ ਪਰ ਸ਼ਗੂਫ਼ੇ ਆ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਜਹਾਂ ਮੇਲਾ ਲਗਾ ਹੈ ਕਾਤਿਲੋਂ ਕਾ
'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਉਸ ਸ਼ਹਰ ਮੇਂ ਤਨਹਾ ਗਏ ਕਯਾ ?
ਸ਼ਗੂਫ਼ੇ=ਕਲੀਆਂ)
੧੯. ਅਬ ਸ਼ੌਕ ਸੇ ਕਿ ਜਾਂ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਅਬ ਸ਼ੌਕ ਸੇ ਕਿ ਜਾਂ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਬੋਲ ਐ ਹਵਾ-ਏ-ਸ਼ਹਰ ! ਕਿਧਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਕਬ ਤਕ ਉਸੀ ਕੋ ਆਖ਼ਿਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਕਹੇਂਗੇ ਹਮ
ਕੂ-ਏ-ਮੁਰਾਦ ਸੇ ਭੀ ਉਧਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਵੋ ਵਕਤ ਆ ਗਯਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਲ ਕੋ ਛੋੜਕਰ
ਗਹਰੇ ਸਮੰਦਰੋਂ ਮੇਂ ਉਤਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਅਬ ਰਫ਼ਤਗਾਂ ਕੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਾਰਵਾਂ ਕੀ ਹੈ
ਜਿਸ ਸਿਮਤ ਬੀ ਹੋ ਗਰਦ-ਏ-ਸਫ਼ਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਕੁਛ ਤੋ ਸਬੂਤੇ-ਖ਼ੂਨੇ-ਤਮੰਨਾ ਕਹੀਂ ਮਿਲੇ
ਹੈ ਦਿਲ ਤਹੀ ਤੋ ਆਂਖ ਕੋ ਭਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਯਾ ਅਪਨੀ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ੋਂ ਕੋ ਮੁਕੱਦਸ ਨ ਜਾਨਤੇ
ਯਾ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ੋਂ ਕੇ ਸਾਥ ਹੀ ਮਰ ਜਾਨਾ ਚਾਹੀਏ
ਰਫ਼ਤਗਾਂ=ਜਾ ਚੁਕੇ ਲੋਕ, ਸਿਮਤ=ਤਰਫ਼,
ਤਹੀ=ਖਾਲੀ, ਮੁਕੱਦਸ=ਪਵਿੱਤਰ)
੨੦. ਅਪਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕਬ ਤਕ ਰਾਜ਼ ਬਨਾਓਗੇ
ਅਪਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕੇ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕਬ ਤਕ ਰਾਜ਼ ਬਨਾਓਗੇ
ਰੁਸਵਾਈ ਸੇ ਡਰਨੇਵਾਲੋ ਬਾਤ ਤੁਮਹੀਂ ਫੈਲਾਓਗੇ
ਉਸਕਾ ਕਯਾ ਹੈ ਤੁਮ ਨ ਸਹੀ ਤੋ ਚਾਹਨੇਵਾਲੇ ਔਰ ਬਹੁਤ
ਤਰਕੇ-ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨੇਵਾਲੋ ! ਤੁਮ ਤਨਹਾ ਰਹ ਜਾਓਗੇ
ਹਿਜ਼ਰ ਕੇ ਮਾਰੋਂ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਫ਼ਹਮੀ ! ਜਾਗ ਰਹੇ ਹੈਂ ਪਹਰੋਂ ਸੇ
ਜੈਸੇ ਯੋਂ ਸ਼ਬ ਕਟ ਜਾਏਗੀ ਜੈਸੇ ਤੁਮ ਆ ਜਾਓਗੇ
ਜ਼ਖ਼ਮੇ-ਤਮੰਨਾ ਕਾ ਭਰ ਜਾਨਾ ਗੋਯਾ ਜਾਨ ਸੇ ਜਾਨਾ ਹੈ
ਉਸਕਾ ਭੁਲਾਨਾ ਸਹਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਭੀ ਯਾਦ ਆਓਗੇ
ਛੋੜੋ ਅਹਦੇ-ਵਫ਼ਾ ਕੀ ਬਾਤੇਂ ਕਯੋਂ ਝੂਠੇ ਇਕਰਾਰ ਕਰੇਂ
ਕਲ ਮੈਂ ਭੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੂੰਗਾ ਕਲ ਤੁਮ ਭੀ ਪਛਤਾਓਗੇ
ਰਹਨੇ ਦੋ ਯਹ ਪਿੰਦੋ-ਨਸੀਹਤ ਹਮ ਭੀ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਸੇ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੈਂ
ਜਿਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਸੌ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸਹੇ ਹੋਂ ਉਸਕੋ ਕਯਾ ਸਮਝਾਓਗੇ
੨੧. ਨਜ਼ਰ ਬੁਝੀ ਤੋ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਭੀ ਰੋਜ਼ੋ-ਸ਼ਬ ਕੇ ਗਏ
ਨਜ਼ਰ ਬੁਝੀ ਤੋ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਭੀ ਰੋਜ਼ੋ-ਸ਼ਬ ਕੇ ਗਏ
ਕਿ ਅਬ ਤਲਕ ਨਹੀਂ ਆਏ ਹੈਂ ਲੋਗ ਜਬ ਕੇ ਗਏ
ਸੁਨੇਗਾ ਕੌਨ ਤੇਰੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈਯੋਂ ਕਾ ਗਿਲਾ
ਯਹੀ ਹੈ ਰਸਮੇ-ਜ਼ਮਾਨਾ ਤੋ ਹਮ ਭੀ ਅਬ ਕੇ ਗਏ
ਮਗਰ ਕਿਸੀ ਨੇ ਹਮੇਂ ਹਮਸਫ਼ਰ ਨਹੀਂ ਜਾਨਾ
ਯੇ ਔਰ ਬਾਤ ਕਿ ਹਮ ਸਾਥ-ਸਾਥ ਸਬ ਕੇ ਗਏ
ਅਬ ਆਏ ਹੋ ਤੋ ਯਹਾਂ ਕਯਾ ਹੈ ਦੇਖਨੇ ਕੇ ਲੀਏ
ਯੇ ਸ਼ਹਰ ਕਬ ਸੇ ਹੈ ਵੀਰਾਂ ਵੋ ਲੋਗ ਕਬ ਕੇ ਗਏ
ਗਿਰਫ਼ਤਾ ਦਿਲ ਥੇ, ਮਗਰ ਹੌਸਲਾ ਨ ਹਾਰਾ ਥਾ
ਗਿਰਫ਼ਤਾ ਦਿਲ ਹੈਂ, ਮਗਰ ਹੌਸਲੇ ਭੀ ਅਬ ਕੇ ਗਏ
ਤੁਮ ਅਪਨੀ ਸ਼ਮਏ-ਤਮੰਨਾ ਕੋ ਰੋ ਰਹੇ ਹੋ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਇਨ ਆਂਧੀਯੋਂ ਮੇਂ ਤੋ ਪਯਾਰੇ ਚਰਾਗ਼ ਸਬ ਕੇ ਗਏ
੨੨. ਆਂਖ ਸੇ ਦੂਰ ਨ ਹੋ ਦਿਲ ਸੇ ਉਤਰ ਜਾਏਗਾ
ਆਂਖ ਸੇ ਦੂਰ ਨ ਹੋ ਦਿਲ ਸੇ ਉਤਰ ਜਾਏਗਾ
ਵਕਤ ਕਾ ਕਯਾ ਹੈ ਗੁਜ਼ਰਤਾ ਹੈ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਏਗਾ
ਇਤਨਾ ਮਾਨੂਸ ਨ ਹੋ ਖ਼ਿਲਵਤੇ-ਗ਼ਮ ਸੇ ਅਪਨੀ
ਤੂ ਕਭੀ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਭੀ ਦੇਖੇਗਾ ਤੋ ਡਰ ਜਾਏਗਾ
ਡੂਬਤੇ-ਡੂਬਤੇ ਕਸ਼ਤੀ ਕੋ ਉਛਾਲਾ ਦੇ ਦੂੰ
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਤੋ ਸਾਹਿਲ ਪੇ ਉਤਰ ਜਾਏਗਾ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇਰੀ ਅਤਾ ਹੈ ਤੋ ਯਹ ਜਾਨੇਵਾਲਾ
ਤੇਰੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਤੇਰੀ ਦਹਲੀਜ਼ ਪੇ ਧਰ ਜਾਏਗਾ
ਜ਼ਬਤ ਲਾਜ਼ਿਮ ਹੈ ਮਗਰ ਦੁਖ ਹੈ ਕਯਾਮਤ ਕਾ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਜ਼ਾਲਿਮ ਅਬ ਕੇ ਭੀ ਨ ਰੋਏਗਾ ਤੋ ਮਰ ਜਾਏਗਾ
੨੩. ਨ ਦਿਲ ਸੇ ਆਹ ਨ ਲਬ ਸੇ ਸਦਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਨ ਦਿਲ ਸੇ ਆਹ ਨ ਲਬ ਸੇ ਸਦਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਮਗਰ ਯੇ ਬਾਤ ਬੜੀ ਦੂਰ ਜਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਸਿਤਮ ਤੋ ਯਹ ਹੈ ਕਿ ਅਹਦੇ-ਸਿਤਮ ਕੇ ਜਾਤੇ ਹੀ
ਤਮਾਮ ਖ਼ਲਕ ਮੇਰੀ ਹਮਨਵਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਵਿਸਾਲੇ-ਬਹਰ ਕੀ ਹਸਰਤ ਮੇਂ ਜੂ-ਏ-ਕਮ-ਮਾਯਾ
ਕਭੀ-ਕਭੀ ਕਿਸੀ ਸਹਰਾ ਮੇਂ ਜਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਮੈਂ ਕਯਾ ਕਰੂੰ ਮੇਰੇ ਕਾਤਿਲ ਨ ਚਾਹਨੇ ਪਰ ਭੀ
ਤੇਰੇ ਲੀਏ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਸੇ ਦੁਆ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਵੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੋ ਕਿ ਦੁਨੀਯਾ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਕਯਾ ਕੀਜੇ
ਕਿ ਜਿਸਸੇ ਇਸ਼ਕ ਕਰੋ ਬੇਵਫ਼ਾ ਨਿਕਲਤੀ ਹੈ
ਹਮਨਵਾ= ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ, ਵਿਸਾਲੇ-ਬਹਰ=
ਸਾਗਰ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ, ਜੂ-ਏ-ਕਮ-ਮਾਯਾ=ਮਾਮੂਲੀ
ਨਹਰ, ਸਹਰਾ=ਮਾਰੂਥਲ)
੨੪. ਦੌਲਤੇ-ਦਰਦ ਕੋ ਦੁਨੀਯਾ ਸੇ ਛੁਪਾਕਰ ਰਖਨਾ
ਦੌਲਤੇ-ਦਰਦ ਕੋ ਦੁਨੀਯਾ ਸੇ ਛੁਪਾਕਰ ਰਖਨਾ
ਆਂਖ ਮੇਂ ਬੂੰਦ ਨ ਹੋ ਦਿਲ ਮੇਂ ਸਮੰਦਰ ਰਖਨਾ
ਕਲ ਗਏ ਗੁਜ਼ਰੇ ਜ਼ਮਾਨੋਂ ਕਾ ਖ਼ਯਾਲ ਆਏਗਾ
ਆਜ ਇਤਨਾ ਭੀ ਨਾ ਰਾਤੋਂ ਕੋ ਮੁਨੱਵਰ ਰਖਨਾ
ਅਪਨੀ ਆਸ਼ੁਫ਼ਤਾ ਮਿਜ਼ਾਜੀ ਪੇ ਹੰਸੀ ਆਤੀ ਹੈ
ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਸੰਗ ਸੇ ਔਰ ਕਾਂਚ ਕੇ ਪੈਕਰ ਰਖਨਾ
ਆਸ ਕਬ ਦਿਲ ਕੋ ਨਹੀਂ ਥੀ ਤੇਰੇ ਆ ਜਾਨੇ ਕੀ
ਪਰ ਨ ਐਸੀ ਕਿ ਕਦਮ ਘਰ ਸੇ ਨ ਬਾਹਰ ਰਖਨਾ
ਜ਼ਿਕਰ ਉਸਕਾ ਸਹੀ ਬਜ਼ਮ ਮੇਂ ਬੈਠੇ ਹੋ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਦਰਦ ਕੈਸਾ ਹੀ ਉਠੇ ਹਾਥ ਨ ਦਿਲ ਪਰ ਰਖਨਾ
੨੫. ਕੁਰਬਤੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਜੁਦਾਈ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਕੁਰਬਤੋਂ ਮੇਂ ਭੀ ਜੁਦਾਈ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਦਿਲ ਵਹ ਬੇ-ਮਹਰ ਕਿ ਰੋਨੇ ਕੇ ਬਹਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਹਮ ਨ ਹੋਤੇ ਤੋ ਕਿਸੀ ਔਰ ਕੇ ਚਰਚੇ ਹੋਤੇ
ਖ਼ਲਕਤੇ-ਸ਼ਹਰ ਤੋ ਕਹਨੇ ਕੋ ਫ਼ਸਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਯਹੀ ਦਿਲ ਥਾ ਕਿ ਤਰਸਤਾ ਥਾ ਮਰਾਸਿਮ ਕੇ ਲੀਏ
ਅਬ ਯਹੀ ਤਰਕੇ-ਤਆਲੁਕ ਕੇ ਬਹਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਅਪਨਾ ਯਹ ਹਾਲ ਕਿ ਜੀ ਹਾਰ ਚੁਕੇ ਲੁਟ ਭੀ ਚੁਕੇ
ਔਰ ਮੁਹੱਬਤ ਵਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਪੁਰਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਮ ਤੇਰੇ ਦਾਗ਼ੋਂ ਸੇ ਰਹੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ
ਔਰ ਤੂ ਹੈ ਕਿ ਸਦਾ ਆਈਨਾ-ਖ਼ਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਦਿਲ ਕਿਸੀ ਹਾਲ ਪੇ 'ਕਾਨੇ' ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਨੇ-'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਮਿਲ ਗਏ ਤੁਮ ਭੀ ਤੋ ਕਯਾ ਔਰ ਨ ਜਾਨੇ ਮਾਂਗੇ
ਸੰਬੰਧ, ਆਈਨਾ-ਖ਼ਾਨੇ=ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਘਰ, ਕਾਨੇ=
ਸਬਰ ਵਾਲਾ)
੨੬. ਲਗਾ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਦਨ ਪਰ ਕਬਾਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਲਗਾ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਦਨ ਪਰ ਕਬਾਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਯਹ ਸ਼ਹਰਯਾਰ ਭੀ ਕਯਾ-ਕਯਾ ਸਜ਼ਾਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਤਮਾਮ ਸ਼ਹਰ ਹੈ ਮਕਤਲ ਉਸੀ ਕੇ ਹਾਥੋਂ ਸੇ
ਤਮਾਮ ਸ਼ਹਰ ਉਸੀ ਕੋ ਦੁਆਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਕਭੀ ਤੋ ਹਮ ਕੋ ਭੀ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਵੋ ਅਬਰ ਕਾ ਟੁਕੜਾ
ਜੋ ਆਸਮਾਨ ਕੋ ਨੀਲੀ ਰਿਦਾਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਜੁਦਾਈਯੋਂ ਕੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਫਿਰ ਆ ਗਏ ਸ਼ਾਯਦ
ਕਿ ਦਿਲ ਅਭੀ ਸੇ ਕਿਸੀ ਕੋ ਸਦਾਏਂ ਦੇਤਾ ਹੈ
੨੭. ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਕਯੋਂ ਦਾਦੇ-ਜਫ਼ਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਕਯੋਂ ਦਾਦੇ-ਜਫ਼ਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਬਿਸਮਿਲ ਹੋ ਤੋ ਕਾਤਿਲ ਕੋ ਦੁਆ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਵਹਸ਼ਤ ਕਾ ਸਬਬ ਰੌਸ਼ਨੇ-ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਤੋ ਨਹੀਂ ਹੈ
ਮਹਰੋ-ਮਹੋ-ਅੰਜੁਮ ਕੋ ਬੁਝਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਏਕ ਯਹ ਭੀ ਤੋ ਅੰਦਾਜ਼ੇ-ਇਲਾਜੇ-ਗ਼ਮੇ-ਜਾਂ ਹੈ
ਐ ਚਾਰਾਗਰੋ, ਦਰਦ ਬੜ੍ਹਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਮੁੰਸਿਫ਼ ਹੋ ਅਗਰ ਤੁਮ ਤੋ ਕਬ ਇੰਸਾਫ਼ ਕਰੋਗੇ ?
ਮੁਜਰਿਮ ਹੈਂ ਅਗਰ ਹਮ ਤੋ ਸਜ਼ਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਰਹਜ਼ਨ ਹੋ ਤੋ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੈ ਮਤਾਏ-ਦਿਲੋ-ਜਾਂ ਭੀ
ਰਹਬਰ ਹੋ ਤੋ ਮੰਜ਼ਿਲ ਕਾ ਪਤਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਕਯਾ ਬੀਤ ਗਈ ਅਬ ਕੇ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਅਹਲੇ-ਚਮਨ ਪਰ
ਯਾਰਾਨੇ-ਕਫ਼ਸ ਮੁਝਕੋ ਸਦਾ ਕਯੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਤੇ
ਮਹਰੋ-ਮਹੋ-ਅੰਜੁਮ=ਸੂਰਜ-ਚੰਨ-ਤਾਰੇ, ਮੁੰਸਿਫ਼=
ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਮਤਾਏ=ਪੂੰਜੀ, ਯਾਰਾਨੇ-ਕਫ਼ਸ=
ਸਾਥੀ ਕੈਦੀ)
੨੮. ਤੁਝੇ ਉਦਾਸ ਕੀਯਾ ਖ਼ੁਦ ਭੀ ਸੋਗਵਾਰ ਹੁਏ
ਤੁਝੇ ਉਦਾਸ ਕੀਯਾ ਖ਼ੁਦ ਭੀ ਸੋਗਵਾਰ ਹੁਏ
ਹਮ ਆਪ ਅਪਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਸੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੁਏ
ਬਲਾ ਕੀ ਰੌ ਥੀ, ਨਦੀਮਾਨੇ-ਆਬਲਾ-ਪਾ ਕੀ
ਪਲਟ ਕੇ ਦੇਖਨਾ ਚਾਹਾ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਗੁਬਾਰ ਹੁਏ
ਗਿਲਾ ਉਸੀ ਕਾ ਕੀਯਾ ਜਿਸਸੇ ਤੁਝ ਪੇ ਹਰਫ਼ ਆਯਾ
ਵਗਰਨਾ ਯੋਂ ਤੋ ਸਿਤਮ ਹਮ ਪੇ ਬੇ-ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੁਏ
ਯਹ ਇੰਤਕਾਮ ਭੀ ਲੇਨਾ ਥਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋ ਅਭੀ
ਜੋ ਲੋਗ ਦੁਸ਼ਮਨੇ-ਜਾਂ ਥੇ ਵੋ ਗ਼ਮਗੁਸਾਰ ਹੁਏ
ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਰ ਕੀਯਾ ਤਰਕੇ-ਦੋਸਤੀ ਕਾ ਖ਼ਯਾਲ
ਮਗਰ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਪਸ਼ੇਮਾਂ ਹਰ ਏਕ ਬਾਰ ਹੁਏ
ਦੋਸਤ, ਗੁਬਾਰ=ਧੂੜ, ਹਰਫ਼=ਇਲਜ਼ਾਮ, ਪਸ਼ੇਮਾਂ=
ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ)
੨੯. ਐ ਖ਼ੁਦਾ ਆਜ ਉਸੇ ਸਬਕਾ ਮੁਕੱਦਰ ਕਰ ਦੇ
ਐ ਖ਼ੁਦਾ ਆਜ ਉਸੇ ਸਬਕਾ ਮੁਕੱਦਰ ਕਰ ਦੇ
ਵੋ ਮੁਹੱਬਤ ਕਿ ਜੋ ਇਨਸਾਂ ਕੋ ਪਯੰਬਰ ਕਰ ਦੇ
ਸਾਨਿਹੇ ਵੋ ਥੇ ਕਿ ਪਥਰਾ ਗਈਂ ਆਂਖੇਂ ਮੇਰੀ
ਜ਼ਖ਼ਮ ਯੇ ਹੈਂ ਤੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਕੋ ਭੀ ਪੱਥਰ ਕਰ ਦੇ
ਸਿਰਫ਼ ਆਂਸੂ ਹੀ ਅਗਰ ਦਸਤੇ-ਕਰਮ ਦੇਤਾ ਹੈ
ਮੇਰੀ ਉਜੜੀ ਹੁਈ ਆਂਖੋਂ ਕੋ ਸਮੰਦਰ ਕਰ ਦੇ
ਮੁਝਕੋ ਸਾਕੀ ਸੇ ਗਿਲਾ ਹੈ ਤੋ ਤੁਨਕ-ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਕਾ
ਜ਼ਹਰ ਭੀ ਦੇ ਤੋ ਮੇਰੇ ਜਾਮ ਕੋ ਭਰ-ਭਰ ਕਰ ਦੇ
ਸ਼ੌਕ ਅੰਦੇਸ਼ੋਂ ਸੇ ਪਾਗਲ ਹੁਆ ਜਾਤਾ ਹੈ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਕਾਸ਼ ਯੇ ਖ਼ਾਨਾਖ਼ਰਾਬੀ ਮੁਝੇ ਬੇਦਰ ਕਰ ਦੇ
ਤੁਨਕ-ਬਖ਼ਸ਼ੀ=ਘੱਟ ਦੇਣਾ, ਸ਼ੌਕ=ਇਸ਼ਕ,
ਅੰਦੇਸ਼ੋਂ=ਫ਼ਿਕਰ)
੩੦. ਸ਼ੋਲਾ ਥਾ ਜਲ ਬੁਝਾ ਹੂੰ, ਹਵਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਸ਼ੋਲਾ ਥਾ ਜਲ ਬੁਝਾ ਹੂੰ, ਹਵਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਮੈਂ ਕਬ ਕਾ ਜਾ ਚੁਕਾ ਹੂੰ, ਸਦਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਜੋ ਜ਼ਹਰ ਪੀ ਚੁਕਾ ਹੂੰ ਤੁਮਹੀਂ ਨੇ ਮੁਝੇ ਦੀਯਾ
ਅਬ ਤੁਮ ਤੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਦੁਆਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਯਹ ਭੀ ਬੜਾ ਕਰਮ ਹੈ ਸਲਾਮਤ ਹੈ ਜਿਸਮ ਅਭੀ
ਐ ਖ਼ੁਸਰਵਾਨੇ-ਸ਼ਹਰ, ਕਬਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਐਸਾ ਨ ਹੋ ਕਭੀ ਕਿ ਪਲਟਕਰ ਨ ਆ ਸਕੂੰ
ਹਰ ਬਾਰ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਸਦਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਕਬ ਮੁਝਕੋ ਏਤਰਾਫ਼ੇ-ਮੁਹੱਬਤ ਨ ਥਾ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਕਬ ਮੈਂਨੇ ਯੇ ਕਹਾ ਥਾ, ਸਜ਼ਾਏਂ ਮੁਝੇ ਨ ਦੋ
ਆਦਰ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀ ਪੋਸ਼ਾਕ)
੩੧. ਕੁਛ ਨ ਕਿਸੀ ਸੇ ਬੋਲੇਂਗੇ
ਕੁਛ ਨ ਕਿਸੀ ਸੇ ਬੋਲੇਂਗੇ
ਤਨਹਾਈ ਮੇਂ ਰੋ ਲੇਂਗੇ
ਹਮ ਬੇ-ਰਾਹ-ਰਵੋਂ ਕਾ ਕਯਾ
ਸਾਥ ਕਿਸੀ ਕੇ ਹੋ ਲੇਂਗੇ
ਖ਼ੁਦ ਤੋ ਹੁਏ ਰੁਸਵਾ ਲੇਕਿਨ
ਤੇਰੇ ਭੇਦ ਨ ਖੋਲੇਂਗੇ
ਜੀਵਨ ਜ਼ਹਰ ਭਰਾ ਸਾਗਰ
ਕਬ ਤਕ ਅਮ੍ਰਿਤ ਘੋਲੇਂਗੇ
ਹਿਜ਼ਰ ਕੀ ਸ਼ਬ ਸੋਨੇ ਵਾਲੇ
ਹਸ਼ਰ ਕੋ ਆਂਖੇਂ ਖੋਲੇਂਗੇ
ਕਯਾਮਤ)
੩੨. ਹੈਰਾਨ ਹੂੰ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਦੇਖਕਰ ਮੈਂ
ਹੈਰਾਨ ਹੂੰ ਖ਼ੁਦ ਕੋ ਦੇਖਕਰ ਮੈਂ
ਐਸਾ ਤੋ ਨਹੀਂ ਥਾ ਉਮਰ ਭਰ ਮੈਂ
ਵੋ ਜਿੰਦਾਦਿਲੀ ਕਹਾਂ ਗਈ ਹੈ
ਹੰਸਤਾ ਥਾ ਜਬ ਅਪਨੇ ਹਾਲ ਪਰ ਮੈਂ
ਆਦਾਬੇ-ਜੁਨੂਨੇ ਆਸ਼ਿਕੀ ਸੇ
ਐਸਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਥਾ ਬੇਖ਼ਬਰ ਮੈਂ
ਐਸੇ ਬੇਵਤਨੀ ਗਵਾਹ ਰਹਨਾ
ਹਰਚੰਦ ਫਿਰਾ ਹੂੰ ਦਰਬਦਰ ਮੈਂ
ਸੱਯਾਦ-ਪਰਸਤ ਜੋ ਭੀ ਸਮਝੇਂ
ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਕੋ ਸਮਝ ਸਕਾ ਨ ਘਰ ਮੈਂ
ਗੌਤਮ ਕੀ ਤਰਹ ਰਿਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਥਾ
ਲੇਕਿਨ ਨਿਕਲਾ ਹੂੰ ਤਜ ਕੇ ਘਰ ਮੈਂ
੩੩. ਜਹਾਂ ਭੀ ਜਾਨਾ ਤੋ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਖ਼ਵਾਬ ਭਰ ਲਾਨਾ
ਜਹਾਂ ਭੀ ਜਾਨਾ ਤੋ ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਖ਼ਵਾਬ ਭਰ ਲਾਨਾ
ਯੇ ਕਯਾ ਕਿ ਦਿਲ ਕੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਦਾਸ ਕਰ ਲਾਨਾ
ਮੈਂ ਬਰਫ਼ ਬਰਫ਼ ਰੁਤੋਂ ਮੇਂ ਚਲਾ ਤੋ ਉਸਨੇ ਕਹਾ
ਪਲਟ ਕੇ ਆਨਾ ਤੋ ਕਸ਼ਤੀ ਮੇਂ ਧੂਪ ਭਰ ਲਾਨਾ
ਭਲੀ ਲਗੀ ਹਮੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕਾਮਤੀ ਕਿਸੀ ਕੀ, ਮਗਰ
ਨਸੀਬ ਮੇਂ ਕਹਾਂ ਇਸ ਸਰਵ ਕਾ ਸਮਰ ਲਾਨਾ
ਪਯਾਮ ਕੈਸਾ, ਮਗਰ ਹੋ ਸਕੇ ਤੋ ਐ ਕਾਸਿਦ
ਕਭੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰੇ-ਯਾਰੇ-ਬੇਖ਼ਬਰ ਲਾਨਾ
'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਅਬ ਕੇ ਜਬ ਆਓ ਦਯਾਰੇ-ਜਾਨਾਂ ਮੇਂ
ਬਜਾਏ ਤੋਹਫ਼-ਏ-ਦਿਲ, ਅਰਮਗ਼ਾਨੇ ਸਰ ਲਾਨਾ
ਅਰਮਗ਼ਾਨੇ=ਤੋਹਫ਼ਾ)
੩੪. ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੇ ਯਹੀ ਗਿਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੇ ਯਹੀ ਗਿਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਤੂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਸੇ ਮਿਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਤੂ ਮੁਹੱਬਤ ਸੇ ਕੋਈ ਚਾਲ ਤੋ ਚਲ
ਹਾਰ ਜਾਨੇ ਕਾ ਹੌਸਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਦਿਲ ਧੜਕਤਾ ਨਹੀਂ ਤਪਕਤਾ ਹੈ
ਕਲ ਜੋ ਖ਼ਵਾਹਿਸ਼ ਥੀ ਆਬਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਹਮਸਫ਼ਰ ਚਾਹੀਏ, ਹੁਜੂਮ ਨਹੀਂ
ਇਕ ਮੁਸਾਫਿਰ ਭੀ ਕਾਫਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਕੋਹਕਨ ਹੋ ਕਿ ਕੈਸ ਹੋ ਕਿ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਸਬ ਮੇਂ ਇਕ ਸ਼ਖ਼ਸ ਹੀ ਮਿਲਾ ਹੈ ਮੁਝੇ
ਫ਼ਰਹਾਦ, ਕੈਸ=ਮਜਨੂੰ)
੩੫. ਗਈ ਰੁਤੋਂ ਮੇਂ ਤੋ ਸ਼ਾਮੋ-ਸਹਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
ਗਈ ਰੁਤੋਂ ਮੇਂ ਤੋ ਸ਼ਾਮੋ-ਸਹਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
ਕਿ ਹਮ ਉਦਾਸ ਬਹੁਤ ਥੇ ਮਗਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
ਯਹਾਂ ਭੀ ਫੂਲ ਸੇ ਚੇਹਰੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤੇ ਥੇ
ਯੇ ਅਬ ਜੋ ਹੈਂ ਯਹੀ ਦੀਵਾਰੋ-ਦਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
ਮਿਲੇ ਤੋ ਖ਼ੈਰ ਨ ਮਿਲਨੇ ਪੇ ਰੰਜਿਸ਼ੇਂ ਕੈਸੀ
ਕਿ ਉਸਸੇ ਅਪਨੇ ਮਰਾਸਿਮ ਥੇ ਪਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
ਰਫ਼ਾਕਤੋਂ ਸੇ ਭਰਾ ਹੂੰ ਮੁਸਾਫ਼ਤੋਂ ਸੇ ਨਹੀਂ
ਸਫ਼ਰ ਵਹੀ ਥੇ ਮਗਰ ਹਮਸਫ਼ਰ ਨ ਥੇ ਐਸੇ
੩੬. ਮੈਂ ਚੁਪ ਰਹਾ ਤੋ ਸਾਰਾ ਜਹਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਮੈਂ ਚੁਪ ਰਹਾ ਤੋ ਸਾਰਾ ਜਹਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਹਕ ਬਾਤ ਕੀ ਤੋ ਕੋਈ ਕਹਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਮੈਂ ਮਰ ਗਯਾ ਵਹੀਂ ਕਿ ਸਫ਼ੇ ਕਾਤਿਲਾਂ ਸੇ ਜਬ
ਖੰਜਰ ਬਦਸਤ ਤੂ ਭੀ ਰਵਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਮੁਝਕੋ ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਸਤ ਕਾ ਕੋਈ ਜਵਾਜ਼ ਦੋ
ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਾ ਨਿਸ਼ਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਯੇ ਔਰ ਬਾਤ ਤੂਨੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੀ ਬਾਤ ਕੀ
ਰੂ-ਏ-ਸੁਖ਼ਨ ਤੋ ਐ ਮੇਰੀ ਜਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
ਮੈਂਨੇ ਸਿਤਮਗਰੋਂ ਕੋ ਪੁਕਾਰਾ ਹੈ ਖੁਦ 'ਫ਼ਰਾਜ਼'
ਵਰਨਾ ਕਿਸੀ ਕਾ ਧਯਾਨ ਕਹਾਂ ਥਾ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼
੩੭. ਖ਼ਵਾਬ ਮਰਤੇ ਨਹੀਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਮਰਤੇ ਨਹੀਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਦਿਲ ਹੈਂ ਨ ਆਂਖੇਂ ਨ ਸ਼ਾਸੇਂ ਕਿ ਜੋ
ਰੇਜ਼ਾ-ਰੇਜ਼ਾ ਹੁਏ ਤੋ ਬਿਖਰ ਜਾਏਂਗੇ
ਜਿਸਮ ਕੀ ਮੌਤ ਸੇ ਯੇ ਭੀ ਮਰ ਜਾਏਂਗੇ
ਖ਼ਵਾਬ ਮਰਤੇ ਨਹੀਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਤੋ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈਂ ਨਵਾ ਹੈਂ ਹਵਾ ਹੈਂ
ਜੋ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜੋਂ ਸੇ ਰੁਕਤੇ ਨਹੀਂ
ਜ਼ੁਲਮ ਕੇ ਦੋਜ਼ਖ਼ੋਂ ਸੇ ਭੀ ਫੁੰਕਤੇ ਨਹੀਂ
ਰੌਸ਼ਨੀ ਔਰ ਨਵਾ ਔਰ ਹਵਾ ਕੇ ਅਲਮ
ਮਕਤਲੋਂ ਮੇਂ ਪਹੁੰਚਕਰ ਭੀ ਝੁਕਤੇ ਨਹੀਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਤੋ ਹਰਫ਼ ਹੈਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਤੋ ਨੂਰ ਹੈਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਸੁਕਰਾਤ ਹੈਂ
ਖ਼ਵਾਬ ਮੰਸੂਰ ਹੈਂ
ਆਵਾਜ਼, ਅਲਮ=ਝੰਡੇ)
੩੮. ਐ ਦੇਸ ਸੇ ਆਨੇਵਾਲੇ ਬਤਾ
ਵੋ ਸ਼ਹਰ ਜੋ ਹਮਸੇ ਛੂਟਾ ਹੈ ਅਬ ਉਸਕਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਹਰ ਦੁਸ਼ਮਨੇ-ਜਾਂ ਕਿਸ ਹਾਲ ਮੇਂ ਹੈ, ਹਰ ਜਾਨ ਸੇ ਪਯਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਸ਼ਬ ਬਜ਼ਮੇ-ਹਰੀਫ਼ਾਂ ਜਮਤੀ ਹੈ ਯਾ ਸ਼ਾਮ ਢਲੇ ਸੋ ਜਾਤੇ ਹੈਂ
ਯਾਰੋਂ ਕੀ ਬਸਰ-ਔਕਾਤ ਹੈ ਕਯਾ, ਹਰ ਅੰਜੁਮਨ-ਆਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਕਯਾ ਕੂ-ਏ-ਨਿਗਾਰਾਂ ਮੇਂ ਅਬ ਭੀ ਉਸ਼ਾਕ ਕਾ ਮੇਲਾ ਲਗਤਾ ਹੈ
ਅਹਲੇ-ਦਿਲ ਨੇ ਕਾਤਿਲ ਕੇ ਲੀਏ ਮਕਤਲ ਕੋ ਸੰਵਾਰਾ ਕੈਸਾ
ਕਯਾ ਅਬ ਭੀ ਹਮਾਰੇ ਗਾਂਵ ਮੇਂ ਘੁੰਘਰੂ ਹੈਂ ਹਵਾ ਕੇ ਪਾਂਵ ਮੇਂ
ਯਾ ਆਗ ਲਗੀ ਹੈ ਛਾਵੋਂ ਮੇਂ ਅਬ ਵਕਤ ਕਾ ਧਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਕਾਸਿਦ ਕੇ ਲਬੋਂ ਪਰ ਕਯਾ ਅਬ ਭੀ ਆਤਾ ਹੈ ਹਮਾਰਾ ਨਾਮ ਕਭੀ
ਵੋ ਭੀ ਤੋ ਖ਼ਬਰ ਰਖਤਾ ਹੋਗਾ ਯੇ ਝਗੜਾ ਸਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਜਬ ਭੀ ਮੈਖ਼ਾਨੇ ਬੰਦ ਹੀ ਥੇ ਔਰ ਵਾ ਦਰੇ-ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਰਹਤਾ ਥਾ
ਅਬ ਮੁਫ਼ਤੀ-ਏ-ਦੀਂ ਕਯਾ ਕਹਤਾ ਹੈ, ਮੌਸਮ ਕਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਮੈਖ਼ਾਰੋਂ ਕਾ ਪਿੰਦਾਰ ਗਯਾ ਔਰ ਸਾਕੀ ਕਾ ਮੇਯਾਰ ਗਯਾ
ਕਲ ਤਲਖ਼ੀ-ਏ-ਮੈ ਭੀ ਖਲਤੀ ਥੀ, ਅਬ ਜ਼ਹਰ ਗਵਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਹਰ ਏਕ ਕਸ਼ੀਦਾ-ਕਾਮਤ ਪਰ ਕਯਾ ਅਬ ਭੀ ਕਮੰਦੇਂ ਪੜਤੀ ਹੈਂ
ਜਬ ਸੇ ਵੋ ਮਸੀਹਾ ਦਾਰ ਹੁਆ, ਹਰ ਦਰਦ ਕਾ ਮਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਘਰ ਅਬ ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਹੈਂ, ਸੁਨਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਮਕਤਲ ਹੈਂ
ਯੇ ਜਬਰ ਖ਼ੁਦਾ ਕੇ ਨਾਮ ਪੇ ਹੈ ਯੇ ਜ਼ੁਲਮ ਖ਼ੁਦਾ ਕੇ ਨਾਮ ਪੇ ਹੈ
ਯੇ ਸ਼ਾਮੇ-ਸਿਤਮ ਕਟਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਯੇ ਜ਼ੁਲਮਤੇ-ਸ਼ਬ ਕਟਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ
ਮੇਰੇ ਬਦਕਿਸਮਤ ਲੋਗੋਂ ਕੀ ਕਿਸਮਤ ਕਾ ਸਹਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਪਿੰਦਾਰ ਸਲਾਮਤ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਯਹ ਦੇਖੋ, ਯਹ ਮਤ ਦੇਖੋ
ਜਾਂ ਕਿਤਨੀ ਰੇਜ਼ਾ-ਰੇਜ਼ਾ ਹੈ, ਦਿਲ ਪਾਰਾ-ਪਾਰਾ ਕੈਸਾ ਹੈ
ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਗਲੀ, ਉਸ਼ਾਕ=ਆਸ਼ਿਕ, ਵਾ=ਖੁਲ੍ਹਾ,
ਪਿੰਦਾਰ=ਘੁਮੰਡ, ਰੇਜ਼ਾ-ਰੇਜ਼ਾ=ਕਣ-ਕਣ)
੩੯. ਅਬ ਕਿਸਕਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਤੇ ਹੋ
ਅਬ ਕਿਸਕਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਤੇ ਹੋ
ਉਸ ਦੇਸ ਕਾ ਜੋ ਤਕਸੀਮ ਹੁਆ
ਅਬ ਕਿਸਕਾ ਗੀਤ ਸੁਨਾਤੇ ਹੋ
ਉਸ ਤਨ-ਮਨ ਕਾ ਜੋ ਦੋ-ਨੀਮ ਹੁਆ
ਉਸ ਖ਼ਵਾਬ ਕਾ ਜੋ ਰੇਜ਼ਾ-ਰੇਜ਼ਾ
ਇਨ ਆਂਖੋਂ ਕੀ ਤਕਦੀਰ ਹੁਆ
ਉਸ ਨਾਮ ਕਾ ਜੋ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ
ਗਲੀਯੋਂ ਮੇਂ ਬੇ-ਤੌਕੀਰ ਹੁਆ
ਉਸ ਪਰਚਮ ਕਾ ਜਿਸਕੀ ਹੁਰਮਤ
ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਮੇਂ ਨੀਲਾਮ ਹੁਈ
ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਕਾ ਜਿਸਕੀ ਹੁਰਮਤ
ਮੰਸੂਬ ਅਦੂ ਕੇ ਨਾਮ ਹੁਈ
ਉਸ ਜੰਗ ਕਾ ਜੋ ਤੁਮ ਹਾਰ ਚੁਕੇ
ਉਸ ਰਸਮ ਕਾ ਜੋ ਜਾਰੀ ਭੀ ਨਹੀਂ
ਉਸ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਾ ਜੋ ਸੀਨੇ ਪੇ ਨ ਥਾ
ਉਸ ਜਾਨ ਕਾ ਜੋ ਵਾਰੀ ਭੀ ਨਹੀਂ
ਉਸ ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਜੋ ਬਦ-ਕਿਸਮਤ ਥਾ
ਰਾਹੋਂ ਮੇਂ ਬਹਾ ਯਾ ਤਨ ਮੇਂ ਰਹਾ
ਉਸ ਫੂਲ ਕਾ ਜੋ ਬੇ-ਕੀਮਤ ਥਾ
ਆਂਗਨ ਮੇਂ ਖਿਲਾ ਯਾ ਬਨ ਮੇਂ ਰਹਾ
ਉਸ ਮਸ਼ਰਿਕ ਕਾ ਜਿਸਕਾ ਤੁਮਨੇ
ਨੇਜ਼ੇ ਕੀ ਅਨੀ ਮਰਹਮ ਸਮਝਾ
ਉਸ ਮਗ਼ਰਿਬ ਕਾ ਜਿਸਕੋ ਤੁਮਨੇ
ਜਿਤਨਾ ਭੀ ਲੂਟਾ ਕਮ ਸਮਝਾ
ਉਨ ਮਾਸੂਮੋਂ ਕਾ ਜਿਨਕੇ ਲਹੂ
ਸੇ ਤੁਮਨੇ ਫ਼ਰੋਜ਼ਾਂ ਰਾਤੇਂ ਕੀਂ
ਯਾ ਉਨ ਮਜ਼ਲੂਮੋਂ ਕਾ ਜਿਨਸੇ
ਖ਼ੰਜਰ ਕੀ ਜ਼ਬਾਂ ਮੇਂ ਬਾਤੇਂ ਕੀਂ
ਉਸ ਮਰੀਯਮ ਕਾ ਜਿਸਕੀ ਇੱਫ਼ਤ
ਲੁਟਤੀ ਹੈ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਮੇਂ
ਉਸ ਈਸਾ ਕਾ ਜੋ ਕਾਤਿਲ ਹੈ
ਔਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਗ਼ਮ-ਖ਼ਵਾਰੋਂ ਮੇਂ
ਉਨ ਨੌਹਾਗਰੋਂ ਕਾ ਜਿਨਨੇ ਹਮੇਂ
ਖ਼ੁਦ ਕਤਲ ਕੀਯਾ ਖ਼ੁਦ ਰੋਤੇ ਹੈਂ
ਐਸੇ ਭੀ ਕਹੀਂ ਦਮ-ਸਾਜ਼ ਹੁਏ
ਐਸੇ ਜੱਲਾਦ ਭੀ ਹੋਤੇ ਹੈਂ
ਉਨ ਭੂਖੇ ਨੰਗੇ ਢਾਚੋਂ ਕਾ
ਜੋ ਰਕਸ ਸਰੇ-ਬਾਜ਼ਾਰ ਕਰੇਂ
ਯਾ ਉਨ ਜ਼ਾਲਿਮ ਕੱਜ਼ਾਕੋਂ ਕਾ
ਜੋ ਭੇਸ ਬਦਲਕਰ ਵਾਰ ਕਰੇਂ
ਯਾ ਉਨ ਝੂਠੇ ਇਕਰਾਰੋਂ ਕਾ
ਜੋ ਆਜ ਤਲਕ ਈਫ਼ਾ ਨ ਹੁਏ
ਯਾ ਉਨ ਬੇਬਸ ਲਾਚਾਰੋਂ ਕਾ
ਜੋ ਔਰ ਭੀ ਦੁਖ ਕਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੁਏ
ਉਸ ਸ਼ਾਹੀ ਕਾ ਜੋ ਦਸਤ-ਬ-ਦਸਤ
ਆਈ ਹੈ ਤੁਮਹਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਮੇਂ
ਕਯੂੰ ਨੰਗੇ-ਵਤਨ ਕੀ ਬਾਤ ਕਰੋ
ਕਯਾ ਰੱਖਾ ਹੈ ਇਸ ਕਿੱਸੇ ਮੇਂ
ਆਂਖੋਂ ਮੇਂ ਛੁਪਾਏ ਅਸਕੋਂ ਕੋ
ਹੋਠੋਂ ਪੇ ਵਫ਼ਾ ਕੇ ਬੋਲ ਲੀਯੇ
ਇਸ ਜਸ਼ਨ ਮੇਂ ਮੈਂ ਭੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੂੰ
ਨੌਹੋਂ ਸੇ ਭਰਾ ਕਸ਼ਕੋਲ ਲੀਯੇ
ਬੇਇੱਜ਼ਤ, ਅਦੂ=ਵੈਰੀ, ਮਸ਼ਰਿਕ=ਪੂਰਬ,
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼, ਅਨੀ=ਨੋਕ, ਮਗ਼ਰਿਬ=ਪੱਛਮ,
ਇੱਫ਼ਤ=ਇੱਜ਼ਤ, ਨੌਹਾਗਰ=ਸ਼ੋਕਗੀਤ ਲੇਖਕ,
ਈਫ਼ਾ=ਪੂਰੇ)
੪੦. ਕਲਮ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੈ
ਕਿ ਜੋ ਉਸਨੇ ਲਿਖਾ
ਵਹੀ ਆਜ ਮੈਂ ਹੂੰ
ਵਹੀ ਆਜ ਤੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਨੇ ਲਿਖਾ ਥਾ
ਕਿ ਜਬ ਭੀ ਜ਼ਬਾਨੋਂ ਪੇ ਪਹਰੇ ਲਗੇ ਹੈਂ
ਤੋ ਬਾਜ਼ੂ ਸਨਾਂ ਤੋਲਤੇ ਹੈਂ
ਕਿ ਜਬ ਭੀ ਲਬੋਂ ਪਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਕੇ ਤਾਲੇ ਪੜੇ ਹੋਂ
ਤੋ ਜ਼ਿੰਦਾਂ ਜੇਲ ਕੇ ਦੀਵਾਰੋ-ਦਰ ਬੋਲਤੇ ਹੈਂ
ਕਿ ਜਬ ਹਰਫ਼ ਜ਼ੰਜੀਰ ਹੋਤਾ ਹੈ
ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਹੋਤਾ ਹੈ ਆਖ਼ਿਰ
ਤੋ ਆਮਿਰ ਕੀ ਤਕਦੀਰ ਹੋਤਾ ਹੈ ਆਖ਼ਿਰ
ਕਿ ਜੋ ਹਰਫ਼ ਹੈ ਜ਼ੀਸਤ ਕੀ ਆਬਰੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਨੇ ਲਿਖਾ ਥਾ
ਯਹ ਧਰਤੀ ਉਸੀ ਕੀ ਹੈ ਜੋ
ਜ਼ੁਲਮ ਕੇ ਮੌਸਮੋਂ ਮੇਂ
ਖੁਲੇ ਆਸਮਾਨੋਂ ਤਲੇ
ਉਸਕੀ ਮਿੱਟੀ ਮੇਂ ਅਪਨਾ ਲਹੂ ਘੋਲਤਾ ਹੈ
ਜੋ ਅਪਨੇ ਲਹੂ ਕੀ ਤਜ਼ਾਮਤ ਸੇ
ਜ਼ੁਲਫ਼ੇ-ਨਾਮੂ ਕੀ ਗਿਰਹ ਖੋਲਤਾ ਹੈ
ਵਹੀ ਜਿਸਕੇ ਪੋਰੋਂ ਕੇ ਮਸ ਸੇ
ਸੁਕੂਤੇ-ਜ਼ਮੀਂ ਬੋਲਤਾ ਹੈ
ਮਗਰ ਜਿਸਨੇ ਬੋਯਾ ਥਾ ਕਾਟਾ ਥਾ
ਉਸਕੇ ਮੁਕੱਦਰ ਮੇਂ ਨਾਨੇ'-ਜਵੀਂ ਤਕ ਨ ਥੀ
ਜਿਸਕਾ ਪੈਕਰ ਮਸ਼ੱਕਤ ਸੇ ਪਥਰਾ ਗਯਾ
ਔਰ ਜਿਸਕੇ ਲਬੋਂ ਪਰ ਨਹੀਂ ਤਕ ਨ ਥੀ
ਉਸੀ ਸੇ ਇਬਾਰਤ ਯਹ ਸਬ ਰੰਗੋ-ਬੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੈ
ਕਿ ਉਸਨੇ ਨੇ ਲਿਖਾ ਥਾ
ਵੋ ਬਾਜ਼ੂ
ਜੋ ਪੱਥਰ ਸੇ ਹੀਰੇ ਤਰਾਸ਼ੇਂ
ਮਗਰ ਬੇ-ਨਿਸ਼ਾਂ ਉਨਕੇ ਘਰ
ਬੇ-ਕਫ਼ਨ ਉਨਕੀ ਲਾਸ਼ੇਂ
ਵਹੀ ਕੋਹਕਨ
ਜਿਨਕੇ ਤੇਸ਼ੇ ਪਹਾੜੋਂ ਕੇ ਦਿਲ ਚੀਰ ਡਾਲੇਂ
ਮਗਰ ਖ਼ੁਸਰਵਾਨੇ-ਏ-ਜਹਾਂ ਉਨਕੀ ਸ਼ੀਰੀਂ ਚੁਰਾ ਲੇਂ
ਵਹੀ ਜਿਨਕੇ ਜਿਸਮੋਂ ਕੇ ਪੈਵੰਦ
ਅਹਲੇ-ਹਵਸ ਕੀ ਕਬਾ ਮੇਂ ਲਗੇ ਥੇ
ਵਹੀ ਸਾਦਾ-ਦਿਲ
ਜਿਨਕੀ ਨਜ਼ਰੇਂ ਫ਼ਲਕ ਪਰ ਜਮੀਂ ਥੀਂ
ਤੋ ਲਬ ਮੁਨਇਮੋਂ ਕੀ ਸਨਾ ਮੇਂ ਲਗੇ ਥੇ
ਅਬ ਉਨਕੀ ਸਨਾ ਚਾਰ-ਸੂ ਹੈ
ਕਲਮ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੈ
ਜ਼ੁਲਫ਼ੇ-ਨਾਮੂ=ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ, ਮਸ=ਛੁਹ,
ਸੁਕੂਤ=ਸੰਨਾਟਾ, ਨਾਨੇ'-ਜਵੀਂ=ਜੌਂ ਦੀ ਰੋਟੀ, ਮੁਨਇਮੋਂ
ਕੀ ਸਨਾ =ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ, ਸੂ=ਤਰਫ਼)
੪੧. ਨਜ਼ਰੇ-ਨਜ਼ਰੁਲ
ਫ਼ਨਕਾਰ ਜੋ ਅਪਨੇ ਸਹਰੇ-ਫ਼ਨ ਸੇ
ਪੱਥਰ ਕੋ ਜ਼ਬਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਤਾ ਹੈ
ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਕੋ ਢਾਲਕਰ ਸਦਾ ਮੇਂ
ਆਵਾਜ਼ ਕੋ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਤਾ ਹੈ
ਤਾਰੀਖ਼ ਕੋ ਅਪਨਾ ਖ਼ੂਨ ਦੇਕਰ
ਤਹਜ਼ੀਬ ਕੋ ਸ਼ਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਤਾ ਹੈ
ਫ਼ਨਕਾਰ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਤੋ ਜਾਬਿਰ
ਜ਼ੁਲਮਤ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਖੋਲਤਾ ਹੈ
ਹਰ ਅਹਲੇ-ਨਜ਼ਰ ਕੋ ਦਸਤੇ-ਕਾਤਿਲ
ਨੇਜ਼ੇ ਕੀ ਅਨੀ ਪੇ ਤੌਲ਼ਤਾ ਹੈ
ਇਨਸਾਨ ਬਜ਼ੋਰ ਖ਼ਾਕੋ-ਖ਼ੂੰ ਮੇਂ
ਇਨਸਾਨ ਕੇ ਹੁਕੂਕ ਰੋਲਤਾ ਹੈ
ਫ਼ਨਕਾਰ ਅਗਰ ਜ਼ਬਾਂ ਨ ਖੋਲੇ
ਅੰਬਾਰੇ-ਗੁਹਰ-ਨਸੀਬ ਉਸਕਾ
ਵਰਨਾ ਹਰ ਸ਼ਹਰਯਾਰ ਦੁਸ਼ਮਨ
ਹਰ ਸ਼ੇਖ਼ੇ-ਹਰਮ ਰਕੀਬ ਉਸਕਾ
ਚਾਹੇ ਵਹ 'ਫ਼ਰਾਜ਼' ਹੋ ਕਿ 'ਨਜ਼ਰੁਲ'
ਬੋਲੇ ਤੋ ਸਿਲਾ ਸਲੀਬ ਉਸਕਾ
ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਭੇਂਟ, ਗੁਹਰ=ਮੋਤੀ,
ਸ਼ਹਰਯਾਰ=ਬਾਦਸ਼ਾਹ)
੪੨. ਫ਼ਨਕਾਰੋਂ ਕੇ ਨਾਮ
ਤੁਮਨੇ ਧਰਤੀ ਕੇ ਮਾਥੇ ਪੇ ਅਫ਼ਸ਼ਾਂ ਚੁਨੀ
ਖ਼ੁਦ ਅੰਧੇਰੀ ਫ਼ਜਾਓਂ ਮੇਂ ਪਲਤੇ ਰਹੇ
ਤੁਮਨੇ ਦੁਨੀਯਾ ਕੇ ਖ਼ਵਾਬੋਂ ਕੀ ਜੰਨਤ ਬੁਨੀ
ਖ਼ੁਦ ਫ਼ਲਾਕਤ ਕੇ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਮੇਂ ਜਲਤੇ ਰਹੇ
ਤੁਮਨੇ ਇਨਸਾਨ ਕੇ ਦਿਲ ਕੀ ਧੜਕਨ ਸੁਨੀ
ਔਰ ਖ਼ੁਦ ਉਮਰ ਭਰ ਖ਼ੂੰ ਉਗਲਤੇ ਰਹੇ
ਜੰਗ ਕੀ ਆਗ ਦੁਨੀਯਾ ਮੇਂ ਜਬ ਭੀ ਜਲੀ
ਅਮਨ ਕੀ ਲੋਰੀਯਾਂ ਤੁਮ ਸੁਨਾਤੇ ਰਹੇ
ਜਬ ਭੀ ਤਖ਼ਰੀਬ ਕੀ ਤੁੰਦ ਆਂਧੀ ਚਲੀ
ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਂ ਤੁਮ ਦਿਖਾਤੇ ਰਹੇ
ਤੁਮਸੇ ਇਨਸਾਂ ਕੀ ਤਹਜ਼ੀਬ ਫੂਲੀ ਫਲੀ
ਤੁਮ ਮਗਰ ਜ਼ੁਲਮ ਕੇ ਤੀਰ ਖਾਤੇ ਰਹੇ
ਤੁਮਨੇ ਸ਼ਹਕਾਰ ਖ਼ੂਨੇ-ਜਿਗਰ ਸੇ ਸਜਾਏ
ਔਰ ਇਸਕੇ ਏਵਜ਼ ਹਾਥ ਕਟਵਾ ਦੀਏ
ਤੁਮਨੇ ਦੁਨੀਯਾ ਕੋ ਅਮਰਿਤ ਕੇ ਚਸ਼ਮੇ ਦਿਖਾਏ
ਔਰ ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਹਰੇ-ਕਾਤਿਲ ਕੇ ਪਯਾਲੇ ਪੀਏ
ਤੁਮਨੇ ਹਰ ਇਕ ਕੇ ਦੁਖ ਅਪਨੇ ਦਿਲ ਸੇ ਲਗਾਏ
ਤੁਮ ਜੀਏ ਤੋ ਜ਼ਮਾਨੇ ਕੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਜੀਏ
ਤੁਮ ਪਯੰਬਰ ਨ ਥੇ ਅਰਸ਼ ਕੇ ਮੁਦਈ
ਤੁਮਨੇ ਦੁਨੀਯਾ ਸੇ ਦੁਨੀਯਾ ਕੀ ਬਾਤੇਂ ਕਹੀਂ
ਤੁਮਨੇ ਜ਼ਰਰੋਂ ਕੋ ਤਾਰੋਂ ਕੀ ਤਨਵੀਰ ਦੀ
ਤੁਮਸੇ ਗੋ ਅਪਨੀ ਆਂਖੇਂ ਭੀ ਛੀਨੀ ਗਈਂ
ਤੁਮਨੇ ਦੁਖਤੇ ਦਿਲੋਂ ਕੀ ਮਸੀਹਾਈ ਕੀ
ਔਰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਸੇ ਤੁਮਕੋ ਸਲੀਬੇਂ ਮਿਲੀਂ
ਕਾਖ਼ੋ-ਦਰਬਾਰ ਸੇ ਕੂਚਾ-ਏ-ਦਾਰ ਤਕ
ਕਲ ਜੋ ਥੇ ਆਜ ਭੀ ਹੈਂ ਵਹੀ ਸਿਲਸਿਲੇ
ਜੀਤੇ ਜੀ ਤੋ ਨ ਪਾਈ ਚਮਨ ਕੀ ਮਹਕ
ਮੌਤ ਕੇ ਬਾਦ ਫੂਲੋਂ ਕੇ ਮਰਕਦ ਮਿਲੇ
ਐ ਮਸੀਹਾਓ ! ਯਹ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਬ ਤਲਕ
ਹੈਂ ਜ਼ਮੀਂ ਸੇ ਫ਼ਲਕ ਤਕ ਬੜੇ ਫ਼ਾਸਲੇ
ਤਖ਼ਰੀਬ=ਨਾਸ਼, ਏਵਜ਼=ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ,
ਮੁੱਦਈ=ਦਾਵੇਦਾਰ, ਤਨਵੀਰ=ਰੋਸ਼ਨੀ,
ਮਸੀਹਾਈ=ਇਲਾਜ, ਕਾਖ਼=ਛੱਤ,
ਮਰਕਦ=ਮਜ਼ਾਰ, ਫ਼ਲਕ=ਆਕਾਸ਼)
੪੩. ਸਵਾਲ
('ਫ਼ਿਰਾਕ' ਕੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇਖਕਰ)
ਏਕ ਸੰਗ-ਤਰਾਸ਼ ਜਿਸਨੇ ਬਰਸੋਂ
ਹੀਰੋਂ ਕੀ ਤਰਹ ਸਨਮ ਤਰਾਸ਼ੇ
ਆਜ ਅਪਨੇ ਸਨਮ-ਕਦੇ ਮੇਂ ਤਨਹਾ
ਮਜਬੂਰ ਨਿਢਾਲ ਜ਼ਖ਼ਮ-ਖ਼ੁਰਦਾ
ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪੜਾ ਕਰਾਹਤਾ ਹੈ
ਚੇਹਰੇ ਪੇ ਉਜਾੜ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇ
ਲਮਹਾਤ ਕੀ ਅਨਗਿਨਤ ਖ਼ਰਾਸ਼ੇਂ
ਆਂਖੋਂ ਕੇ ਸ਼ਿਕਸਤਾ ਮਰਕਦੋਂ ਮੇਂ
ਰੂਠੀ ਹੁਈ ਹਸਰਤੋਂ ਕੀ ਲਾਸ਼ੇਂ
ਸਾਂਸੋਂ ਕੀ ਥਕਨ ਬਦਨ ਕੀ ਠੰਡਕ
ਅਹਸਾਸ ਸੇ ਕਬ ਤਲਕ ਲਹੂ ਲੇ
ਹਾਥੋਂ ਮੇਂ ਕਹਾਂ ਸਕਤ ਕਿ ਬੜ੍ਹ ਕਰ
ਖ਼ੁਦ-ਸਾਖ਼ਤਾ ਪੈਕਰੋਂ ਕੋ ਛੂ ਲੇ
ਯਹ ਜ਼ਖ਼ਮੇ-ਤਲਬ ਯਹ ਨੁਮਾਰਦੀ
ਹਰ ਬੁਤ ਕੇ ਲਬੋਂ ਪੇ ਹੈ ਤਬੱਸੁਮ
ਐ ਤੇਸ਼ਾ-ਬਦਸਤ ਦੇਵਤਾਓ !
ਤਖ਼ਲੀਕ ਅਜ਼ੀਮ ਹੈ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਕ
ਇਨਸਾਨ ਜਵਾਬ ਚਾਹਤਾ ਹੈ
ਮਰਕਦ=ਮਜ਼ਾਰ, ਖ਼ੁਦ-ਸਾਖ਼ਤਾ=
ਅਪਨੇ ਬਨਾਏ, ਤਖ਼ਲੀਕ=ਰਚਨਾ,
ਖ਼ਾਲਿਕ=ਰਚਨਾਕਾਰ)
੪੪. ਪਾਸ ਕਯਾ ਥਾ
ਪਾਸ ਕਯਾ ਥਾ ਕਿ ਲੂਟਤੀ ਦੁਨੀਯਾ
ਹਮ ਤੋ ਕਲ ਭੀ ਥੇ ਬੇ-ਸਰੋ-ਸਾਮਾਂ
ਆਜ ਦੀਵਾਰ ਖਿੰਚ ਗਈ ਹੈ ਅਗਰ
ਸ਼ਹਰ ਕਲ ਭੀ ਥਾ ਸੂਰਤੇ-ਜ਼ਿੰਦਾਂ
ਕਬ ਮਯੱਸਰ ਹੁਆ ਥਾ ਰੋਜ਼ੇ-ਵਿਸਾਲ
ਕਬ ਮੁਕੱਦਰ ਨ ਥੀ ਸ਼ਬੇ-ਹਿਜ਼ਰਾਂ
ਇਕ ਮਤਾ-ਏ-ਸੁਖ਼ਨ ਥੀ ਪਾਸ ਅਪਨੇ
ਏਕ ਸਾਜ਼ੇ-ਵਫ਼ਾ ਥਾ ਦੌਲਤੇ-ਜਾਂ
ਅਬ ਭੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬਖ਼ਤ ਹੈਂ ਤੇਰੇ ਵਹਸ਼ੀ
ਅਬ ਭੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬਖ਼ਤ ਹੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਦਾਂ
ਦਰਦ ਕਾਯਮ ਹੈ, ਯਾਦ ਬਾਕੀ ਹੈ
ਇਕ ਤੇਰੀ ਦੀਦ ਛਿਨ ਗਈ ਜਾਨਾਂ
ਮਤਾ-ਏ-ਸੁਖ਼ਨ=ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪੂੰਜੀ,
ਖ਼ੁਸ਼ਬਖ਼ਤ=ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ, ਦੀਦ=
ਦਰਸ਼ਨ)
੪੫. ਸਭੀ ਸ਼ਰੀਕੇ-ਸਫ਼ਰ ਹੈਂ
ਯਹ ਮੁਮਲਿਕਤ ਤੋ ਸਭੀ ਕੀ ਹੈ ਖ਼ਵਾਬ ਸਬਕਾ ਹੈ
ਯਹਾਂ ਪੇ ਕਾਫ਼ਿਲਾ-ਏ-ਰੰਗੋ-ਬੂ ਅਗਰ ਠਹਰੇ
ਤੋ ਹੁਸਨੇ-ਖ਼ੇਮਾ-ਏ-ਬਰਗੋ-ਗੁਲਾਬ ਸਬਕਾ ਹੈ
ਯਹਾਂ ਖ਼ਿਜ਼ਾਂ ਕੇ ਬਗੂਲੇ ਉਠੇਂ ਤੋ ਹਮਨਫ਼ਸੋ !
ਚਰਾਗ਼ ਸਬਕੇ ਬੁਝੇਂਗੇ ਅਜ਼ਾਬ ਸਬਕਾ ਹੈ
ਤੁਮਹੇਂ ਖ਼ਬਰ ਹੈ ਕਿ ਜੇਂਗਾਹ ਜਬ ਪੁਕਾਰਤੀ ਹੈ
ਤੋ ਗ਼ਾਜ਼ਿਯਾਨੇ-ਵਤਨ ਹੀ ਫ਼ਕਤ ਨਹੀਂ ਜਾਤੇ
ਤਮਾਮ ਕੌਮ ਹੀ ਲਸ਼ਕਰ ਕਾ ਰੂਪ ਧਾਰਤੀ ਹੈ
ਮਹਾਜ਼ੇ-ਜੰਗ ਪੇ ਮਰਦਾਨੇ-ਹੁਰ ਤੋ ਸ਼ਹਰੋਂ ਮੇਂ
ਤਮਾਮ ਖ਼ਲਕ ਬਦਨ ਪਰ ਜ਼ਿਰਹ ਸੰਵਾਰਤੀ ਹੈ
ਮਿਲੋਂ ਮੇਂ ਚੇਹਰਾ-ਏ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਤਮਤਮਾਤਾ ਹੈ
ਤੋ ਖੇਤੀਯੋਂ ਮੇਂ ਕਿਸਾਂ ਔਰ ਖ਼ੂਨ ਭਰਤੇ ਹੈਂ
ਵਤਨ ਪੇ ਜਬ ਭੀ ਕੋਈ ਸਖ਼ਤ ਵਕਤ ਆਤਾ ਹੈ
ਤੋ ਸ਼ਾਯਰਾਨੇ-ਦਿਲ-ਅਫ਼ਗਾਰ ਕਾ ਗ਼ਯੂਰ ਕਲਮ
ਮੁਜਾਹਿਦਾਨੇ-ਜਰੀ ਕੇ ਏਜਜ਼ ਸੁਨਾਤਾ ਹੈ
ਜਲੇਂਗੇ ਸਾਥ ਸਭੀ ਕੀਮੀਯਾ ਸਭੀ ਹੋਂਗੇ
ਔਰ ਅਬ ਜੋ ਆਗ ਲਗੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਦਯਾਰੋਂ ਮੇਂ
ਤੋ ਇਸ ਬਲਾ ਸੇ ਨਬਰਦ-ਆਜ਼ਮਾ ਸਭੀ ਹੋਂਗੇ
ਸਿਪਾਹੀਯੋਂ ਕੇ ਅਲਮ ਹੋਂ ਕਿ ਸ਼ਾਯਰੋਂ ਕੇ ਕਲਮ
ਮੇਰੇ ਵਤਨ ਤੇਰੇ ਦਰਦ-ਆਸ਼ਨਾ ਸਭੀ ਹੋਂਗੇ
ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੈਦਾਨ, ਮਰਦਾਨੇ-ਹੁਰ=ਬਹਾਦੁਰ ਲੋਕ,
ਜ਼ਿਰਹ=ਕਵਚ, ਅਫ਼ਗਾਰ=ਜਖ਼ਮੀ, ਗ਼ਯੂਰ=
ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ, ਏਜਜ਼=ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ, ਕੀਮੀਯਾ=ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ
ਬਦਲਣਾ)
੪੬. ਕਨੀਜ਼
ਹੁਜ਼ੂਰ ਆਪ ਔਰ ਨਿਸਫ਼-ਸ਼ਬ ਮੇਰੇ ਮਕਾਨ ਪਰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਕੀ ਤਮਾਮਤਰ ਬਲਾਏਂ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਪਰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਖ਼ੈਰੀਯਤ ਤੋ ਹੈ ਹੁਜ਼ੂਰ ਕਯੋਂ ਖ਼ਮੋਸ਼ ਹੈਂ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਬੋਲੀਏ ਕਿ ਵਸਵਸੇ ਵਬਾਲੇ-ਹੋਸ਼ ਹੈਂ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਹੋਂਠ ਇਸ ਤਰਹ ਸੇ ਕੰਪਕੰਪਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਕਯੋਂ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਆਪ ਹਰ ਕਦਮ ਪੇ ਲੜਖੜਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਕਯੋਂ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਆਪਕੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਂ ਨੀਂਦ ਕਾ ਖ਼ੁਮਾਰ ਹੈ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਸ਼ਾਯਦ ਆਜ ਦੁਸ਼ਮਨੋਂ ਕੋ ਕੁਛ ਬੁਖ਼ਾਰ ਹੈ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੇ ਹੈਂ ਮੇਰੀ ਬਾਤ-ਬਾਤ ਪਰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਕੋ ਨ ਜਾਨੇ ਕਯਾ ਗੁਮਾਂ ਹੈ ਮੇਰੀ ਜ਼ਾਤ ਪਰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਮੂੰਹ ਸੇ ਬਹ ਰਹੀ ਹੈ ਪੀਕ, ਸਾਫ਼ ਕੀਜੀਏ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਆਪ ਤੋ ਨਸ਼ੇ ਮੇਂ ਹੈਂ, ਮੁਆਫ਼ ਕੀਜੀਏ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਕਯਾ ਕਹਾ, ਮੈਂ ਆਪਕੋ ਬਹੁਤ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਹੂੰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਕਾ ਕਰਮ ਹੈ ਵਰਨਾ ਮੈਂ ਭੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੂੰ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਛੋੜੀਏ ਹਮੇਂ ਹਜ਼ਾਰ ਔਰ ਰੋਗ ਹੈਂ
ਹੁਜ਼ੂਰ ਜਾਈਏ ਕਿ ਹਮ ਬਹੁਤ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਗ ਹੈਂ
੪੭. ਖ਼ਵਾਬ
ਵਹ ਚਾਂਦ ਜੋ ਮੇਰਾ ਹਮਸਫ਼ਰ ਥਾ
ਦੂਰੀ ਕੇ ਉਜਾੜ ਜੰਗਲੋਂ ਮੇਂ
ਅਬ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਸੇ ਛੁਪ ਚੁਕਾ ਹੈ
ਏਕ ਉਮਰ ਸੇ ਮੈਂ ਮਲੂਲੋ-ਤਨਹਾ
ਜ਼ੁਲਮਾਤ ਕੀ ਰਹਜ਼ੁਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਹੂੰ
ਮੈਂ ਆਗੇ ਬੜ੍ਹੂੰ ਕਿ ਲੌਟ ਆਊਂ
ਕਯਾ ਸੋਚ ਕੇ…ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਮੇਂ ਹੂੰ
ਕੋਈ ਭੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਯਹ ਬਤਾਏ
ਮੈਂ ਕੌਨ ਹੂੰ ਕਿਸ ਦਯਾਰ ਮੇਂ ਹੂੰ
ਜ਼ੁਲਮਾਤ=ਹਨੇਰਾ)
੪੮. ਖ਼ੁਦਗ਼ਰਜ਼
ਐ ਦਿਲ ! ਅਪਨੇ ਦਰਦ ਕੇ ਕਾਰਣ ਤੂ ਕਯਾ-ਕਯਾ ਬੇਤਾਬ ਰਹਾ
ਦਿਨ ਕੇ ਹੰਗਾਮੋਂ ਮੇਂ ਡੂਬਾ ਰਾਤੋਂ ਕੋ ਬੇਖ਼ਵਾਬ ਰਹਾ
ਲੇਕਿਨ ਤੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਕਾ ਮਰਹਮ ਤੇਰੇ ਲੀਏ ਨਾਯਾਬ ਰਹਾ
ਫਿਰ ਏਕ ਅਨਜਾਨੀ ਸੂਰਤ ਨੇ ਤੇਰੇ ਦੁਖ ਕੇ ਗੀਤ ਸੁਨੇ
ਅਪਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕੀ ਕਿਰਨੋਂ ਸੇ ਚਾਹਤ ਕੇ ਖ਼ਵਾਬ ਬੁਨੇ
ਖ਼ੁਦ ਕਾਂਟੋਂ ਕੀ ਬਾੜ੍ਹ ਸੇ ਗੁਜ਼ਰੀ ਤੇਰੀ ਰਾਹ ਮੇਂ ਫੂਲ ਚੁਨੇ
ਐ ਦਿਲ, ਜਿਸਨੇ ਤੇਰੀ ਮਹਰੂਮੀ ਕੇ ਦਾਗ਼ ਕੋ ਧੋਯਾ ਥਾ
ਆਜ ਉਸਕੀ ਆਂਖੇਂ ਪੁਰਨਮ ਥੀਂ ਔਰ ਤੂ ਸੋਚ ਮੇਂ ਖੋਯਾ ਥਾ
ਦੇਖ ਪਰਾਯੇ ਦੁਖ ਕੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਤੂ ਭੀ ਕਭੀ ਯੋਂ ਰੋਯਾ ਥਾ ?
੪੯. ਐ ਵਤਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
ਤੇਰੇ ਖੇਤੋਂ ਕਾ ਸੋਨਾ ਸਲਾਮਤ ਰਹੇ
ਤੇਰੇ ਸ਼ਹਰੋਂ ਕਾ ਸੁਖ ਤਾ-ਕਯਾਮਤ ਰਹੇ
ਤਾ-ਕਯਾਮਤ ਰਹੇ ਯਹ ਬਹਾਰੇ-ਚਮਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
ਤੇਰੇ ਬੇਟੇ ਤੇਰੀ ਆਬਰੂ ਕੇ ਲੀਏ
ਯੋਂ ਜਲਾਏਂਗੇ ਅਪਨੇ ਲਹੂ ਕੇ ਦੀਏ
ਫੂਟ ਨਿਕਲੇਗੀ ਤਾਰੀਕੀਯੋਂ ਸੇ ਕਿਰਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
ਤੇਰੀ ਆਬਾਦ ਗਲੀਯਾਂ ਮਹਕਤੀ ਰਹੇਂ
ਤੇਰੀ ਰਾਹੇਂ ਫ਼ਜ਼ਾ ਮੇਂ ਚਮਕਤੀ ਰਹੇਂ
ਯੋਂ ਮੁਸਕਰਾਤੇ ਰਹੇਂ ਤੇਰੇ ਕੋਹੋ-ਦਮਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
ਐ ਵਤਨ ਐ ਵਤਨ
੫੦. ਕੋਈ ਭਟਕਤਾ ਬਾਦਲ
ਦੂਰ ਏਕ ਸ਼ਹਰ ਸੇ ਜਬ ਕੋਈ ਭਟਕਤਾ ਬਾਦਲ
ਮੇਰੀ ਜਲਤੀ ਹੁਈ ਬਸਤੀ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਆਏਗਾ
ਕਿਤਨੀ ਹਸਰਤ ਸੇ ਉਸੇ ਦੇਖੇਂਗੀ ਪਯਾਸੀ ਆਂਖੇਂ
ਔਰ ਵਹ ਵਕਤ ਕੀ ਮਾਨਿੰਦ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਏਗਾ
ਜਾਨੇ ਕਿਸ ਸੋਚ ਮੇਂ ਖੋ ਜਾਏਗੀ ਦਿਲ ਕੀ ਦੁਨੀਯਾ
ਜਾਨੇ ਕਯਾ-ਕਯਾ ਮੁਝੇ ਬੀਤਾ ਹੁਆ ਯਾਦ ਆਏਗਾ
ਔਰ ਉਸ ਸ਼ਹਰ ਕਾ ਬੇ-ਫ਼ੈਜ਼ ਭਟਕਤਾ ਬਾਦਲ
ਦਰਦ ਕੀ ਆਗ ਕੋ ਫੈਲਾ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਏਗਾ
੫੧. ਯੇ ਖੇਤ ਹਮਾਰੇ ਹੈਂ ਯੇ ਖ਼ਲਿਹਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਯੇ ਖੇਤ ਹਮਾਰੇ ਹੈਂ ਯੇ ਖ਼ਲਿਹਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਪੂਰੇ ਹੁਏ ਇਕ ਉਮਰ ਕੇ ਅਰਮਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਹਮ ਵੋ ਜੋ ਕੜੀ ਧੂਪ ਮੇਂ ਜਿਸਮੋਂ ਕੋ ਜਲਾਏਂ
ਹਮ ਵੋ ਹੈਂ ਕਿ ਸਹਰਾਓਂ ਕੋ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਬਨਾਏਂ
ਹਮ ਅਪਨਾ ਲਹੂ ਖ਼ਾਕ ਕੇ ਤੋਦੋਂ ਕੋ ਪਿਲਾਏਂ
ਇਸ ਪਰ ਭੀ ਘਰੌਂਦੇ ਰਹੇ ਵੀਰਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਯੇ ਖੇਤ ਹਮਾਰੇ ਹੈਂ ਯੇ ਖ਼ਲਿਹਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਹਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਾਏ ਥੇ ਲਹੂ ਅਪਨਾ ਜਲਾਕਰ
ਹਮ ਫੂਲ ਉਗਾਤੇ ਥੇ ਪਸੀਨੇ ਮੇਂ ਨਹਾਕਰ
ਲੇ ਜਾਤਾ ਮਗਰ ਔਰ ਕੋਈ ਫ਼ਸਲ ਉਠਾਕਰ
ਰਹਤੇ ਥੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਹੀ ਦਾਮਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਯੇ ਖੇਤ ਹਮਾਰੇ ਹੈਂ ਯੇ ਖ਼ਲਿਹਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਅਬ ਦੇਸ ਕੀ ਦੌਲਤ ਨਹੀਂ ਜਾਗੀਰ ਕਿਸੀ ਕੀ
ਅਬ ਹਾਥ ਕਿਸੀ ਕੀ ਨਹੀਂ ਤਕਦੀਰ ਕਿਸੀ ਕੀ
ਪਾਂਵੋਂ ਮੇਂ ਕਿਸੀ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜ਼ੰਜੀਰ ਕਿਸੀ ਕੀ
ਭੁਲੇਗੀ ਨ ਦੁਨੀਯਾ ਕਭੀ ਏਹਸਾਨ ਹਮਾਰੇ
ਯੇ ਖੇਤ ਹਮਾਰੇ ਹੈਂ ਯੇ ਖ਼ਲਿਹਾਨ ਹਮਾਰੇ
52. ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਯੂੰ ਥੀ ਕਿ ਜੀਨੇ ਕਾ ਬਹਾਨਾ ਤੂ ਥਾ
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਯੂੰ ਥੀ ਕਿ ਜੀਨੇ ਕਾ ਬਹਾਨਾ ਤੂ ਥਾ
ਹਮ ਫ਼ਕਤ ਜੇਬੇ-ਹਿਕਾਯਤ ਥੇ ਫ਼ਸਾਨਾ ਤੂ ਥਾ
ਹਮਨੇ ਜਿਸ ਜਿਸ ਕੋ ਭੀ ਚਾਹਾ ਤੇਰੇ ਹਿਜ਼ਰਾਂ ਮੇਂ ਵੇ ਲੋਗ
ਆਤੇ ਜਾਤੇ ਹੁਏ ਮੌਸਮ ਥੇ ਜ਼ਮਾਨਾ ਤੂ ਥਾ
ਅਬਕੇ ਕੁਛ ਦਿਲ ਹੀ ਨਾ ਮਾਨਾ ਕਿ ਪਲਟ ਕਰ ਆਤੇ
ਵਰਨਾ ਹਮ ਦਰਬਦਰੋਂ ਕਾ ਤੋ ਠਿਕਾਨਾ ਤੂ ਥਾ
ਯਾਰ-ਓ-ਅਗਿਯਾਰ ਕੇ ਹਾਥੋਂ ਮੇਂ ਕਮਾਨੇਂ ਥੀ ਫ਼ਰਾਜ਼
ਔਰ ਸਬ ਦੇਖ ਰਹੇ ਥੇ ਕਿ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਤੂ ਥਾ