ਤੇਰਾ ਮੇਲ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾ ਪੁਕਾਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੂਕਾਂ ਸੌਂਕ ਦੀ ਚਿਣਗ ਤਾਈਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਤਦੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ ਦਿਲ ਤੇਰੀ ਟੀਸਿਆਂ ਤੇ, ਜਾਣ ਜਾਣ ਕੇ ਜੋ ਬਾਜ਼ੀਆ ਨੂ ਹਾਰਦਾ ਰਿਹਾ- ਫੂਕਾਂ ਸੌਂਕ ਦੀ ਚਿਣਗ ਤਾਈਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਸ਼ੌਕ ਤੋੜ ਲੰਘਿਆ ਕੋਟ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ, ਸਮਾਂ ਸੂਝ ਦੀਆਂ ਛੁਰੀਆਂ ਉਲਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਇਹ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਖ਼ਿਆਲੀ ਬਿਨਾ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਤੋਂ ਬੇੜੇ ਡੋਬਦਾ ਰਿਹਾ, ਇਸਕ ਤਾਰਦਾ ਰਿਹਾ; ਤੇਰੇ ਤਾਰੂਆਂ ਨੂੰ ਭੈ ਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਰਿਹਾ- ਤੇਰਾ ਮੇਲ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾ ਪੁਕਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਦੇਖ ਸਾਗਰ ਅਸਗਾਹ ਇਲਮ ਹੋਸ਼ ਭੁੱਲਿਆ, ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਦੇ ਜੱਗ ਨੂੰ ਖਲ੍ਹਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਹੈ ਮੌਤ, ਨਹੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਚ ਦਾ ਨਸ਼ਾ, ਜਿਹੜਾ ਅਜ਼ਲ ਦੇ ਸਰੂਰ ਨੂ ਉਤਾਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਿਹੜਾ ਅਜ਼ਲ ਦੇ ਸਰੂਰ ਨੂ ਉਤਾਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਸਿੱਪੀਆਂ 'ਚ ਮੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਜਦੋਂ ਹੋਸ਼ ਨੂੰ ਭੀ ਹੋਸ਼ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਭੁਲਿਆ, ਆਣ ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਨੂਰ ਡੁਲ੍ਹਿਆ; ਐਸਾ ਆਪਣੇ 'ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਦਾ ਦਰ ਖੁਲ੍ਹਿਆ, ਦਿਲ 'ਖ਼ੂਬ! ਖ਼ੂਬ! ਖ਼ੂਬ!' ਹੀ ਉਚਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਪਾਂਧੀ ਸ਼ੌਕ ਦਾ ਸਰਵ-ਤਮ ਪਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਦਿਨ ਕੰਢਿਆਂ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਉਤਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਨਾਕਾਮ ਭੀ ਹੈ ਚੰਗਾ ਕਾਮਯਾਬ ਦਿਲ ਤੋਂ, ਫੂਕਾਂ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਚਿਣਗ ਨੂੰ ਜੋ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ । ਤੇਰਾ ਮੇਲ ਕੋਈ ਜਜ਼ਬਾ ਪੁਕਾਰਦਾ ਰਿਹਾ !

ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ; ਮੈਂ ਇਕ ਅਮਰ ਸ਼ਕਤੀ, ਮੈਂ ਬਾਕੀ, ਮੈਂ ਬਾਕੀ । ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਇਕ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਬਾਨੀ, ਮੈਂ ਹਰਕਤ, ਮੈਂ ਸੱਤਾ, ਮੈਂ ਚੇਤਨ ਜਵਾਨੀ । ਮੈਂ ਪਾਰੇ ਦਾ ਦਿਲ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਛੱਲਾਂ ਦਾ ਹਿਰਦਾ; ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਘਿਰਦਾ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀ ਹੈ ਜ਼ਾਲਮ ਦਾ ਟੋਲਾ; ਮੈਂ ਪਰਚੰਡ ਅਗਨੀ, ਮੈਂ ਬੇਰੋਕ ਸ਼ੁਹਲਾ । ਇਹ ਧੁੰਦਲੇ, ਇਹ ਮਿਟਦੇ, ਪੁਰਾਣੇ ਨਜ਼ਾਰੇ, ਇਹ ਫਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਚੰਨ, ਇਹ ਬੇ-ਚਮਕ ਤਾਰੇ । ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਬਦਲਾਂਗਾ ਹਰ ਪਹਿਲਾ ਕਾਇਦਾ- ਨਵਾਂ ਦਿਨ, ਨਵੀਂ ਰਾਤ ਹੋਵੇਗੀ ਪੈਦਾ । ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਦਾ ਪੋਲਾ ਜਿਹਾ ਚੀਰ ਸੀਨਾ, ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਾਂਗਾ ਕੀ ਸ਼ੈ ਹੈ ਜੀਣਾ । ਮੈਂ ਬਦਲੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ, ਬਦਲੀ ਦਾ ਰਾਗੀ; ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ । ਮੇਰੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਤੰਗ ਹੈ ਇਹ ਜ਼ਮਾਨਾ, ਮੇਰੀ ਖੇਡ ਤੋਂ ਦੰਗ ਹੈ ਇਹ ਜ਼ਮਾਨਾ । ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਹੋ ਮੇਰੀ ਆਦਤ, ਹਯਾਤੀ ਦੇ ਸਭ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿਚ ਬਗ਼ਾਵਤ । ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਬਣ ਕੇ ਤਬਾਹੀ ਮੈਂ ਆਵਾਂ; ਜੋ ਖ਼ਲਕਤ ਮੁਕਾਵੇ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮੁਕਾਵਾਂ । ਮੈਂ ਨੀਰੋ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ, ਮੈਂ ਕਾਰੂੰ ਦਾ ਵੈਰੀ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਯਦਹਾ, ਨਾਗ ਜ਼ਹਿਰੀ । ਮੇਰੇ ਡਰ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਡਰ ਨੱਸਦੇ ਨੇ; ਮੇਰੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾਹਟ 'ਚ ਜਗ ਵਸਦੇ ਨੇ । ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵੈਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਦਾ ਖੰਡਾ; ਮੈਂ ਪੁਟਦਾ ਹਾਂ ਪਲ ਵਿਚ ਗ਼ਰੂਰਾਂ ਦਾ ਝੰਡਾ । ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਜ਼ੱਰਾ ਜਹਾਨਾਂ ਤੇ ਭਾਰੂ; ਮੇਰਾ ਕਤਰਾ ਕਤਰਾ ਤੁਫ਼ਾਨਾਂ ਤੇ ਭਾਰੂ । ਮੇਰਾ ਬੋਲ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਨੇਜ਼ਾ; ਮੇਰੀ ਗਰਜ ਤੋਂ ਕੋਟ ਹਨ ਰੇਜ਼ਾ ਰੇਜ਼ਾ । ਮੈਂ ਕੁਤਬਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਜਾ ਕੇ ਗਰਮਾ ਦਿਆਂਗਾ; ਮੈਂ ਭੋਂ ਨਾਲ ਅੰਬਰ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਦਿਆਂਗਾ ! ਮੇਰਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਕੇ ਮੋਈ ਦੁਨੀਆਂ ਜਾਗੀ; ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ । ਮੇਰੇ ਜੀ 'ਚ ਜੋ ਕੁਝ ਭੀ ਆਏ ਕਰਾਂਗਾ; ਮੈਂ ਗ਼ਮ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਰਾਂਗਾ । ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਹਰ ਤਾਰ, ਹਰ ਸਾਜ਼ ਮੁਰਦਾ; ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਹਰ ਤਖ਼ਤ, ਹਰ ਤਾਜ ਮੁਰਦਾ । ਇਹ ਖ਼ੁਦਗ਼ਰਜ਼ ਮੰਦਰ, ਇਹ ਲੋਭੀ ਦਿਓਤੇ; ਇਹ ਦੌਲਤ ਦੇ ਪੂਜਕ, ਇਹ ਕਾਰੂੰ ਦੇ ਪੋਤੇ । ਇਹ ਮੱਥੇ ਦੇ ਵੱਟਾਂ ਦੇ ਮੂਸਲ, ਇਹ ਸਾੜੇ, ਇਹ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਨੱਕ ਤਿਖੇ ਕੁਹਾੜੇ । ਮਸੰਦਾਂ ਦੀ ਮਜਲਸ ਸ਼ਰਾਰਤ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਪਾਵਾਂਗਾ ਹਲਚਲ । ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਣ ਕੇ ਭੂਚਾਲ ਆਵਾਂ; ਇਹ ਡਿੱਗਣ, ਮੈਂ ਅੰਬਰ ਤੋਂ ਲੱਖ ਬਿਜਲੀ ਪਾਵਾਂ । ਮੈਂ ਲਾਸਾ, ਮੈਂ ਭਾਬੜ, ਮੈਂ ਅਣਬੁਝ ਜਵਾਲਾ; ਮੈਂ ਜ਼ਾਲਮ ਲਈ ਮੌਤ ਵਿਚ ਬੁਝਿਆ ਭਾਲਾ । ਮੈਂ ਉਹ ਬਾਣ ਜੈਦਰਥ ਲਈ ਜੋ ਸੀ ਤਣਿਆਂ; ਮੈਂ ਉਹ ਤੀਰ ਜੋ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੌਤ ਬਣਿਆਂ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੇਚ ਹੈ ਸਭ ਚਲਾਕੀ; ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ । ਮੈਂ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਂ, ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਂ; ਮੈਂ ਹਰ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਭੁੜਕਵੇਂ ਦਿਲ ਦਾ ਚਾ ਹਾਂ । ਮੈਂ ਨਚਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਅਪਣੇ ਤਾਲਾਂ ਤੇ ਹਰਦਮ; ਮੈਂ ਨਿਰਭੈ, ਮੈਂ ਬੇ-ਖ਼ੌਫ਼, ਨਿਸਚਿੰਤ, ਬੇ-ਗ਼ਮ । ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਹਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨਾ, ਤੇ ਹਰ ਆਸ ਦਾ ਬਾਗ਼ ਆਬਾਦ ਕਰਨਾ । ਮੇਰਾ ਇਕ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉਥੱਲੇ; ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਅੰਬਰ ਦੇ ਵਰਕੇ ਪਥੱਲੇ । ਮੇਰਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਸਮਾਂ ਚੱਲਦਾ ਏ, ਮੇਰਾ ਰਾਗ ਸਾਰੀ ਫ਼ਜ਼ਾ ਮੱਲਦਾ ਏ । ਸ਼ਤਾਨਾਂ ਲਈ ਕਾਲ ਆਇਆ ਹਾਂ ਬਣ ਕੇ; ਮਸੂਮਾਂ ਲਈ ਢਾਲ ਆਇਆ ਹਾਂ ਬਣ ਕੇ । ਮੈਂ ਹਰ ਥਾਂ ਨਵਾਂ ਯੁਗ ਵਰਤਾ ਦਿਆਂਗਾ; ਮੈਂ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ 'ਹੁਣ' ਦੀ ਖੜਕਾ ਦਿਆਂਗਾ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਲਗ਼ੀਆਂ, ਕਲਸ ਕੰਬਣ; ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਥੰਮ ਤਾਕਤ ਦੇ ਲਰਜ਼ਨ । ਮੈਂ ਸੀਨਾ ਹਾਂ ਇਕ ਖੋਜ ਭਰਿਆ ਕਪਲ ਦਾ; ਮੈਂ ਇਕ ਮਰਦ ਕਾਮਲ ਹਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਲ ਦਾ । ਮੈਂ ਗੌਤਮ, ਮੈਂ ਰੂਸੋ, ਮੈਂ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਚਾਹਤ, ਮੈਂ ਹਾਂ ਮਾਰਕਸ ਦੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਦੀ ਦੌਲਤ । ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਬਣ ਪੈਗ਼ੰਬਰ, ਤਿਆਗੀ; ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ । ਮੈਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ; ਮੈਂ ਅਣਥੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ, ਮੈਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਰਾਂਝਾ । ਮੈਂ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਕਲੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ ਖੇੜਾ; ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਰਗ ਰਗ 'ਚ ਹੈ ਮੇਰਾ ਗੇੜਾ । ਮੈਂ ਮੋਰਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਹਾਂ ਨਾਚ ਦਾ ਚਾਅ; ਮੈਂ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਦੇ ਦਿਲ 'ਚ ਹਾਂ ਜਾਚ ਦਾ ਚਾਅ । ਮੈਂ ਹਰ ਕਾਢ ਦੇ ਰਾਹ 'ਚ ਰੋਸ਼ਨ ਸਤਾਰਾ, ਮੇਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰਾ । ਮੈਂ ਉਠਦੇ ਅਸਾਰਾਂ 'ਚ ਜਿੰਦ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ; ਮੈਂ ਬਦਲੀ ਦੇ ਸੋਹਲੇ ਸਦਾ ਗਾਉਣ ਵਾਲਾ । ਕਦੀ ਭੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ ਮੈਂ; "ਕਦੀ ਭੀ ਨਾ ਹਾਰਾਂਗਾ !" ਲਲਕਾਰਿਆ ਮੈਂ । ਮੈਂ ਇਕ ਅਮਰ ਸ਼ਕਤੀ, ਮੈਂ ਬਾਕੀ, ਮੈਂ ਬਾਕੀ । ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਬਾਗ਼ੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ, ਮੈਂ ਆਕੀ ।

ਪਈ ਸ਼ਾਮ ਲੁਟਾਏ ਲਾਲੀ ਪੀ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਮਦ-ਪਿਆਲੀ; ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅੱਖ ਸ਼ਰਾਬੀ ਜ਼ਰਦਾਂ ਨੂੰ ਕਰੇ ਉਨਾਬੀ; ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੀਂਘ ਬਣੀ ਹੈ ਉਪਬਨ ਦੀ ਡਾਲੀ ਡਾਲੀ- ਪਈ ਸ਼ਾਮ ਲੁਟਾਏ ਲਾਲੀ ! ਅੰਬਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਲਾਂ ਲੰਘ ਕੇ, ਪਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਕੇ, ਹੋ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਸਾਏ, ਨੱਚਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਆਏ; ਹੋਇਆ ਇੰਜ ਗਹਿਰਾ ਪਾਣੀ ਜਿਉਂ ਪਰ ਪਿਘਲੇ ਮੋਰਾਂ ਦੇ; ਬਿਜਲੀ ਹੋ ਅਰਸ਼ ਦੀ ਠੰਢੀ ਹੈ ਆਣ ਵਿਛੀ ਰਾਹਾਂ ਤੇ; ਕੇਸਰ ਹੋਈ ਹਰਿਆਲੀ- ਪਈ ਸ਼ਾਮ ਲੁਟਾਏ ਲਾਲੀ ! ਹੇ ਦੇਵ-ਲੋਕ ਦੀ ਮਦਰਾ, ਪਿਆਸਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ; ਆ ਬਣ ਕੇ ਨਸ਼ਾ ਸਦੀਵੀ, ਹਸਤੀ ਹੋ ਜਾਏ ਖੀਵੀ ! ਕੋਈ ਪਾਰ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਗਾਏ, ਉਹ ਲੈ ਦਿਲ ਖਿਚਦੀ ਜਾਏ । ਕੀ ਰਾਗ ਦਾ ਜਾਦੂ ਹੈਂ ਤੂੰ ? ਜੋ ਕੁਝ ਹੈਂ ਦਸ ਜਾ ਮੈਨੂੰ । ਹੇ ਰੰਗ-ਨਗਰ ਦੀ ਰਾਣੀ, ਹੇ ਚੇਤਨ-ਵਿਸ਼ਵ-ਜਵਾਨੀ, ਪੂਰਬ ਦੇ ਪੀਲੇ ਚਿਹਰੇ ਬਣ ਜਾਣ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇਰੇ; ਆ ਚੜ੍ਹ ਜਾ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਆ ਕੇ, ਮੁੜ ਜਾਵੀਂ ਜੋਤ ਜਗਾ ਕੇ ! -ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਬਣਾਵਣ ਇੰਜਣਾਂ ਦੀ ਰਾਖ ਬਦਲ ਕੇ, ਤੂੰ ਨਿਤ ਦੇਖੇ ਹੋਵਣਗੇ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਸਾਂਗ ਨਿਕਲਦੇ; ਪੱਛਮ ਦੀ ਸੁਰਖ਼ੀ ਲਾਲੀ ਲੱਖ ਸੂਰਤ ਪਈ ਸਜਾਏ, ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਕਦੀ ਨਾ ਖਿੱਚੇ, ਨੈਣਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭਾਏ- ਹੇ ਨੂਰ ਦੀ ਲਾਲੀ ਆ ਜਾ, ਜੀਵਨ ਮੇਰਾ ਪਲਟਾ ਜਾ, ਧੁੰਦਲੇ ਨੂੰ ਲਾਲ ਬਣਾ ਜਾ !

ਪੈਰਾਂ ਨੇ ਕਦ ਵੇਖੇ ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ? ਕਦ ਘਬਰਾਏ ਦੇਖ ਦੇਖ ਰਾਹ ਟੇਢੇ ? ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਆਈਆਂ ਕਦ ਪਰਬਤ-ਦੀਵਾਰਾਂ ? ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੀਆਂ ਰਾਹ ਮੇਰਾ ਗੁਲਜ਼ਾਰਾਂ । ਜਦ ਤੂਫ਼ਾਨ ਲਿਆਇਆ ਤੱਤ-ਸਾਗਰ ਵਿਚ, ਸ਼ੌਕ-ਮਿਲਾਪ ਵਸਾਇਆ ਮੌਤ-ਨਗਰ ਵਿਚ । ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਸੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜੀਵਨ-ਬੇੜੀ, ਰੁੜ੍ਹਦਾ ਗਿਆ ਮੈਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮਰਜ਼ੀ ਤੇਰੀ । ਖ਼ੂਬ ਅਨੰਦ ਲਿਆ ਤੇਰੇ ਬਿਸਮਲ ਨੇ, ਕਦ ਹੋਵੇਗਾ ਮੇਲ ਨਾ ਪੁਛਿਆ ਦਿਲ ਨੇ, ਪਿਆਰ 'ਚ ਪੁਛਣਾ ਪਾਪ ਨਫ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨ । ਸੁਪਨ-ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੇਰੇ ਬਣੇ ਮੁਹਾਣੇ, ਲੰਘਦਾ ਗਿਆ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ । ਅਮਰ ਬੁਲਬੁਲਾ ਕੱਛਦਾ ਗਿਆ ਦੁਰੇੜੇ, ਬਚਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਖਾ ਖਾ ਲੱਖ ਥਪੇੜੇ । ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਉਹ ਪੰਧ-ਵਿਖਾਊ ਤਾਰਾ, ਪਰ ਸੁਹਣੀ ! ਨਹੀਂ ਪੁਛਿਆ ਪਾਰ ਕਿਨਾਰਾ । ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਹੈ ਜੇ ਪੂਰਨ-ਪ੍ਰੇਮ-ਨਿਸ਼ਾਨ, ਪਿਆਰ 'ਚ ਪੁਛਣਾ ਪਾਪ ਨਫ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨ । ਹੰਝੂ ਹੋਏ ਲੱਖ ਸਿੱਪੀਆਂ ਵਿਚ ਮੋਤੀ, ਤਾਰਾ-ਹੀਨ-ਅਰਸ਼ ਪਹੁੰਚੀ ਦਮ-ਜੋਤੀ । ਲਹਿਰ-ਨਗਰ ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਜਾਨ ਘੁਮਾਈ, ਪਰ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼-ਮਿਲਾਪ ਨਾ ਆਈ । "ਕੋਲ ਕੋਲ ਲੱਖ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਤੇਰੇ, ਕਿਉਂ, ਪਿਆਰੀ, ਦਸ, ਭਾਗ ਨਾ ਜਾਗੇ ਮੇਰੇ ? ਕਦ ਲਾਏਂਗੀ ਗਲ ? ਤੱਕ ਜੀਵਨ ਮੇਰਾ । ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦਰ ਬੰਦ ਰਹੇਗਾ ਤੇਰਾ ?" ਇਹ ਪੁਛਣਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਸ਼ਾਨ- ਪਿਆਰ 'ਚ ਪੁਛਣਾ ਪਾਪ ਨਫ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨ ।

ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਸ ਸਰਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਕੋਈ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ! ਖ਼ੁਸ਼ੀ 'ਚ ਅਪਣੀ ਕੋਈ ਚਾਲ ਚਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕਿ ਚੰਦ ਪੈਂਤੜਾ ਅਪਣਾ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਹੁਕਮ ਦੀ ਧੁੱਪ ਹੈ, ਛਾਇਆ ਨਹੀਂ, ਦਰੱਖ਼ਤ ਨਹੀਂ; ਅਵਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਤੁਰੋ, ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਖ਼ਤ ਨਹੀਂ । ਰਵਾਨਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਇਹ ਪਰ ਹੈ ਕਿਸ ਸਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ? ਕਿ ਕੋਟ ਨੈਣ ਤੜਪਦੇ ਨੇ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਲਈ । ਬਸ ਇਕ ਚਾਲ ਤੇ ਇਕ ਰਾਹ ਦਾ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਅਸੀਂ ਸੁਖੀ ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵਕਾਰ ਨੂੰ ਭਰਮ ਹੀ ਰਿਹਾ । ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੁਲ੍ਹ ਭੀ ਇਕ ਉਜਲਾ ਕੈਦ-ਖ਼ਾਨਾ ਏ, ਕਿ ਰੂਹ ਦੇ ਨਾਚ ਲਈ ਤੰਗ ਹਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਏ । ਕੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ? ਹਾਂ ਅੰਧਕਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨ ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਮਜ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਤਰਸ ਰਹੇ ਹਾਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿਆਰ-ਮਾਂ ਦੇ ਲਈ । ਅਲੋਕ-ਕਤਰੇ ਤਰਸਦੇ ਨੇ ਸਿੱਪੀਆਂ ਦੇ ਲਈ । ਨਾ ਤੋਰ, ਤੋਰ ਨਾ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਗੁੰਮ ਸਰਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਚਮਕਦੇ ਪੰਛੀ ਤੜਪਦੇ ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਈ । ਕਿਸੇ ਦੇ ਰਸਤੇ 'ਚ ਦੀਵੇ ਬਲਾਂਗੇ ਪਰ ਕਦ ਤਕ ? ਹੈ ਖ਼ਾਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਅਪਣੇ ਤੇ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਜਦ ਤਕ ! ਬੁਰਾ ਹੈ ਪਾਪ ਤੋਂ ਬੰਦਸ਼ 'ਚ ਅਮਰ ਜੀਵਨ ਭੀ, ਕਿ ਕੈਦ-ਨੂਰ 'ਚ ਵਹਿਸ਼ਤ ਹੈ ਦੇਵਤਾ-ਪਨ ਭੀ । ਹੇ ਮੌਤ, ਜੋਤ ਬਿਗਾਨੀ ਦੀ ਲਾਟ ਗੁੱਲ ਕਰ ਦੇ !

ਮੀਟ ਕੇ ਅੱਖੀਆਂ, ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਾਂ, ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਸ਼ੌਕ-ਅਲੱਸਤ, ਅਪਾਰ ਨੂਰ ਤੇ ਪੀ ਕੇ ਮਸਤ-ਪਿਆਲਾ; ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਨਸ਼ਾ ਮਹਾਂ-ਮਦਰਾ ਦਾ ਛਾਇਆ ਸਰਵ-ਉਸ਼ਾ ਜਿਸ ਦਾ ਲਘੂ ਸਾਇਆ । ਨੌਬਤ-ਅਰਸ਼ ਵਜਾਏ ਕੋਈ, ਕੋਈ ਮੁਰਲੀ-ਹਾਲਾ; ਮੀਟ ਕੇ ਅੱਖੀਆਂ, ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਾਂ, ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਸੂਰਜ ਚੰਦ ਛਣਾ-ਛਣ ਛੈਣੇ, ਸ਼ਕਤੀ-ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਉਸ ਦੇ ਗਹਿਣੇ; ਖੜਕ ਰਹੀ ਮਰਦੰਗ ਹਵਾ ਦੀ, ਬੋਲੇ ਮਧੁਰ ਸਿਤਾਰ ਨਿਸ਼ਾ ਦੀ; ਤਾਰੇ ਘੁੰਗਰੂ ਹਨ ਪੈਰਾਂ ਦੇ, ਵੱਜਣ ਤੁਰਮ ਮਹਾਂ-ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ । ਜੀਵਨ-ਮੌਤ ਪਕੜ ਖੜਤਾਲਾਂ; ਤ੍ਰੈ-ਲੋਚਨ ਨੱਚੇ ਸੰਗ ਤਾਲਾਂ; ਨਾਨਾ ਸੁਰ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਸੱਚ ਸਹੰਸਰ ਨਾਚਾਂ ਵਾਲਾ, ਸੁੰਨਤਾਈ ਵਿਚ ਛਿਣਕਦਾ ਜੀਵਨ ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਜਗ-ਜੀਵਨ ਦੀ ਰੋਲ ਕੇ ਆਸ਼ਾ; ਕੋਮਲ ਨ੍ਰਿਤ ਗਾਵਣ ਨਰਸਿੰਘੇ ਅੰਗ ਅੰਗ ਕਰ ਸਿੱਧੇ ਵਿੰਗੇ; ਲੋਚੇ ਏਸ ਤਪਸ਼ ਨੂੰ ਸਾਗਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੈਰ ਦਾ ਛਾਲਾ; ਪੈਲਾਂ ਪਾਂਦਾ ਮੌਲ ਮੌਲ ਕੇ ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਚਿੰਨ੍ਹ-ਪੈਰ ਨੂੰ ਚੁੰਮਣਾ ਚਾਹੇ ਖਾ ਖਾ ਜੋਸ਼ ਹਿਮਾਲਾ ! ਮਸਤ ਕੇ ਨਾਚ ਅਨੂਪਮ ਅੰਦਰ ਧਰਤ, ਅਕਾਸ਼, ਪਤਾਲਾ ! ਵਹਿੰਦਾ ਜਾਏ ਭੁੜਕ ਭੁੜਕ ਕੇ ਜੋਬਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ; ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੇ ਸੱਪ-ਕੰਢਿਆਂ ਅੰਦਰ ਦਿਲ-ਗੰਗਾ ਦੀ ਧਾਰਾ । ਫਿਰਦੀ ਜਾਏ ਗਲ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਰੁੰਡ-ਮਾਲਾ ! ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ ! ਹੇ ਅਸਲੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਕਲਾ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਅਲਖ ਮੁਕਾ ਦੇ ! ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਾਚ ਬਣਾ ਦੇ । ਜਾਂ ਮੈਂ ਸ਼ਿਵਜੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ, ਨਾਚਾਂ ਵਿਚ ਉਮਰ ਬਿਤਾਵਾਂ ! ਨਾਚ ਹੈ ਅਸਲਾ, ਨਾਚ ਹੈ ਮਸਤੀ, ਨਾਚ ਹੈ ਜੀਵਨ-ਸ਼ਾਲਾ- ਨਾਚ ਹੈ ਸਰਵ-ਉਜਾਲਾ ! ਮੀਟ ਕੇ ਅੱਖੀਆਂ, ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਾਂ, ਨਾਚ ਕਰੇ ਮਤਵਾਲਾ !

ਤੇਰਾ ਇਕ ਦਿਲ ਹੈ ਜਾਂ ਦੋ ? ਆਪੇ ਕਹੇਂ, "ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਤੇਰੀ"; ਆਪੇ ਕਹੇਂ, "ਨਾ ਛੋਹ" - ਤੇਰਾ ਇਕ ਦਿਲ ਹੈ ਜਾਂ ਦੋ ? ਰੋਵਾਂ ਜਦ ਆਖੇਂ, "ਹੱਸ ਛੇਤੀ"; ਹੱਸਾਂ ਆਖੇਂ "ਰੋ" - ਤੇਰਾ ਇਕ ਦਿਲ ਹੈ ਜਾਂ ਦੋ ? ਕਰਾਂ ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਉਜਾਲਾ, ਆਖੇਂ, "ਬਾਲ ਨਾ ਦੀਵੇ"; ਰਹਾਂ ਜੇ ਬੈਠ ਹਨੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਖੇਂ "ਕਰ ਲੈ ਲੋ" - ਤੇਰਾ ਇਕ ਦਿਲ ਹੈ ਜਾਂ ਦੋ ? ਤੁਰਦਾ ਰਹਾਂ ਤਾਂ ਦਏਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ, "ਮੰਜ਼ਲ ਦੂਰੋ ਦੂਰ"; ਜੇ ਮੈਂ ਅੜ ਬੈਠਾਂ ਤਾਂ ਆਖੇਂ, "ਹੁਣ ਹੈ ਇਕੋ ਕੋਹ" - ਤੇਰਾ ਇਕ ਦਿਲ ਹੈ ਜਾਂ ਦੋ ?

(ਸੀਤਾ-ਬਨਬਾਸ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਮੈਂ ਦੇਖੀ । ਲਛਮਨ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਛਡ ਕੇ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਦੂਰ ਇਕ ਬਹਿਲੀ ਖੜੀ ਸੀ ।) ਦੂਰ ਇਕ ਬਹਿਲੀ ਖੜੀ……………… ਕਿੱਕਰਾਂ ਦਾ ਬਨ ਭਿਆਨਕ ਉਸ ਦੀ ਛਾਂ, ਇਕ ਔਰਤ ਬੇਗੁਨਾਹ, ਹਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹ -ਕਹਿਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਬੇਜ਼ਬਾਨ- ਦੇਣ ਅਪਣਾ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਇਮਤਿਹਾਨ । ਜੀਣ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਪਰ ਜੀਣਾ ਮੁਹਾਲ, ਫੇਰ ਵੀ ਮੂੰਹ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ! ਉਮਰ ਤਕ ਬਨਬਾਸ ਦਾ ਦੋਜ਼ਖ਼ ਰਹੇ, ਫੇਰ ਭੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ੱਕ ਰਹੇ ! ਅਜ਼ਲ ਤੋਂ ਹੀ ਆਦਮੀ ਜ਼ਾਲਮ ਰਿਹਾ, ਲੈ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ-ਸੁਹਲ ਦੇਂਦਾ ਗ਼ਮ ਰਿਹਾ । ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਔਰਤ ਸਦਾ ਦਾਸੀ ਰਹੀ, ਇਸ ਲਈ ਔਰਤ ਦੀ ਰੂਹ ਪਿਆਸੀ ਰਹੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੂਰਬ ਹੈ ਕੀ ? ਪੱਛਮ ਹੈ ਕੀ ? ਰੂਹ ਦੀ ਕੋਈ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਨਹੀਂ । ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਨੂੰ ਜੱਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਦੇਣ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਫ਼ਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ! ਉਹ ਸਵੰਬਰ ਭੀ ਸਦਾ ਧੋਖਾ ਰਹੇ, ਰੂਹ ਕੀ ? ਕਰਤਵ ਹੀ ਪਰਖੇ ਗਏ । ਸ਼ੋਕ ! ਦਿਲ ਦੀ ਕੁਝ ਕਦਰ ਹੁਣ ਤਕ ਨਹੀਂ ! ਹਾਏ ਔਰਤ ! ਹਾਏ ਜ਼ਾਲਮ ਆਦਮੀ ! ਦੂਰ ਇਕ ਬਹਿਲੀ ਖੜੀ……… ਦੂਰ ਇਸ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਮੁੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ਬਨ 'ਚੋਂ ਕੋਈ ਤਾਜਦਾਰ । ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜੇ ਅਸਰ ਨਾ ਛਿਣਕੇ ਜ਼ਬਾਨ; ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਯਸ਼-ਤੀਰ, ਮਰਯਾਦਾ-ਕਮਾਨ । ਇਕ ਗਈ ਹੈ ਠੋਕਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਕੋਈ ਮੁੜਿਆ ਹੈ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਸ ਤੇ । ਹਾਏ ! ਔਰਤ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹੀ, ਹਿਰਸ ਹੇਠਾਂ ਬੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹੀ । ਇਸ ਕਦੀ ਮਾਣੀ ਨਾ ਅਸਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ; ਹਾਏ ! ਔਰਤ ਇਕ ਖਿਡੌਣਾ ਹੀ ਰਹੀ ! ਦੂਰ ਇਕ ਬਹਿਲੀ ਖੜੀ, ਉਸ 'ਚ ਬੈਠੂ ਧਨਸ਼-ਧਾਰੀ ਜਵਾਨ; ਇਕ ਹੈ ਸੂਲਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ! (ਬਹਿਲੀ=ਇਕ ਰਥ ਵਰਗੀ ਗੱਡੀ)

ਮੈਂ ਸੌ ਸੌ ਵਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਦਕੇ ! ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪ ਆਏ ਸਨ ਕਿਸੇ ਚਾਹਵਾਨ ਦੇ ਘਰ ਤਕ, ਜਦੋਂ ਇਕ ਛਿਨ 'ਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚਾ ਸਾਂ ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸਾਗਰ ਤਕ, ਮੈਂ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ਾਮ, ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਦਕੇ ! ਬੜੇ ਰਮਣੀਕ ਸਨ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਦੀਵੇ ਜਗਣ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਚਾਨਕ ਹੁਸਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲ ਆਇਆ- ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤਕ ਉਜਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਲੂੰ ਲੂੰ ਨੂੰ ਗਰਮਾਇਆ; ਇਸੇ ਸੂਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਤੜਪਦੇ ਉਹ ਗਗਨ ਵਾਲੇ ਸਨ ! ਅਕਹਿ ਮਸਤੀ 'ਚ ਦੇਵੀ ਝੂਮਦੀ, ਹਸਦੀ ਹੋਈ ਆਈ, ਕਿ ਆਈ ਨੂਰ ਦੀ ਪੁਤਲੀ ਕੋਈ ਪਰੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚੋਂ, ਉਹ ਕਾਲੀ ਬਿਜਲੀਆਂ ਸੁਟਦੀ ਹੋਈ ਚਮਕੀਲੇ ਕੇਸਾਂ 'ਚੋਂ; ਕੋਈ ਮਦਰਾ ਭਰੀ ਬਦਲੀ ਜਿਵੇਂ ਵੱਸਦੀ ਹੋਈ ਆਈ ! ਪਿਆਲੇ ਛਲਕਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਛਲਕਦੀ, ਲਰਜ਼ਦੀ ਸਾੜ੍ਹੀ; ਉਹਦੇ ਨੈਣਾਂ 'ਚ ਖ਼ਬਰੇ ਸੈਂਕੜੇ ਮੈਖ਼ਾਨੇ ਨੱਚਦੇ ਸਨ, ਸੁਬਕ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਖ਼ਬਰੇ ਸੈਂਕੜੇ ਪੈਮਾਨੇ ਨੱਚਦੇ ਸਨ, ਬਣਾਈ ਆਣ ਕੇ ਜੱਨਤ ਮੇਰੀ ਉਜੜੀ ਹੋਈ ਵਾੜੀ ! ਕੋਈ ਚਾਨਣ ਕੁੜੀ ਬਣ ਮੇਰੇ ਦਿਲ-ਗੌਤਮ ਲਈ ਆਇਆ, ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ-ਹਨੇਰਾ ਦੌੜਿਆ, ਖ਼ਬਰੇ ਹਵਾ ਹੋਇਆ ! ਮੈਂ ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਂ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦਾ ਹੋਇਆ ! ਕੋਈ ਅਵਤਾਰ ਖੇੜੇ ਦਾ ਮੇਰੇ ਫੁਲ-ਗ਼ਮ ਲਈ ਆਇਆ ! ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਅਜੇ ਤਕ ਉਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ਾਮ ਫਿਰਦੀ ਏ ਜੋ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਹੋਣ ਆਈ ਸੀ; ਉਹ ਇਕ ਮਿਜ਼ਰਾਬ ਮੇਰਾ ਸਾਜ਼-ਜੀਵਨ ਛੁਹਣ ਆਈ ਸੀ, ਅਜੇ ਤਕ ਸਾਜ਼ ਵਜਦਾ ਏ, ਖ਼ਬਰ ਨਾ ਅਪਣੇ ਸਿਰ ਦੀ ਏ ! ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੋਂ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ; ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਮਾਫ਼ੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਕਾਤਲ ਨੂੰ ! ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਲੁਟਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਪਣੀ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਨੂੰ ! ਨਾ ਅਵਤਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ, ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਉਠਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੋਂ । ਤਸੱਵਰ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਦੇਵਤਾ ਮੈਨੂੰ ਸਚਾਈ ਦਾ; ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਤੇਰੇ, ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ, ਕੀ ਬਣਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ! ਤਸੱਵਰ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਗੋਦੀ ਖਿਡਾਂਦਾ ਹਾਂ ! ਤਸੱਵਰ ਨੇ ਤੇਰੇ ਦਰਦੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਖ਼ੁਦਾਈ ਦਾ । ਪੁਰਾਣੀ ਯਾਦ, ਕੀ ਆਖਾਂ, ਕਦੀ ਕਿਸ ਦੇਸ ਖੜਦੀ ਏ ! ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਕਦੇ ਮਿਲਟਨ ਤੇ ਡਾਂਟੇ ਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ! ਨਾ ਡਿੱਠਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾਦਾਨਾਂ, ਨਾ ਰੂਹਾਂ ਪੈਰ ਹੈ ਪਾਇਆ ! ਤਸੱਵਰ ਮੇਰਾ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਜਬ ਪਰਦੇਸ ਖੜਦਾ ਏ ! ਜਿਦ੍ਹਾ ਨਾਂ ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਜਾਣੇ, ਲਬਾਂ ਤਕ ਆਉਂਦਾ ਭੁਲ ਜਾਏ; ਜਿਦ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਦਰਿਆ, ਜਿਦ੍ਹੀ ਧਰਤੀ ਹੈ ਨੂਰਾਨੀ; ਜਿਦ੍ਹੀ ਹਰ ਸ਼ਾਖ਼ ਇਕ ਝੂਲਾ, ਜਿਦ੍ਹੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਰੋਮਾਨੀ; ਜਿਦ੍ਹਾ ਇਕ ਕਿਣਕਾ ਜੱਨਤ ਜੇ ਕਦੇ ਦੇਖੇ ਤਾਂ ਡੁਲ੍ਹ ਜਾਏ; ਜਿਦ੍ਹਾ ਇਕ ਫੁੱਲ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ; ਅਗੰਮਾ ਹੁਸਨ ਖ਼ਬਰੇ ਕੌਣ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਏ ! ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬਸ ਉਸ ਹੁਸਨ ਦਾ ਇਕ ਸਾੜ ਆਉਂਦਾ ਏ; ਜਿਦ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਅਮਿਟਵੇਂ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ-ਦਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ । ਤੇਰੀ ਇਕ ਯਾਦ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵਿਖਾਇਆ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ! ਜੇ ਹੁਣ ਆ ਜਾਏਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਲੈ ਜਾਈਏ, ਕੋਈ ਜੋ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਉਹ ਜੀਵਨ-ਭੇਤ ਕਹਿ ਜਾਈਏ ! ਮੈਂ ਅਰਸ਼ੀ ਭੇਤ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣੋਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ । ਜਗੇ ਦੀਵੇ, ਧੂਏਂ ਨਿਕਲੇ, ਤੇਰਾ ਇਕਰਾਰ ਹੈ, ਆ ਜਾ ! ਕਿ ਤੁਧ ਬਿਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੇਕਾਰ ਹੈ, ਆ ਜਾ ! (ਡਾਂਟੇ=ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਾਲਵੀ ਕਵੀ ਦਾਂਤੇ)

ਇਹ ਸਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਰਹੀ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਦਰਿਆ ਪੀ ਕੇ, ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਅਪਣੀ ਹਕੂਮਤ 'ਚ ਭੀ ਬਰਬਾਦ ਰਹੇ; ਆਦਮੀਅਤ ਸਦਾ ਮੁਰਦਾ ਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜੀ ਕੇ । ਹੈ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਤੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਇਸ ਦਾ, ਨਾ ਬੁਝੀ ਇਸ ਦੀ ਕਦੀ ਬੇਵਾ ਦੇ ਰੋਣੇ ਤੋਂ ਪਿਆਸ, ਭੁੱਖੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਨੇ ਸਹਾਰਾ ਇਸ ਦਾ । ਕੁਝ ਬਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇਹ ਜਿੰਦ ਬਣੀ, ਕਦੀ ਦਿੱਲੀ, ਕਦੀ ਚਿੱਤੌੜ, ਕਦੀ ਹਿੰਦ ਬਣੀ । ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਹਰੇ ਖੇਤ ਜਲਾਏ ਇਸ ਨੇ, ਤਖ਼ਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਇਸ ਨੇ । ਰਹਿਮ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕਦੀ ਵੰਡੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਤਾਬ, ਕਾਸ਼ ! ਉਲਟੇ ਕੋਈ ਇਸ ਵਤਨ-ਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਨਕਾਬ ! ਖ਼ੂਨ ਕਿਰਤੀ ਦਾ ਰਿਹਾ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਮਸਤੀ ਦੇ ਲਈ, ਕੌਮ ਮਰਵਾਈ ਗਈ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਲਈ । ਸਦਾ ਹੋਈ ਏ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਇਸ ਤੋਂ, ਸਦਾ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਰਹੂ ਜੰਗ-ਲੜਾਈ ਇਸ ਤੋਂ । ਅੱਜ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦਾ ਯੁਗ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ । ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਕੀ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਹੋਵੇ ? ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ, ਤੂੰ ਸਰਵ-ਸਾਂਝਤਾ ਨੂੰ ਮੋੜ ਮੁਹਾਰ ! ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਕੀ ਜੇ ਕਲ੍ਹ ਆਪ ਭੀ ਹੋਣਾ ਹੈ ਗ਼ੁਲਾਮ, ਦੂਸਰੇ ਭੀ ਤਾਂ ਉਲਟ ਸਕਦੇ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਮ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੌੜੀ ਸੀ, ਮੰਜ਼ਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ । ਅਪਣੇ ਕੁਨਬੇ ਲਈ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਹੈ ਕਬਜ਼ਾ ਲਾਹਨਤ ! ਅਪਣੀ ਬੇੜੀ ਲਈ ਸਾਗਰ ਤੇ ਹੈ ਘੇਰਾ, ਤੋਬਾ ! ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ 'ਚ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਪਰੀਵਰਤਨ ਦੀ, ਏਸ ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਦੀ । ਦੇਸ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਚੂਰ ਨਾ ਕਰ, ਤੂੰ ਕਦੀ ਅਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਭੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਾ ਕਰ । ਅਪਣੀ ਸ਼ਾਹੀ 'ਚ ਭੀ ਮੁਰਦਾ ਹੀ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੀ ਕੇ, ਇਹ ਸਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਰਹੀ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਦਰਿਆ ਪੀ ਕੇ । ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਦਾ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਜਦ ਤਕ, ਖ਼ੂਬ ਹੋਵੇਗੀ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਤਦ ਤਕ ।

ਆਏ, ਆਏ ਵਿਕਣ ਫਲੂਸ ! ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮੇ ਜੀਵਨ-ਰੰਗ-ਜਲੂਸ- ਆਏ, ਆਏ ਵਿਕਣ ਫਲੂਸ ! ਗਿਰਦੇ ਜੋਤ ਦੇ ਗੇੜੇ ਲਾਂਦੇ, ਰਾਜੇ, ਰਾਣੇ ਲੰਘਦੇ ਜਾਂਦੇ; ਧੂੰਏਂ ਦੀਪ-ਹਰੀਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ, ਲੱਖ ਦਿਲ ਇਕ ਸ਼ਰੀਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ; ਜਿਉਂ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸੁਪਨਾ ਆਏ, ਅਸਮਾਨੀ ਖੂਹ ਗਿੜਦਾ ਜਾਏ; ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਪਰੀਆਂ ਜਹੇ ਸਾਏ, ਲੈ ਘੜੀਆਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਆਏ ! ਤਲਵਾਰਾਂ, ਤੀਰਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸਾਂਘਾ ਲਈ ਖੜਾ ਹੈ ਕੋਈ, ਡਿੱਗੇ ਹਨ ਇਸ ਤੇ ਕਈ ਪਰਬਤ ਪਰ ਗਰਦਨ ਨੀਵੀਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ! ਨੱਚਦੇ ਟੱਪਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਦੇਂਦੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਹੈਰਾਨੀ, ਲੰਘਦੇ ਲ਼ੰਘਦੇ ਜਾਣ, ਸੌ ਰਮਜ਼ਾਂ ਸਮਝਾਣ । ਕਾਰੀਗਰਾ, ਕਮਾਲ ਹੈ ਯਾਰਾ ! ਮੈਂ ਹਾਂ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ! ਮਾਸੂਮੀ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਆਇਓਂ, ਤੂੰ ਪਿਆਰੇ, ਜਿੰਦ-ਜਾਨ । ਬਾਪੂ ਦਾ ਹੱਥ ਛੱਡ ਅਞਾਣੇ ਇਸ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਣ; ਮਾਵਾਂ ਦੇ ਕੁਛੜਾਂ ਤੋਂ ਬੱਚੇ ਦੇਖ ਕੇ ਉਤਰੀ ਜਾਣ; ਦੇਖੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕਰਨ ਪਛਾਣ ! ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝਣ, ਖਿੜ ਖਿੜ ਹੱਸਣ, ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਣ ? ਹੇ ਕਾਰੀਗਰ, ਖ਼ੂਬ ਬਣਾਈ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ! ਗਿੜਦੀ ਜਾਏ ਜੋਤ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹਰ ਸ਼ੈ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ! ਪਰ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਾਏ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਕੰਜੂਸ ! ਆਏ, ਆਏ ਵਿਕਣ ਫਲੂਸ !

ਬੱਚੇ ਲਈ ਖਿਡੌਣੇ ਮੇਲੇ 'ਚੋਂ ਆ ਰਹੇ ਨੇ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਚਿੜੀਆਂ ਤੋਤੇ ਫੜ ਫੜ ਉਡਾ ਰਹੇ ਨੇ । ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਦਸ ਦਸ ਨੱਚਦੇ ਫਿਰਨ ਦੀਵਾਨੇ, ਦਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜੇ ਰਾਜ਼ੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ! ਚੁੰਮਣ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਪਿਆਰ ਦੇਵਣ, ਖ਼ਬਰੇ ਉਮੀਦ-ਬੇੜੀ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨਦੀ 'ਚ ਖੇਵਣ ! ਬੱਚਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਆਖ਼ਰ, ਬੇਸ਼ਕ ਹਾਂ ਕੁਝ ਸੁਦਾਈ, ਹੱਟੀ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੀ ਰਾਹ ਵਿਚ ਨਾ ਮੇਰੇ ਆਈ ! ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੌ ਖਿਡੌਣੇ, ਸੌ ਰਾਗ-ਰੰਗ, ਗਾਉਣਾ; ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਿਰਾ ਬੱਸ ਜਗ-ਰੂਪ ਇਕ ਖਿਡੌਣਾ । ਭੱਦਾ ਜਿਹਾ ਇਹ ਹਾਥੀ ਮੈਂ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅੱਕ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਤੁਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਖਿਚ ਖਿਚ ਕੇ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹਾਂ । ਪੁਚਕਾਰ ਕੇ ਭੁਆਇਆ, ਆਇਆ ਨਾ ਇਸਨੂੰ ਭੌਣਾ; ਲੱਖ ਵਾਰ ਹੱਥ ਵਟਾਏ, ਨਾ ਬਦਲਿਆ ਖਿਡੌਣਾ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੋੜ ਲੀਤੇ, ਟੁੱਟੇ ਨਾ ਇਹ ਨਿਕਾਰਾ । ਕੋਈ ਡੇਗ ਇਸ ਤੇ ਬਿਜਲੀ, ਕੋਈ ਤੋੜ ਇਸ ਤੇ ਤਾਰਾ ! ਦਰ ਕਾਸ਼ ! ਖੁਲ੍ਹ ਜਾਵਣ ਲੁਕਵੇਂ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦੇ ! ਕਹਿਦੇ ਕਦੀ ਕਿ ਲੈ ਜਾ ਖੇਹਨੂ ਸਤਾਰਿਆਂ ਦੇ । ਮੁੱਦਤ ਹੋਈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਲੇ 'ਚੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਖਿਡੌਣਾ ਹੱਸ ਹੱਸ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਸਾਂ । ਰਸਤੇ 'ਚ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ, ਦੇ ਕੇ ਫ਼ਰੇਬ ਖੋਹਿਆ, ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਹੱਸਿਆ ਕਦੇ ਨਾ ਰੋਇਆ । ਮਾਲਕ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਦੇ, 'ਬਾਜੀ' ਮੇਰੀ ਲਭਾ ਦੇ ! ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼ 'ਚ ਜਾਨ ਪਾ ਦੇ ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਰਗ ਰਗ 'ਚ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਾਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ? ਨੂਰ ਜਦ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਕ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੇਵਾਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ? ਇਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਹਨ ਜਹਾਨ, ਪੰਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹਨ ਮੇਰੀ ਕੁਟੀਆ ਦੀ ਸ਼ਾਨ । ਇੱਕ ਮਹਾਂ-ਮਸਤੀ ਝਨਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਲਹਿਰ, ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਏ ਪੈਰ ਪੈਰ । ਸ਼ਾਮ ਇਸ ਦੀ ਹੁਸਨ ਤੋਂ ਆਬਾਦ ਹੈ, ਹਰ ਉਸ਼ਾ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਸਮਾਦ ਹੈ । ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਖ਼ਾਕ ਤੇ ਉਤਰੇ ਨੇ ਵੇਦ, ਇਸ ਨੂ ਹੁਣ ਤਕ ਯਾਦ ਹਨ ਅਜ਼ਲਾਂ ਦੇ ਭੇਦ । ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਾਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਰਗ ਰਗ 'ਚ ਹੈ । ਨਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੇ, ਮੈਂ ਭੀ ਹਾਂ ਇਸ ਖ਼ਾਕ ਤੋਂ ਇਕ ਆਦਮੀ । ਇਸ ਅਨੂਪਮ-ਖਾਕ 'ਚੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਵੀ, ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦਾ ਕਵੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਬਣਾਏ ਰਾਮ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੱਖਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਜਾਮ ਹਨ- ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਾਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ? ਜਿਸ ਦੇ ਖੂਹ ਬੇਦਾਰ ਕਰਦੇ ਨੇ ਫ਼ਜ਼ਾ, ਮਸਤ ਖੇਤਾਂ 'ਚੋਂ ਲਏ ਜੀਵਨ ਹਵਾ । ਜਿਸ ਤੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜਹਾਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ, ਧਰਤੀਆਂ ਦਾ, ਆਸਮਾਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ । ਬਣ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦਿਲ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਜੋ ਖ਼ਿਆਲ, ਹੋ ਗਏ ਬਾਣੀ-ਅਮਰ ਜਗਦੀ ਮਿਸਾਲ । ਖ਼ੂਨ 'ਚੋਂ ਉਠਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ, ਟੋਰਦਾ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ । ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਤਾਨ ਹਾਂ ਉਸ ਤਾਨ ਨੂੰ, ਜੋ ਭਗਤ ਦੇ ਵੱਸ ਕਰੇ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ । ਕਵਿਤਾ ਕੋਈ ਦਿਲ-ਬਹਿਲਾਵਾ ਹੀ ਨਹੀਂ- ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਾਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ? ਹੋਣੀਆਂ ਦਾ ਡਰ ਉਡਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਹ, ਪੰਧ ਅਸਲੇ ਦਾ ਵਿਖਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਇਹ । ਪਿਆਰ ਤੋ ਬਿਨ ਆਦਮੀ ਕੁਝ ਭੀ ਨਹੀਂ; ਦਰਦ ਤੋਂ ਬਿਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੁਝ ਭੀ ਨਹੀਂ । ਹੀਰ, ਰਾਂਝੇ, ਸੋਹਣੀਆਂ ਤੋਂ ਹੈ ਮੁਰਾਦ, ਬੱਚੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ ਪਿਆਰ-ਵਾਦ । ਰਾਮ ਤੀਰਥ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ । ਉਮਰ ਤਕ ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਗਾਈ ਹੈ ਜੋ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਖ਼ੁਦੀ ਛਾਈ ਹੈ ਉਹ । ਹੁਨਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ 'ਚ ਰੂਹ ਹੈ, ਜਾਨ ਹੈ; ਹੁਨਰ 'ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ । ਹੁਨਰ ਹੈ ਹਰ ਇਲਮ ਦੀ ਕੈਦੋਂ ਬਰੀ, ਹੁਨਰ ਹੈ ਇਕ ਰੂਹ ਦੀ ਜਾਦੂਗਰੀ । ਹੁਨਰ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਜਦ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਤਾਰੇ ਹੋ ਜਾਵਣਗੇ ਸਾਰੇ ਚੂਰ ਚੂਰ । ਹੁਨਰ ਇਕ ਖ਼ਾਲੀ ਖਿਡੌਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ; ਹੁਨਰ ਬਸ 'ਜ਼ਾਹਰ' ਤੇ ਭੌਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਕੀ ਕਲਾ ਮਦਰਾ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਜਾਮ ਹੈ ? ਕੀ ਕਲਾ ਫ਼ੋਟੋਗਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ? ਹੈ ਬਜੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਕਲਾਕਾਰੀ ਮੇਰੀ; ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਾਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਨਸ ਨਸ 'ਚ ਹੈ ? ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਰਗ ਰਗ 'ਚ ਹੈ ।

ਅੱਤ ਡੂੰਘੇ ਪਰਛਾਵੇਂ- ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਯਾਦ ਤੇਰੀ ਦੀ ਪੁਤਲੀ ਜਾਗੇ, ਨਾਚ ਕਰੇ ਆ ਪੁਤਲੀਆਂ ਲਾਗੇ, ਜੋਬਨ-ਨਹਿਰ ਕਿਨਾਰੇ, ਆਸ਼ਾ-ਬੋੜ੍ਹ ਦੀ ਛਾਵੇਂ- ਅੱਤ ਡੂੰਘੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ! ਹੋ ਸਪਣੀ ਪਾਣੀ ਤੇ ਲੇਟੀ ਆਸ ਲਰਜ਼ਦੀ ਟਹਿਣੀ, ਪ੍ਰੀਤ-ਫ਼ੌਜ ਇਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਜਾਏ ਪਾਣੀ; ਜਾਂ ਕੋਈ ਇਸ ਦੀ ਲੁਟ ਖ਼ੁਦਾਈ ਚਾਨਣ-ਪੁਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ਰਾਹੀ, ਤੜਪ ਤੜਪ ਕੇ ਆਖ ਰਹੀ ਹੈ, "ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਬਲਿਹਾਰੀ ਪਾਣੀ ! ਮੈਂ ਫਿਰ ਤੇਰੇ ਲੇਖੇ ਦੱਸ, ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਵੇਂ-" ਅੱਤ ਡੂੰਘੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ! ਤਣਿਆਂ ਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ, ਧਰਤ ਤੇ ਆਏ ਖੇਡਣ ਖ਼ਾਤਰ; ਦੋ ਸਾਏ ਕੁਝ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪਹੁੰਚੇ ਛਾਇਆ-ਹਰਿਮੰਦਰ ਤੇ; ਕਰ ਕਰ ਨਖ਼ਰੇ, ਕਰ ਕਰ ਅੜੀਆਂ; ਖੇਡ ਖੇਡ ਵਿਚ ਰਾਤਾਂ ਆਈਆਂ, ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਬਰਸਾਤਾਂ ਆਈਆਂ ! ਬਿਨ ਤੇਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣ ਨਾ ਸਕੇ ਕਿਉਂ ਹੱਸੇ, ਕਿਉਂ ਰੋਏ; ਉਠ ਜਾਏ ਇਸ 'ਕਿਉਂ ?' ਦਾ ਪਰਦਾ ਤੂੰ ਜੇ ਆਪ ਸੁਣਾਵੇਂ, ਅੱਤ ਡੂੰਘੇ ਪਰਛਾਵੇਂ !

ਹੇ ਜੋਤਿਕਾਰ ਕਲਿਆਣ ! ਮੈਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਦੀਵਾ, ਕਾਇਆ ਰੂਪ ਹਨੇਰਾ; ਬਿਨ ਬੱਤੀ ਬਿਨ ਤੇਲ, ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਮੇਲ ? ਇਸ ਪਸਤੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦੇ ਪਾ ਦੇ ਚਾਨਣ-ਜੀਵਨ ਜਾਨ ! ਹੇ ਜੋਤਿਕਾਰ ਕਲਿਆਣ ! ਜੀਵਨ ਜੀਣਾ-ਮਰਨਾ ; ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਣਾ, ਭਰਨਾ । ਰੱਖ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ, ਭਰ ਦੇ ਲਘੂ ਪਿਆਲੀ ! ਅੰਨ੍ਹਾ ਹਾਂ ਜਦ ਤਕ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਰਾਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਪਾਵਾਂ ? ਭੇਜ ਕਈ ਦਰਦਾਂ ਵਿਚ ਨੱਚਦੇ ਹਾਲਾ-ਰੰਗ ਪਰਾਣ ! ਹੇ ਜੋਤਿਕਾਰ ਕਲਿਆਣ ! ਅਮਰ-ਜੋਤ ਦਾ ਪਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਇਸ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਬਾਲ ! ਰੋਸ਼ਨ ਹੋਵੇ 'ਆਵਣ-ਵਾਲਾ', ਚਮਕ ਪਵੇ ਭੂਕਾਲ , ਸ਼ਾਮਾਂ ਵੇਲੇ ਨਿਤ ਨਿਤ ਕੋਈ ਨਾਜ਼ਕ ਹੱਥ ਜਗਾਏ, ਪਹਿਲੀ ਨੂਰ ਕਿਰਨ ਵਿਚ ਤੜਕੇ ਨੂਰ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਏ । ਕਦੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆ ਬੈਠਾਂ ਕਦੀ ਬਣਾਂ ਦਰਬਾਨ; ਹੇ ਜੋਤਿਕਾਰ ਕਲਿਆਣ ! ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਹੈ ਜਗਣਾ-ਬੁਝਣਾ, ਮੇਲ 'ਚ ਹੱਸਣਾ, ਬਿਰਹੋਂ 'ਚ ਭੁੱਜਣਾ ! ਠੰਢੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਸੰਗ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ; ਕੁਝ ਦਿਲ ਉਸ ਦੇ ਆਏ, ਝਟ ਮੈਥੋਂ ਸ਼ਰਮਾਏ ; ਟੁੱਟਦੇ ਅੰਗ, ਢਿਲਕਦੇ ਬਸਤਰ, ਕੰਬਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਸੋਹਣੀ ਮੈਨੂੰ ਆਣ ਬੁਝਾਏ । ਨਿਕਲਣ ਕੁਝ ਅਰਮਾਨ ! ਇਕ ਜੋਤ ਵਧ ਜਾਏ ਜੇਕਰ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ! ਜੋਤੀ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਚਮਕਾਂ ਮੈਂ ਹੋ ਚੰਦ ਸਮਾਨ ! ਹੇ ਜੋਤਿਕਾਰ ਕਲਿਆਣ !

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਰ ਸ਼ੈ 'ਚ ਚਮਕੇ ਰਾਤ ਦਿਨ । ਕਿਣਕੇ ਕਿਣਕੇ ਵਿਚ ਸ਼ਮਾ ਬਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ। ਕਝ ਮਿਲੇਗਾ ਘੁ੫ ਹਨੇਰਾ ਫੋਲ ਕੇ, ਉਸ 'ਚ ਕੀ ਹੈ ਰੋਸ਼ਨੀ ਢਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ । ਕਝ ਨਜ਼ਰ ਆਏਗਾ ਬਣਦਾ, ਗ਼ੌਰ ਕਰ, ਨੀਝ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਚਿਤਾ ਬਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ, ਕੋਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬਣ ਰਹੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਤੱਕ, ਕਾਲਖਾਂ ਵਿਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ । ਅੰਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਦੁਨੀਆ ਸ਼ੁਰੂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ । ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਚਲਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ, ਦੇਖ ਸਕੇ ਤਾਂ ਹਵਾ ਚਲਦੀ ਨੂੰ ਦੇਖ । ਹਰ ਨਜ਼ਾਰਾ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਦਾ ਗਵਾਹ, ਹਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਦਾ ਗਵਾਹ । ਸਾਗਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ ਇਕ ਪਾਤਾਲ ਦੇਸ਼, ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਇਕ ਬੇਕਾਲ ਦੇਸ਼ । ਇਕ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਮੁਲਕ ਆਬਾਦ ਦੇਖ, ਉਸ ਦੇ ਵਾਸੀ ਕੈਦ ਦੇਖ, ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਖ । ਦੇਸ਼ ਹਨ ਬੇ-ਗਿਣਤ, ਪਰ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ ਅਕਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾਲਾਂ ਤਕ ਗਈ । ਦਿਨ ਗਿਆ, ਰਾਤ ਆ ਗਈ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ, ਜਾਗਦੀ ਹੈ, ਜਾਗਦੀ ! ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਵਿਚ ਜਗ-ਮਗਾਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਸ਼ਮਾ ਦੀ ਲੋ ਵਿਚ ਸਮਾਏ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਇਸ਼ਕ ਪਰਵਾਨੇ 'ਚ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ । ਜਾਣ ਚਮਗਿੱਦੜ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਇਹ, ਸਭ ਹਨੇਰੇ ਚਾਨਣੇ ਪੱਖਾਂ 'ਚ ਇਹ । ਝੂਠ ਸਭ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਨਹਿਸ਼ ਉੱਲੂ ਹੈ ਇਹ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾਂ ਜਾਗਦਾ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਇਹ । ਇਸ ਬਿਨਾਂ ਹੈ ਨਾ-ਮੁਕੰਮਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ- ਆਦਮੀ ਕੀ ਅੰਗ-ਹੀਣਾ ਆਦਮੀ ? ਇਕ ਵਰਕਾ ਹੀ ਜੇ ਘਟ ਜਾਏ ਕਿਤਾਬ, ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਮਜ਼ਮੂਨ ਹੋ ਜਾਏ ਖ਼ਰਾਬ । ਫੁੱਲ 'ਚੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨਿਕਲ ਜਾਏ ਹਨੇਰ; ਜਿੰਦਗੀ ਸਾਗਰ ਦੀ ਕੀ ਲਹਿਰੋਂ ਬਗੇਰ ? ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਬੇ-ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ, ਰਹਿਣਾ ਇਕੋ ਹਾਲ ਪਰ ਕਾਇਦਾ ਨਹੀ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਲੂ ਦੀ ਹੈ ਜਗਦੀ ਮਿਸਾਲ, ਇਕ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਹੈ ਜੀਵਤ ਖ਼ਿਆਲ । ਜਿਸ ਥਾਂ ਦੁਨੀਆ ਜਾਏ ਨਾਤੇ ਤੋੜ ਕੇ, ਉਸ ਥਾਂ ਇਹ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜ ਕੇ । ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਡਰਦਾ ਨਹੀਂ । ਝੂਠ ਸਭ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਨਹਿਸ਼ ਉੱਲੂ ਹੈ ਇਹ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਚਾਲੂ ਹੈ ਇਹ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਰ ਸ਼ੈ 'ਚ ਜਾਗੇ ਰਾਤ ਦਿਨ ।

ਬੇੜੀ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਹ ਹਨ ਹੈਰਾਨ ਕਿਉਂ ! ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਜੇ ਮੇਰਾ ਕਿਨਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਤੋਂ ਸੜਦੇ ਨੇ ਕਿਸ ਲਈ, ਮੈਂ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੇਰਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਕਰ ਗਿਆ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ, ਆਇਆ ਹਾਂ ਜੇ ਨਕਾਮ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਹੰਝੂ ਦੀ ਕਦਰ ਜਾਣੀ ਨਾ ਬੇਦਿਲ ਜਹਾਨ ਨੇ, ਮਿਟੀ 'ਚ ਰੁੱਲ ਗਿਆ ਜੇ ਵਿਚਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਸ਼ਾਇਦ ਪਿਆਰ-ਦੀਪ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਉਹ ਬਣੇ, ਟੁੱਟਾ ਜੇ ਮੇਰੇ ਅਰਸ਼ 'ਚੋਂ ਤਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਝੱਲੇ ਖ਼ੁਦੀ ਅਹਿਸਾਨ ਭਲਾ ਕਿਉਂ ਜਹਾਨ ਦਾ, ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਜੇ ਮੇਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਨੱਚਦੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਛੱਤਰ, ਹੈਰਾਨ ਜਗ, ਕਰਦਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ ਚੰਦ ਇਸ਼ਾਰਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਸਾਗਰ ਦੇ ਗੋਤਿਆਂ 'ਚੋਂ ਮਹਾਂ ਨੂਰ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਜੇ ਪਾਰ-ਉਤਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਨਾ ਦੁਖ ਸੁਣਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ, ਤੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰੂਹ ਨਹੀਂ ; ਦੇਵੇਗਾ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ? ਚੱਪੂ-ਅਮਲ ਸੰਭਾਲ ਹੇ ਜੀਵਨ-ਕੁਮਾਰ ਦਿਲ ! ਡੁਬਦਾ ਰਹੇ ਜੇ ਤੇਰਾ ਸ਼ਿਕਾਰਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ?

ਯਾਰ ! ਇਕ ਨਾਜ਼ਕ ਜਹੇ ਦਿਲ ਲਾਲ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ, ਕੁਝ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਕੁਝ ਨਾਲ ਆਸਾਂ ਜੋੜ ਕੇ, ਇਕ ਸੁਬਕ ਬੇੜੀ ਬਣਾਈ ਅਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਤੋਂ, ਸਾਜ਼ ਇਕ ਬਣਿਆਂ ਅਨੋਖਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ-ਨਾਸਾਜ਼ ਤੋਂ ! ਸਾਜ਼ ਚੋਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਦੇ ਸੋਮੇ ਗੀਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ, ਨੂਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਮੇਰੀ ਬੇੜੀ ਦੀ ਕਾਲ਼ਖ ਧੋ ਗਏ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਆਇਆ ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਠਾਰਨ ਲਈ, ਇਸ ਮਹਾਂ ਸਾਗਰ 'ਚ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਤਾਰਨ ਲਈ । ਹੌਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਠੇਲ੍ਹੀ ਧਰ ਕੇ ਉਂਗਲਾਂ ਸਾਜ਼ ਤੇ, ਮੇਰੀ ਬੇੜੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ ਰਾਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ! ਮੁਸਕਾਏ ਸੁਣ ਕੇ ਤਾਰੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਇਕ ਤਾਨ ਨੂੰ, ਸਾਗਰੋਂ ਉਠੀਆਂ ਨੇ ਲਹਿਰਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅੰਬਰ ਜਾਣ ਨੂੰ ! ਮੈਂ ਇਸੇ ਬੇੜੀ 'ਚ ਬੈਠਾ ਮੁੱਦਤਾਂ ਵਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, ਚੰਦ ਅਫ਼ਸਾਨੇ ਕਈ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ । ਗੀਤ ਮੇਰੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਆਖ਼ਰ ਆ ਗਏ । ਕੋਈ ਨਗ਼ਮਾ ਦੌੜਿਆ ਜੰਗਲ ਦੇ ਬੰਨੇ ਭੌਂ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਹਰੀ ਗੋਦੀ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ, ਗੀਤ ਕੁਝ ਲਹਿਰਾਂ ਚੁਰਾਏ, ਅਪਣੇ ਬੇਲੀ ਜਾਣ ਕੇ । ਪਰ ਕਈ ਨਗ਼ਮੇ ਮੇਰੇ ਪਰੀਆਂ ਉਡਾਏ ਆਣ ਕੇ, ਗੌਣ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਗਏ ਝੀਲਾਂ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ । ਭੇਤ ਰਸਤੇ ਦਾ ਮਹਾਂ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਕਹਿ ਗਏ..... ਹੋਂ ਗਈ ਮੁੱਦਤ ਗਵਾਚੇ ਗੀਤ ਸਭ ਰੋਂਦਾ ਸਾਂ ਮੈਂ । ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਪ੍ਰੀਤ ਮੇਰੀ ਨਾਲ "ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ" ਹੋ ਗਈ, ਰੇਸ਼ਮੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਛੁਹਿਆ ਹੈ ਦਿਲ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ; ਪਰੇਮ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਆ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ । ਮੇਰੇ ਸਭ ਸੁਪਨੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ਇਹਦੇ ਇਕ ਇਕ ਨਾਜ਼ 'ਚੋਂ, ਗੀਤ ਮੇਰੇ ਮੁੜ ਮਿਲੇ ਹਨ ਰਸ ਭਰੀ ਅਵਾਜ਼ 'ਚੋਂ ! (ਐਚ. ਆਰ. ਵਿਸ਼ਵਾ ਮਿਤਰ ਦੀ ਛਾਇਆ)

ਲਤਾੜ ਅੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰ ਜਵਾਨਾ, ਬਦਲ ਸਿਲਸਿਲਾ ਇਹ ਨਵਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣਾ । ਬਦਲ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਉਲਟ ਦੀਪ, ਅੰਬਰ ; ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਡੰਬਰ । ਤਰਸਦੇ ਨੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਸਤਾਰੇ, ਮਹਾਂ ਸੁੰਨਤਾਈ 'ਚ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਨਜ਼ਾਰੇ । ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਖਾ ਖਾ ਹਵਾਵਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾ, ਸਫ਼ਰ-ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਦੇ ਦਵਾਵਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾ । ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਹੁਸਨਾਂ ਦੇ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਪੀ ਜਾ ; ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਕੋਈ ਦਿਨ ਤਾਂ ਜੀ ਜਾ। ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਤਾਜਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਉਡਾ ਦੇ ; ਜਗਾ ਦੇ, ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਸਰਦੀ ਜਗਾ ਦੇ। ਨਿਕਲ ਨੀਲ ਰਾਵੀ ਤੇ ਦਜਲਾ ਨਿਕਲ ਜਾ; ਤੂੰ ਲਾਲੀ, ਸੂਫ਼ੈਦੀ ਤੇ ਕਜਲਾ ਨਿਕਲ ਜਾ । ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਿਟਾ ਦੇ ਨਵੀਂ ਹੋਸ਼ਿਆਰੀ। ਤੇ ਤਹਿਤੇਗ ਕਰ ਦੇ ਇਹ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ । 'ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ' ਵਕਤ ਕਰ ਦੇ ; ਤੂੰ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਹਥੌੜੇ 'ਚ ਭਰ ਦੇ । ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ, ਤੇਰੇ ਝੀਲ, ਝਰਨੇ ; ਤੇਰੇ ਸਾਂਭ ਤੁਪਕੇ ਬਣੇ ਤਾਜਵਰ ਨੇ । ਅਮਲ ਹੀ ਅਮਲ ਹੈ ਹਕੀਕਤ-ਸਚਾਈ, ਅਮਲ ਹੀ ਤੋਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਸਾਰੀ ਖ਼ੁਦਾਈ । ਹਵਾ ਇਸ ਦੀ ਤੋਰੇ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਮੀ ਦਾ ; ਇਹ ਮੰਬਾ ਹੈ ਨੂਰੀ ਮਹਾਂਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ । "ਘੜੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਜਾਏ ਕਰਮ ਤੋਂ", ਅਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਵਾ ਚੋਂ, "ਨਹੀਂ ਮੌਤ ਨੇ ਜਦ ਇਕ ਪਲ ਭੀ ਦੇਣਾ "ਤਾਂ ਇਕ ਪਲ ਭੀ ਅਪਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਮੌਤ ਕਰਨਾ ।"

ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਜੀ, ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਹਾਂ ! ਤੀਖਨ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ, ਬੇਦਿਲ ਰੋਸ਼ਨੀ ਤੇ, ਟੂਣੇ ਹੋ ਗਏ ਜੀ, ਜਾਦੂ ਛਾ ਗਏ ਹਾਂ। ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਹਾਂ, ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਹਾਂ ! ਮੇਰੇ ਬਨ ਵਿਚ ਨੱਚਦੇ ਨੇ ਮੋਰ ਸਖੀਓ, ਨਾਚਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਚਿੱਤ-ਚੋਰ ਸਖੀਓ ! ਦਿਲ-ਕੁੰਜ ਗਲੀ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਸੁਪਨੇ ਆਏ ਹਨ ਅੱਖ-ਜਮਨਾ-ਤਟ ਤੇ । ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਦੀ ਏ, ਜੀ ਹਾਂ ਚਮਕਦੀ ਏ ; ਬੋਹੜ-ਤਾਰਿਆਂ 'ਚੋਂ ਪੀਂਘ ਲਮਕਦੀ ਏ । ਆਓ ਰਲ ਮਿਲ ਹੂਟਿਆਂ ਦਾ ਤਾਰ ਬੰਨ੍ਹੀਏਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਰੁਸੀਏ, ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਮੰਨੀਏ ! ਅੱਜ ਆਪ ਮਾਹੀ ਫੇਰਾ ਪਾ ਗਏ ਹਾਂ, ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਜੀ, ਬੱਦਲ ਆ ਗਏ ਹਾਂ ! ਪਈ ਪੱਤਣ-ਝਨਾਂ ਤੇ ਬੰਸੀ ਵੱਜਦੀ ਏ, ਰੂਹ ਉਸ ਦੀ ਫਵਾਰ ਤੋਂ ਰਜਦੀ ਏ । ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਨੇ ਕੇਸ ਮੇਰੇ ਰਾਂਝਣੇ ਦੇ, ਛਾਇਆ ਨੂਰ ਦੀ ਹੈ ਇਹ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ । ਬਾਰਸ਼ ਆ ਗਈ ਜੀ, ਬਾਰਸ਼ ਆ ਗਈ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਸਾਗਰ 'ਚੋਂ ਉੱਠ ਨੇ ਸੁਪਨ ਵੱਸਦੇ, ਕਰੇ ਨਾਚ ਕੁਟੀਆ, ਉਪਬਨ ਹੱਸਦੇ ! ਆਵੋ, ਆਵੋ, ਨੀ ਸਹੇਲੀਓ ! ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ, ਉੱਠੋ ਉੱਠੋ ਨੀ ਸਿਆਣੀਓਂ ਦਰ ਛੱਡ ਕੇ । ਤੁਰੋ ਲੈ ਤੁਰਨੀ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ, ਇਸ ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਤਾਰਨ ਕਫਨੀ । ਦਰ ਕੋਟ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘ ਜਾਵੋ, ਗੀਤਾਂ ਸੰਗ ਦੁਨੀਆ ਰੰਗ ਜਾਵੋ । ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਉਮੀਦਾਂ ਵਿਚ, ਜਿੰਦ ਪਾ ਗਈ ਜੀ, ਜਿੰਦ ਪਾ ਗਈ ਹਾਂ! ਬਾਰਸ਼ ਆ ਗਈ ਜੀ, ਬਾਰਸ਼ ਆ ਗਈ ਹਾਂ !

ਝੂੰਮ ਝੂੰਮ ਕੇ ਆਵਣ ਜਾਵਣ ਸਿਰ ਤੋਂ ਵਕਤ ਲੰਘਾਵਣ । ਧੁੱਪਾਂ-ਛਾਵਾਂ, ਟਿੱਬੇ-ਟੋਏ ਲੰਘ ਲੰਘ ਕੇ ਚਰ ਆਵਣ । ਦਰਦੀ ਨੈਣ ਮਸੂਮਾਂ ਵਰਗੇ, ਦਿਲ-ਮਸਤੀ ਦੇ ਪਿਆਲੇ, ਪੱਥਰ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਆਵਣ ਤੱਕ ਤੱਕ ਦਰਦ-ਉਛਾਲੇ । ਚਲਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸੋਮੇ ਅੰਦਰ ਗੁੰਮ ਨੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ, ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਬੂੰਦ 'ਚ ਛਲਕਣ ਮਾਤਾ ਰੂਪ ਬਹਾਰਾਂ । ਚਿੱਕੜ-ਭਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚਿਤ ਚਾਹੇ ਜਾ ਗਲਵਕੜੀ ਪਾਵਾਂ । ਚਿੱਟੇ ਕਾਲੇ ਭੋਲੇ ਮੁਖੜੇ ਰੋ ਰੋ ਚੁੰਮਦਾ ਜਾਵਾਂ । ਅਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਲਾਹਨਤ ਪਾਵਾਂ ਓ ਬੇਦਰਦ ਕਮੀਨਾ ! ਖਾ ਜਾਏਂ ਬਚਿਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ ਤੇ ਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸੀਨਾ ! ਆਦਮ ਦੀ ਯਮ-ਲੋੜ ਨੇ ਫਾਹੀਆਂ ਕਿਉਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ? ਨਫ਼ਸ ਖੁਸ਼ਕ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਘਲਣ ਦੇ ਦੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਰੀਆਂ । ਕੌਣ ਸੁਣੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ? ਅਪਣੇ ਦੰਮ ਪਿਆਰੇ । ਕੀ ਜਾਣਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਪੰਛੀ ਖਾਵਣ-ਹਾਰੇ ! ਮਰਦੇ ਹਨ ਬੱਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਢੋ ਢੋ ਭਾਰ ਬਿਗਾਨਾ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ਾਲਮ ਤਾਂ ਭੀ ਦੇਣ ਨਾ ਰਜਵਾਂ ਦਾਣਾ । ਜਾਗੋ ਕੋਈ ਸ਼ੌਕ ਜਗਾ ਕੇ ਮੱਝੀਆਂ ਦੇ ਚਰਵਾਲੋ ; ਜੋਤ ਕਰੋ ਪੈਦਾ ਕੋਈ ਮੁੜ ਕੇ ਪੂਰਬ ਰੂਪ ਸਿਆਲੋ । ਦਰਦ ਪਿਆਰ ਗਵਾਇਆ ਜਦ ਦਾ ਦੁੱਧ ਸੁੱਕੇ ਮਾਵਾਂ ਦੇ, ਸਾੜ ਰਹੇ ਹਨ ਸਾਏ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਵਾਂ ਦੇ । ਰਹਿਮ ਬਿਨਾਂ ਕੀ ਪਿਆਰ ਕਿਸੇ ਦਾ, ਰਹਿਮ ਬਿਨਾਂ ਕੀ ਜੀਣਾ ! ਰਹਿਮ ਬਿਨਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਸ਼ਾਇਰ ਤੇਰੀ ਜੀਵਨ-ਵੀਣਾ ।

ਪਾਂਧੀ-ਅਲੱਸਤ ਥਲ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਹਾਸਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨੂਰ ਦਾ ਫੁੱਲਾਂ 'ਚ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਸਭ ਜ਼ੱਰਿਆਂ ਦੇ ਤੜਪਦੇ ਦਿਲ ਨੇ ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ । ਮਹਿਫਲ ਤਰਸ ਰਹੀ ਏ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅਲਾਪ ਨੂੰ । ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਕੀ ਮਜਾਲ, ਨਜ਼ਰ-ਦਿਲ ਭੀ ਚੂਰ ਹੈ ; ਕਿਸ ਸ਼ੈ 'ਚੋਂ ਦਿਲ ਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਦੈਵੀ ਸਰੂਰ ਹੈ ? ਲਾਲੀ 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਜਾਂਦਾ ਏ ਦਿਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗ਼ੁਬਾਰ ; ਰੂਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਸੀਨੇ ਦਾ ਹਰ ਪਰਦਾ ਤਾਰ ਤਾਰ । ਹਲਕੀ ਜਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਕਿ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਠੇਲ੍ਹ ਦੇ, ਹਰਕਤ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਹਰਾਰਤ 'ਚ ਮੇਲ ਦੇ । ਰੌਲੇ ਕਫੂਰ, ਦਰਦ ਸਦੀਵੀ ਦਾ ਨਾਚ ਦੇਖ, ਬੇਦਰ-ਮਹਲ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਜਾਚ ਦੇਖ, ਦੀਵੇ ਮਸਾਲਚੀ, ਸਤਹ ਦਿਲ ਦੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਰਾਹ- ਪਾਂਧੀ-ਖ਼ਿਆਲ ਰਾਹ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲਾਂ 'ਚ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਆਈ ਮਿਠਾਸ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿਦ ਵਿਚ, ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਤੜਪਦਾ ਰਹਿ ਰਿਆ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ ! ਮਿਲਦੇ ਸਮੇਂ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਖ਼ਾਬਾਂ 'ਚ ਮੇਲ ਲੈ !

ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਫੁਹਾਰਾ ਪਾਮਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ 'ਚੋਂ, ਦਿਲ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਵਾਪਸ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝੂਟਿਆਂ 'ਚੋਂ । ਜਿਸ ਲਹਿਰ ਤੇ ਸੀ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ-ਖ਼ਿਆਲ ਤਰਦਾ, ਹਰਕਤ ਤੇ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾ। ਅੰਦਰ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਤੋਂ ਸੀ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਸੁਹਾਣਾ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਹੁਣ ਫੁਹਾਰਾ ਇਕ ਬੁਤ ਹੈ ਨਿਮਾਣਾ। ਕੈਸਾ ਅਜਬ ਸਮਾਂ ਸੀ ਤੇਰੇ ਗਿਰਦ ਫੁਹਾਰੇ ! ਨੈਣਾਂ ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਸਨ ਸੀਨੇ ਦੇ ਸਭ ਨਜ਼ਾਰੇ । ਕੀ ਹੋਇਆ ਤੇਰਾ ਚਾਨਣ ਹੁਣ ਹੈ ਸੀ, ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਏ ; ਕੀ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਹੁਣ ਹੈ ਸੀ, ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਏ । ਗੁੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਦੀਵਾ ਥੱਰਾਂਦੇ ਬੂਟਿਆਂ 'ਚੋਂ, ਦਿਲ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਵਾਪਸ ਨੂਰਾਂ ਦੇ ਝੂਟਿਆਂ 'ਚੋਂ। ਇਹ ਵਾਪਸੀ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਵੇ ਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ, ਬਚਪਨ ਬਣੇ ਨਾ ਸ਼ਾਇਦ ਮਿਟ ਕੇ ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ । ਧੁੱਪ-ਛਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਆਦਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ ; ਚੜ੍ਹਨਾ ਕਦੀ ਉਤਰਨਾ, ਹੁਣ ਗ਼ਮ ਸੀ, ਹੁਣ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਏ। ਹਰ ਸ਼ੈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਮੇਰੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਸਭ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਗ਼ਮੀ ਏ। ਦਿਲ ਵਿਸ਼ਵ-ਸਾਂਝਤਾ ਦੀ ਉਹ ਗੰਢ ਪੈ ਗਈ ਏ, ਛੁਟਕਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਲੋੜ ਰਹਿ ਗਈ ਏ। ਮੰਜ਼ਲ ‘ਅਨੰਦ’ ਜਾਪੇ ਹਰ ਗ਼ਮ ਦੀ, ਹਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ, ਸਾਬਤ ਇਹ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਬਦੀਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ। ਕੁਝ ਤਿਲਸਮੀ ਜਿਹਾ ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ; ਨਾ ਇਹ ਕਦੀ ਨਵਾਂ ਹੈ ਨਾ ਇਹ ਕਦੀ ਪੁਰਾਣਾ ! ਅਪਣੇ ਫੁਹਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਹੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਬਾਨੀ, ਦੇਂਦਾ ਰਹੋ ਉਮਰ ਤਕ ਜੀਵਨ-ਖ਼ੁਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ !

ਮੌਜ, ਕੀ ਆਖਾਂ ਤੂੰ ਤੜਪੇਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪੈਰ ਹੇਠਾਂ ਮਘਦੇ ਕੋਲੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਦੌੜਦੀ ਜਾਵੇਂ ਦੁੜੰਗੇ ਮਾਰਦੀ, ਅਪਣੀ ਲੈ ਵਿਚ ਡੋਬਦੀ, ਕੁਝ ਤਾਰਦੀ। ਕਿਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਤਰਜਮਾ ਕਰਦੀ ਹੈਂ ਤੂੰ ? ਬੋਲ, ਕਿਸ ਮੰਜ਼ਲ ਲਈ ਮਰਦੀ ਹੈਂ ਤੂੰ ? ਤੂੰ ਗਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਗੁੰਝਲ ਖੋਲਦੀ, “ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ! ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ !” ਬੋਲਦੀ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਚਲਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰਿਆ ਹੈ ਉਹ, ਰੁਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਦੀ ਸੁਪਨੇ 'ਚ ਜੋ ; ਚਲਦੇ ਇਸ ਦਰਿਆ 'ਚ ਮੈਂ ਵੀ ਮੌਜ ਹਾਂ, ਅਪਣੇ ਪੱਲੇ ਵਿਚ ਲੁਕਾਈ ਕੁਲ ਜਹਾਨ। ਫ਼ੌਜ ਹੈ ਤੜਪਾਂ ਦੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਤੜਪ ਤੋਂ ਬਿਨ ਲਾਸ਼ ਹੈ ਹਰ ਆਦਮੀ। ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਰਾਹ ਮੀਲਾਂ ਤੇ ਗੱਡੀ ਸਿਲ ਨਹੀਂ। ਪੱਲਾ ਗਰਦਾਬਾਂ 'ਚ ਅੜ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਦੌੜ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਫੜ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਭੀ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਲੱਖਾਂ ਦਿਲ ਹਰੇ, ਮੈਂ ਅਮਿੱਟ ਇਕ ਮੌਜ ਹਾਂ, ਇਕ ਮੌਜ ਹਾਂ।

(ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ) ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ, ਹਾਂ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ! ਇਹ ਨਵੇਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਡੈਣਾਂ ਬਹੁਤ ਬੇਦਰਦ ਨੇ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਤਰਾ ਕਤਰਾ ਪੀਣ ਇਹ ਮੇਰਾ ਲਹੂ, ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਰਸ ਨਿਕਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਰਾਤ ਦਿਨ, ਖੇਡ ਕਿਉਂ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਹਰ ਪਹਿਰ ਦੀ ! ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ, ਹਾਂ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ! ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਏ ਪਈ ਸੋਨੇ ਦੀ ਅਗਨੀ ਰਾਤ ਦਿਨ, ਹੀਰਿਆਂ ਦੀ ਸੀਖ ਤੇ ਭੁਜਦਾ ਏ ਆਦਮ ਦਾ ਕਬਾਬ । ਜਿਸ ਲਈ ਮੈਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਖ਼ੂਨ ਅਪਣੇ ਜਿਸਮ ਦਾ, ਤੁਰਦਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਹ ਜਹਾਜ਼। ਵੇਚ ਕੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਤ ਪਾਣੀ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਬੂਟੇ ਦੇ ਲਈ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਸ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਹੁਣ ਠੰਢੀ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ! ਉਮਰ ਦਾ ਰੋਗੀ ਹਾਂ ਮੈਂ ਕੌੜੀ ਦੀ ਕੁਝ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ, ਅੱਜ ਹਰਕਤ-ਰੋਗ ਮੇਰਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਠੀਕ। ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਮਹਿਲ ਮੈਂ ਲੱਖਾਂ ਉਸਾਰੇ ਢਹਿ ਗਏ, ਲਾਲ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੂਲਿਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਮੇਲ ਪਾਈ ਜੀਵਨ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬਿਜਲੀ ਮੇਰੀ ਤਕਦੀਰ ਦੀ । ਉਮਰ ਤੋਂ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਇਸ ਪੇਟ ਦੀ ਅਗਨੀ ਨੂੰ ਹੁਣ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਵਿਕਦੀ ਏ ਜ਼ਮੀਰ, ਬਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਨਾਲ ਹੀ। ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ, ਬਸ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ! ਕੱਲ੍ਹ ਨਾ ਮੇਰਾ ਲਹੂ ਹੋਵੇਗਾ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਰੰਗ, ਕੱਲ੍ਹ ਨਾ ਹੱਥ ਹੋਣਗੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਰੋਟੀ ਦੇ ਲਈ । ਕੋਈ ਚਿਮਨੀ, ਕੋਈ ਘੁੱਗੂ, ਕਲ੍ਹ ਜਗਾ ਸਕੇਗਾ ਕਿਉਂ, ਘੂਕ ਸੌਂ ਜਾਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ! ਅੰਗ ਹੋ ਜਾਵਣਗੇ ਹੌਲੇ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਤੜਪਦੇ। ਹੁਣ ਭਰੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਦੀਪ ਨੂੰ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਗੁੱਲ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ਮੈਂ । ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਵਿਚ ਗ਼ਰਕ ਹੋਵੇਗਾ ਅਜ ਕੋਈ ਜਹਾਜ਼ । ਬੇਦਿਲ ਪਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਹੀ- ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ, ਹਾਂ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ।

(ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਹੈ । ਇਕ ਔਰਤ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ । ਕਿਤਾਬ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਵਿਚ ਥੋੜੇ ਜਹੇ ਵਰਕੇ ਹਨ । ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ । ਸ਼ਮ੍ਹਾਦਾਨ ਜਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ।) ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੀ 'ਚ ਆ ਨੱਚੀ ਹੈ ਤੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਿਆਸੇ ਦਿਲ ਲਈ ਮਸਤੀ ਬਣੀ ਹੈ ਸਾਦਗੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਮਹਾਂ ਆਸ਼ਾ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਨੂਰ ਬਣਦਾ ਹੈ ਧੂੰਆਂ ਮਗਰੋਂ, ਖਿਲਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਹਿਲਾਂ । ਨਕਾਰੇ ਪੁਤਲਿਆਂ ਵਿਚ ਆ ਸਮਾਵਣ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆਖ਼ਰ, ਜਦੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਕਮੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਮੇਰੀ ਇਸ ਦਰਦ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੇਗੀ ਤੇਰੀ ਹਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਛੇਕੜ, ਪਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਝਾੜਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਗ਼ਮੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਮੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਤੜਪਦੇ ਹਨ ਸੈਂਕੜੇ ਜਲਵੇ, ਬਣਾ ਦੇ ਵਕਤ ਦੀ ਗਰਦਸ਼ ਮੁਕੰਮਲ ਆਦਮੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਤੇਰੀ ਚੁਟਕੀ ਨੇ ਮਲਕਾਂ, ਕਿਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਵਰਕ ਉਲਟੇ ਤੇਰੇ ਤੈਰਾਕ ਜਜ਼ਬੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਗ਼ਰਕ ਉਲਟੇ। ਤੇਰੀ ਨੀਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਹਰ ਪਵਿੱਤਰ ਭਾਵਨਾ ਜਾਗੇ। ਗਏ ਹਨ ਤੇਰੀ ਚੁਟਕੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਰਕ ਉਲਟੇ । ਤੂੰ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਹੈਂ ਉਸ ਦੀ ਪਰ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰ, ਕਿ ਤੇਰਾ-ਮੇਰਾ ਜਿਸ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਖ਼ਾਕੀ ਫ਼ਰਕ ਉਲਟੇ । ਕਦੀ ਇਸ ਸ਼ਿੰਗਰਫ਼ੀ ਦੁਨੀਆ 'ਚੋਂ ਤੇਰਾ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜਲਵਾ, ਭੂਚਾਲਾਂ ਵਾਂਗ ਆ ਕੇ, ਇਸ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਗ਼ਮ ਉਲਟੇ । ਮੇਰੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਐਸਾ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਪਣੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਜਾਦੂ, ਕਿ ਜਿਸ ਦਾ ਨੂਰ ਜਾ ਤਕਦੀਰ-ਲੇਖਕ ਦੀ ਕਲਮ ਉਲਟੇ । ਤੂੰ ਆਖ਼ਰ ਵਿਸ਼ਵ-ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਪਾਸੇ ਤੋਰ ਦੇ ਮੈਨੂੰ, ਨਹੀਂ ਮੁਮਕਨ ਕਿ ਮੁੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦਰਿਆ ਦਾ ਕਦਮ ਉਲਟੇ । ਅਪਣੇ ਏਸ ਦੀਵੇ ਵਾਂਗ ਹਰਦਮ ਬਲਣ ਦੇ ਮੈਨੂੰ, ਹੇ ਨੂਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਜਦ ਤਕ ਨਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਤਮ ਉਲਟੇ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੇ ਹੀ ਰਹੂ ਤੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਉਮਰਾਂ। ਤੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਤੜਪਣਗੇ ਪਰ ਉਮਰਾਂ। ਕਦੀ ਨਾ ਆ ਸਕੇਗੀ ਬਿਜੜਿਆਂ ਦੀ ਆਲ੍ਹਣਾ-ਸਾਜ਼ੀ, ਬਣਾਏ ਆਦਮੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਘਰ ਉਮਰਾਂ। ਇਕੱਲਾ ਛਡ ਕੇ ਰਾਹੀ ਬਣੇ ਹਨ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਾਲੇ, ਮੇਰੀ ਛਾਇਆ-ਨਜ਼ਰ-ਮੰਜ਼ਲ ਫਿਰਾ ਨਾ ਦਰਬਦਰ ਉਮਰਾਂ। ਤੇਰੀ ਤਸਵੀਰ ਤੋਂ ਸਦਕੇ ਨੇ ਮਲਕਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਤਸਵੀਰਾਂ, ਖ਼ਮੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਤੇਰੀ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਦੂ-ਅਸਰ ਤਕਰੀਰਾਂ ! ਕਦੀ ਅਪਣੀ ਕਥਾ ਅਪਣੀ ਜ਼ਬਾਨੀ ਹੀ ਸੁਣਾ ਔਰਤ, ਅਜੇ ਬੇਕਾਰ ਹੀ ਬੇਕਾਰ ਹਨ ਬੇਗਿਣਤ ਤਦਬੀਰਾਂ। ਤੇਰੀ ਨਾਜ਼ਕ ਅਦਾ ਪਰਖੀ ਗਈ ਨਾ ਰਹਿਬਰਾਂ ਕੋਲੋਂ, ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰਬਤਾਂ ਤੇ ਬੇਖ਼ਬਰ ਦੁਨੀਆ। ਤੇਰੀ ਜਾਨਣ ਲਈ ਆਦਤ ਅਨੇਕਾਂ ਭਰਥਰੀ ਆਏ, ਸਮਝ ਸੱਕੇ ਨਹੀਂ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਰ ਲੱਖਾਂ ਮੋਪਾਸਾਂ ! ਤੇਰੀ ਚੀਚੀ ਤੇ ਨੱਚੀ ਹੈ ਯੁਗਾਂ ਦੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾਦਾਨੀ, ਤੇਰੀ ਅਗਨੀ ਤੋਂ ਆਖ਼ਰ ਹੋ ਗਏ ਫ਼ੌਲਾਦ ਸਭ ਪਾਣੀ। ਫ਼ਜ਼ਾ ਵਿਚ ਕੜਕਦੀ ਬਿਜਲੀ ਭੀ ਤੂੰ, ਨਾਜ਼ਕ ਕਲੀ ਭੀ ਤੂੰ, ਤੂੰ ਇਕ ਜਾਣੀ ਹੋਈ ਤਲਵਾਰ ਪਰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬੇਜਾਣੀ। ਮੁਨਾਸਬ ਬੇਖ਼ਬਰ ਰਾਖੇ, ਹੈ ਰਾਖੀ ਕੱਚੀ ਕਲੀਆਂ ਤਕ। ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਮੌਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਮਾਲੀ ਦੀ ਨਿਗਹਬਾਨੀ। ਮਿਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਕ ਹਾਸਾ, ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਕ ਹਾਸਾ, ਬਸ ਇਸ ਪਾਰੇ ਤੋਂ ਹੈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਰ ਪਾਰੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ । ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆ ਬਣਾ ਕੇ ਠਹਿਰਿਆ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮਾਲਕ, ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਸੂਰਜਾਂ ਨੇ, ਤਾਰਿਆਂ ਨੇ ਭੀ। “ਮਿਲਾ ਲੈ, ਏਸ ਦਲਦਲ 'ਚੋਂ, ਅਸਾਨੂੰ ਨੂਰ ਵਿਚ ਅਪਣੇ", ਕਿਹਾ ਇਹ ਪਰਬਤਾਂ ਨੇ, ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ, ਸਾਗਰਾਂ ਨੇ ਭੀ। ਕਿਹਾ ਫੁੱਲਾਂ ਨੇ, ਟਹਿਣਾਂ ਨੇ, “ਨਹੀਂ ਮਨਜ਼ੂਰ ਇਹ ਦੁਨੀਆ", ਬੜੇ ਜ਼ੋਰਾਂ 'ਚ ਤਾਂ ਪਾਈ ਦੁਹਾਈ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਭੀ । “ਤੁਸੀਂ ਮਿਲਣਾ ਜੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ", ਮਹਾਂ ਕਲਿਆਣ ਫ਼ਰਮਾਇਆ, “ਬਸ, ਇਕ ਰਸਤਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਮਿਲਣ ਦਾ, ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਕੋਈ “ਮੈਂ ਇਕ ਦੇਵੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਭੇਜਦਾ ਹਾਂ ਸਭ ਕਰੋ ਪੂਜਾ"- ਤੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਛਿੱਟਾ ਮਾਰ ਕੇ ਔਰਤ ਗਈ ਭੇਜੀ। ਜ਼ਮਾਨਾ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਮਕਾਂ 'ਚ ਆਖ਼ਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਉਲਟਾ ; ਮਹਾਂ-ਤਾਰੂ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਭੰਵਰ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ ਉਲਟਾ । ਇਹ ਉਹ ਗੁੰਝਲ ਹੈ ਜੋ ਕੁਦਰਤ 'ਚ ਖੋਲ੍ਹਣ ਨਾਲ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਸਮਝ ਵਾਲਾ ਕਲਾਕਾਰੀ 'ਚ ਅਪਣੀ ਕੈਦ ਰਹਿੰਦਾ ਏ । ਜਹਾਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਹੁਣ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਏ ਤਿਰੇ ਸਾਏ ! ਬਣਾਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਓਸ ਦੀ ਫਿਰ ਸਮਝ ਕੀ ਆਏ !

ਦੀਵੇ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲੇ ਮੇਰੇ, ਘੁੱਪ ਹਨੇਰ ਗਵਾਵਣ ਵਾਲੇ, ਇਹ ਭੀ ਇਕ ਇਕ ਲੈਂਦੇ ਜਾਣਾ ! ਮੈਲ ਦੇ ਮਾਰੇ, ਉਮਰ ਪੁਰਾਣੇ, ਰੂੜੀ ਦੇ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਟਿਕਾਣੇ, ਥਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਵੇਂ ਜਗਾਣਾ, ਇਹ ਭੀ ਇਕ ਇਕ ਲੈਂਦੇ ਜਾਣਾ ! ਮੁਫ਼ਤ ਵਿਕੇਂਦਾ ਚਾਨਣ ਵਾਲਾ, ਲੈਂਦੇ ਜਾਓ ਨੂਰ ਦਾ ਪਿਆਲਾ । ਮੈਨੂੰ ਨਸ਼ਾ ਨਾ ਆਊ ਤਦ ਤਕ, ਜਦ ਤਦ ਲੋਕ ਨਾ ਹੋਵਣ ਖੀਵੇ ; ਮੇਰੀ ਕੁਟੀਆ ਹੋਏਗੀ ਰੋਸ਼ਨ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਬਾਲਣਗੇ ਦੀਵੇ, ਅੰਨ੍ਹ-ਹਨੇਰ ਗਵਾਵਣ ਵਾਲੇ, ਹਰ ਪੌੜੀ ਚਮਕਾਵਣ ਵਾਲੇ । ਦੀਵੇ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲੇ ਮੇਰੇ, ਇਹ ਭੀ ਇਕ ਇਕ ਲੈਂਦੇ ਜਾਣਾ !

ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਰਚਾਂਦੀ ਦੇਵੀ, ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਲੁਟਾਂਦੀ ਦੇਵੀ, ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇਰੀਆਂ ਪੁਚਕਾਰਾਂ, ਗੂੰਜਣ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸੁਤੀਆਂ ਤਾਰਾਂ। ਪ੍ਰੇਮ 'ਚ ਨਾਜ਼ਕ ਬੁਲ੍ਹ ਨੇ ਹਿਲਦੇ, ਜ਼ਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਿਲ ਦੇ ; ਨੂਰ ਦੇ ਬਹਿਰ ਪਿਆਜ਼ੀ ਬੇੜੀ, ਜਾਂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਦਾ ਥਕਿਆ ਰਾਹੀ, ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪੈਰ ਲਰਜ਼ਦਾ ਜਾਂਦਾ, ਰਾਹ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਹਾਲ ਸੁਣਾਂਦਾ, ਵਕਤ ਦੇ ਇਸ ਜੰਗਲ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਰਹਿਮਤ ਮੰਗਦਾ । ਦੂਰੋਂ ਸ਼ਫ਼ਕ ਦੇ ਰੱਤੇ ਸਾਏ, ਸ਼ਾਖ਼ ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੰਸ ਤੇ ਆਏ ; ਚੰਦ-ਸੁਰਾਹੀ ਦੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਮਦਰਾ ਨਚਦੀ ਏ । ਹਿਲਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਲਿਆਵਣ ਯਾਦਾਂ, ਪ੍ਰੇਮ-ਪੰਘੂੜੇ ਨਿਘੀਆਂ ਗੋਦਾਂ ! ਮੈਂ ਮੁੜ ਬੱਚਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹਵਾਂ ! ਬੱਚੇ ਵਾਂਗੂ ਰੋਣਾ ਚਾਹਵਾਂ ! ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਰਚਾਵਣ ਖ਼ਾਤਰ, ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਵਣ ਖ਼ਾਤਰ, ਮਾਂ ਇਕ ਛੇੜੇ ਫੇਰ ਕਹਾਣੀ, “ਇਕ ਸੀ ਰਾਜਾ, ਇਕ ਸੀ ਰਾਣੀ !”

ਇਹ ਕਿਸ ਲਈ ਕੋਈ ਲਾਜਵਰਦੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਹੀਰੇ ਵਿਛਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਹ ਕੌਣ ਕੰਮੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਰੇਸ਼ੇ 'ਚ ਆ ਕੇ ਮੋਤੀ ਸਜਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਚਮਕ ਰਹੀ ਹੈ ਅਪਾਰ ਜੋਤੀ ਇਹ ਮਾਇਆ ਨੀਲੋਫ਼ਰੀ 'ਚ ਕਿਸ ਦੀ ? ਇਹ ਕੌਣ ਮੇਰੇ ਹਨੇਰ-ਉਪਬਨ ਦੇ ਜ਼ੱਰੇ ਜੁਗਨੂੰ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਹ ਕੌਣ ਨੀਲਮ ਦੇ ਖੇਤ ਅੰਦਰ ਲਿਸ਼ਕ ਦਾ ਪਾਣੀ ਛਿਣਕ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਹ ਕੌਣ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਬੰਜਰ 'ਚ ਦਿਲ ਦੇ ਹੰਝੂ ਉਗਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਹ ਆਸ-ਜੋਤੀ ਦੇ ਸਭ ਖਿਲਾਰੇ ਕਬੂਤਰੀ ਮਖ਼ਮਲਾਂ ਤੇ ਕਿਉਂ ਨੇ ? ਇਹ ਕੌਣ ਸੁਰ ਅੰਬਰੀ 'ਚ ਬੇਦਾਰ ਉੱਨਤੀ ਗੀਤ ਗਾ ਰਿਹਾ ਏ ! ਹੇ ਇਸ਼ਕ, ਤੂੰ ਹੀ ਮਹਾਨ ਲੀਲਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕੇਂ ਤਾਂ ਜਾਣ ਸਕੇਂ ਕਿ ਕਿਸ ਲਈ ਰਾਤ-ਦਿਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਗਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਬੁਝਾ ਰਿਹਾ ਏ। ਹੇ ਮੇਰੇ ਤਾਰੇ, ਨਾ ਆਖ ਸਕਾਂ ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਜਗਣਾ-ਬੁਝਣਾ, ਜੋ ਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਖ਼ਿਆਲ-ਸ਼ਕਤੀ ਹਸਾ ਰਿਹਾ ਏ, ਰੁਆ ਰਿਹਾ ਏ। ਹੇ ਮੇਰੇ ਸਾਗਰ, ਹੇ ਮੇਰੇ ਅੰਬਰ, ਹੇ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ, ਹੇ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ, ਤਰਸ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇਰੀ ਕਿਸੇ ਬੇਕਰਾਰ-ਛੁਹ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ ! ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ, ਜੋ ਚਾਲ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਜੋ ਹਰ ਸਵੇਰੇ ਜਗਾ ਰਹੀ ਹੈ ਖ਼ਾਮੋਸ਼-ਪਾਂਧੀ-ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ; ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਸ਼ ਦਾ ਚੁੰਬਕ, ਅਸਰ ਦਾ ਜਾਦੂ ਕਮਾਲ ਦੇਵੇ, ਜੋ ਹਰ ਕਵੀ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇਵੇ, ਖ਼ਿਆਲ-ਛਲ ਨੂੰ ਉਛਾਲ ਦੇਵੇ । ਉਛਾਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਛਲਕਦੀ ਮਸਤੀ ਹਵਾ 'ਚ ਸੁਪਨੇ ਉਡਾ ਰਹੀ ਏ ; ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਬੇੜੀ ਜਹਾਨ ਕਿਹੜੇ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੀ ਏ ! ਹੇ ਪੁਸ਼ਪ-ਹਿਰਦਾ ਖਿੜਾਨ ਵਾਲੇ, ਹੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ, ਮੇਰਾ ਭੀ ਤਾਰਾ ਕਦੀ ਚੜ੍ਹਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਿਤਾਰੇ ਬਣਾਨ ਵਾਲੇ ! ਹੇ ਮੌਤ ਦੇ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਾਲਕ, ਅਮੀਰ-ਚਾਨਣ ਹਨੇਰਿਆਂ ਦੇ, ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਮੇਰੀ ਰਹੇਗੀ ਕਦ ਤਕ ਦਬਾ 'ਚ ਸ਼ਾਮਾਂ ਸਵੇਰਿਆਂ ਦੇ ?

ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਉੱਚੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਰਾਹੀ ਪਰਤ ਪਰਤ ਗਏ ਦਿੰਦੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਸਭ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਗੂੰਜ ਕੇ ਦਰਦ ਦੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ । ਤਾਰੇ ਮੁੜੇ ਪਤਾਲ ਨੂੰ ਬੋਲੇ ਮਹੱਲ ਦੇਖ ਕੇ, ਰੋਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ਚੰਦ ਭੀ ਨੀਂਦ-ਅਚੱਲ ਦੇਖ ਕੇ, ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਉਜਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਤੇਰਾ ਬਹਿੱਸ਼ਤ ਦਿਲ ਲਈ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਜਿਹਾ ਮੈਦਾਨ ਹੈ ; ਬਾਗ਼ ਤੇਰੇ 'ਚ ਨਾ ਕੋਈ ਪੰਛੀ, ਨਾ ਉਸ ਦਾ ਮਾਨ ਹੈ ; ਨਹਿਰ ਤੇਰੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ, ਬੇਕਾਰ ਹੈ ; ਪਿਆਰ ਤੇਰਾ ਹੈ ਮੂਰਛਤ, ਸੋਜ਼ ਜਿਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ । ਸ਼ਬਦ ਲੁਟਾਣ ਵਾਲਿਆ ! ਬਾਹਵਾਂ ਫੈਲਾਣ ਵਾਲਿਆ ! ਦਰਦ ਦਾ ਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਰ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ; ਅਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਚ ਹੈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹਰ ਜ਼ਬਾਨ ਤੇ । ਸਾਂਝ-ਵਹੀਨ ਬਾਗ਼ ਕੀ ਮੁਰਦਾ ਜਹੀ ਉਜਾੜ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਸੁਗੰਧ-ਮਾਧੁਰੀ ਮੌਤ ਦੀ ਯਮ-ਹਵਾੜ ਹੈ ਦੇ ਕੇ ਮਨੁੱਖਤਾ-ਰਵੀ ਲੀਤਾ ਇਲਮ ਦਾ ਦਿਨ ਤਾਂ ਕੀ ? ਲੀਤੀ ਅਕਲ ਦੀ ਤੇਗ਼ ਕੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਜੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ? ਸਬਜ਼ੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਗੁੰਮ ਗਈ, ਦੂਰ ਹੈ ਅਸਲੀਅਤ ਕਿਤੇ ; ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਜੰਮ ਨਾ ਜਾਏ ਹੁਣ ਆਖ਼ਰੀ ਕਤਰਾ ਰਤ ਕਿਤੇ । ਉੱਚੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਾਲਿਓ ! ਹੋਣਗੇ ਇਹ ਕੀ ਆਦਮੀ ਜੋ ਨੇ ਦਵਾ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ? ਕੀ ਨੇ ਇਹ ਬੁਲਬੁਲੇ ਜਹੇ ਪਾਣੀ-ਹਵਾ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ? ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਦਿਲ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ, ਮੁਰਦਾ ਜਹੇ ਅਹਿਸਾਸ ਸਭ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਅਸਲ ਨਜ਼ਰ । ਚੰਗੇ ਸਨ ਓਹ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜੋ ਦਰਦ ਤੋਂ ਬੇਕਰਾਰ ਸਨ ; ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਕੱਚੇ ਮਕਾਨ ਆਸ ਦੇ ਰਾਹੀਆਂ ਲਈ ਮਹੱਲ ਸਨ, ਕੁਦਰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਸੀ, ਮੌਸਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਸਨ। ਨਿਕਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਕ 'ਚੋਂ ਚਸ਼ਮੇ ਜਹਾਨ ਦੇ ਲਈ, ਉੱਠੇ ਨੇ ਲੈ ਕੇ ਜੋਤ ਜੋ ਹਰ ਆਸਮਾਨ ਦੇ ਲਈ । ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੈ ਏਸ਼ੀਆ ਲਈ ਪਾਣੀ ਪੁਨਰ-ਪਿਆਰ ਦਾ, ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ ਜੋ ਜਹਾਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀ ਅਮਰ ਬਹਾਰ ਦਾ । ਅਸਲ 'ਚ ਆਦਮੀ ਹੈ ਕੌਣ ਸੋਚ ਕੇ ਦੇਖ ਤੂੰ ਕਿ ਉਹ ? ਨੂਰ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਹੈ ਕੌਣ ਸੋਚ ਕੇ ਦੇਖ ਤੂੰ ਕਿ ਉਹ ? ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਾਲਿਆ ! ਉੱਚੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਵਾਲਿਆ !

ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਅੱਜ ਯਾਦ ਤੇਰੀ ਨੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਰੁਆਇਆ, ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਸੁਨਤਾਈ ਵਿਚ ਤੜਪਾਂ ਦਾ ਹੜ ਆਇਆ। ਕਿਸ ਭੰਡਾਰ 'ਚ ਸਾਂਭ ਦਿਖਾਵਾਂ ਨੈਣ-ਨਗਰ ਦੇ ਮੋਤੀ ? ਦੇਖ ਕਦੀ ਤੂੰ ਭੇਟਾ ਅਪਣੀ, ਹੇ ਮੇਰੀ ਦਿਵ-ਜੋਤੀ ! ਇਕ ਪਲ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ਆਖ਼ਰ ਗੇੜ ਖ਼ਤਮ ਤਕ ਰੋਣਾ, ਲੱਖ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਲੀਕ ਨਿਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ? ਛਾਇਆ-ਸੁਪਨ 'ਚ ਆ ਮਿਲ ਸਾਜਨ, ਜੋ ਆਉਣੋਂ ਸ਼ਰਮਾਵੇਂ, ਘੋਰ ਨਰਕ ਕਾਲਖ-ਜੂਨੀ ਵਿਚ ਆਣ ਕੇ ਜੋਤ ਜਗਾਵੇਂ ! ਔਂਸੀਆਂ ਪਾ ਪਾ ਮੁੱਕ ਗਈ ਧਰਤੀ, ਲੱਖ ਯੁਗ-ਕਾਗ ਉਡਾਏ। ਕੋਟ-ਜਨਮ-ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਆਸ਼ਾ-ਦੀਪਕ-ਨੈਣ ਜਗਾਏ ! ਦੁਖ ਵਿਚ ਕੌਣ ਸੁਣੇਗਾ ਮੇਰੀ ਪਿੰਜਰ-ਰੂਪ ਕਹਾਣੀ ? ਮਿੱਟ ਚੁਕੀ ਹੈ ਨਗਰੀ ਮੇਰੀ, ਨਾ ਰਾਜਾ, ਨਾ ਰਾਣੀ ! ਨਾਟਕ-ਨਜ਼ਰ ਤੇ ਪੈ ਗਏ ਪਰਦੇ, ਗੁੰਮ ਜਵਾਨੀ-ਪਾਤਰ ; ਲੁੱਟ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਕੀਤਾ ਜੀਣ ਤੋਂ ਆਤਰ ! ਤੂੰ ਭੀ ਮੌਨ, ਜ਼ਮਾਨਾ ਵੈਰੀ ; ਕੀ ਕਰਨਾ? ਕੀ ਹੋਣਾ ? ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਹਨ ਤੇਗ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਖੋਹਣ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਰੋਣਾ ! ਚੂਸ ਲਈ ਰੱਤ ਨਵੀਆਂ ਜੋਕਾਂ ਗਲ ਵਿਚ ਫਾਹੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ; ਮੇਰੇ ਮੈਨੂੰ ਖਾ ਗਏ ਆਖ਼ਰ ਸੋਹਣਾ ਪਿਆਰ ਵਿਖਾ ਕੇ । ਬਾਲ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਲੱਖ ਕੀਤਾ ਉਜਿਆਲਾ, ਫੇਰ ਵੀ ਜਗ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੋਨਾ ਕੋਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ! ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਬਿਨ ਦਰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਅਪਣਾ ਕੌਣ ਸਹਾਈ ! ਮੌਤ ਹੈ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਾਸਾ, ਮੌਤ ਹੈ ਸਭ ਚਤਰਾਈ । ਹੇ ਬਿਨ ਉਪਮਾ ਹੁਸਨਾਂ ਵਾਲੇ, ਕਰ ਦੇ ਪਾਰ-ਉਤਾਰਾ ! ਨੀਰ-ਖ਼ਾਕ ਦੇ ਇਸ ਬੰਧਨ 'ਚੋਂ ਕਰ ਮੇਰਾ ਛੁਟਕਾਰਾ ! ਇਕ ਦਿਨ, ਹੇ ਚਾਨਣ ਦੇ ਸਾਈਂ, ਬਖ਼ਸ਼ ਕੇ ਆ ਤਕਸੀਰਾਂ ! ਇਹ ਹਨ ਸਭ ਝਗੜੇ ਹੀ ਝਗੜੇ ਤਕਦੀਰਾਂ, ਤਦਬੀਰਾਂ

ਅਸਲੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਕਲਾਕਾਰ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਲੈ ਉਡਦਾ ਹੈ ਕਿਧਰੇ ਉਮਰਾਂ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਡੇਗ ਭਾਰ ; ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ ਅਸਲੇ-ਅਗੰਮ ਤੀਕ ਲੰਘ ਤੱਤ-ਬੰਧਨ ਦੇ ਅੰਧਕਾਰ ; ਸਾਕਾਰ ਬਣਾਏ ਨਿਰਾਕਾਰ- ਅਸਲੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ! ਤਾਰਾ-ਗਣ ਉਜਲੇ ਪੰਧ-ਰੋੜ, ਦਿਲ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਪ੍ਰਥਮ ਮੋੜ, ਰੋਸ਼ਨੀਆਂ ਹਨ ਰਾਹ ਦਾ ਗੁਬਾਰ, ਜਿਸ ਥਾਂ ਲੈ ਜਾਏ ਕਲਾਕਾਰ- ਅਸਲੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ! ਉਸ ਤੇਜ 'ਚ ਝੂਲੇ ਆਸ ਆਸ, ਹੈ ਸਾਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਨੂਰ ; ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਨੱਚਦੀ ਕਿਰਨ ਦੇਖ ਹੈ ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਾਲਾ ਕਫ਼ੂਰ ; ਚੰਦ-ਯੂਸਫ਼ ਵਿਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਮੁੜ ਆਣ ਕੇ ਇਸ ਹੈਰਤ-ਬਾਜ਼ਾਰ ; ਹੀਰੇ ਦੀ ਚਮਕ ਮੁੜਦੀ ਹੀ ਰਹੀ ਆਣ ਆਣ ਕੇ ਇਸ ਥਾਂ ਅਨਕ ਵਾਰ ; ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਰਹਿ ਜਾਏ ਹਰ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਬੇਕਲ ਪੁਕਾਰ, ਉਸ ਦੀਪ ਲਿਜਾਏ ਕਲਾਕਾਰ- ਅਸਲੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ! ਜਿਸ ਧਾਮ 'ਚ ਮੁਨੀ ਮੁਨੀਸ਼ਰ ਸਭ ਜਾਵਣ ਨਾ ਜੀਵਨ ਸੋਧ ਸੋਧ, ਤੂੰ ਜਾ ਬਿਠਲਾਏਂ ਕਲਾਕਾਰ ਉਸ ਪਰਮ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪਰਮ ਗੋਦ, ਤੇਰਾ ਵੀ ਅੰਤ ਨਾ ਪਾਰਾਵਾਰ- ਅਸਲੇ ਦੀ ਮਸਤੀ ਕਲਾਕਾਰ !

ਆਈ ਨਾ ਇਸ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮਝ ਹੋਇਆ ਨਾਰਾਜ਼ ਯਾਰ ਕਿਉਂ ? ਆਪੇ ਬਣਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਰ ਤਾਰ ਕਿਉਂ ? ਹਨ ਕੋਇਲਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਭੀ, ਚਿੜੀ ਦੇ ਹਨ ਕਲੋਲ ਭੀ, ਤੇਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਮੋਨ ਮੇਰੀ ਸਤਾਰ ਕਿਉਂ ? ਅਮਨ 'ਚ ਕਰ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਪਰ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ 'ਚ ਅਮਨ ਕਰ, ਆਕੀ-ਖ਼ਮੀਰ, ਪਾਰਾ-ਦਿਲ ਜਾਣਾ ਅਸਾਂ ਹੈ ਪਾਰ ਕਿਉਂ ? ਦਰਦ ਹੈ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਮਜ਼ਾ, ਦਰਦ ਹੈ ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਦਰਦ ਨਹੀਂ ਦੁਕਾਨ ਜਦ ਦਰਦ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਕਿਉਂ ? ਢੂੰਡਦਾ ਮੋਇਆ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਐਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਰਾਰ ਨੂੰ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੇਕਰਾਰ ਹੈ ਆਵੇ ਭਲਾ ਕਰਾਰ ਕਿਉਂ ? ਚੰਨ ਤੇਰੇ ਜਹਾਨ ਦੇ ਜਾਗੇ ਨੇ ਦਿਲ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਤੋਂ ; ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਆਣ ਕੇ ਰੋਕੀ ਗਈ ਕਟਾਰ ਕਿਉਂ ? “ਤੂਹੀਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜੀਭ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਹਾਂ ਤੇਰੀ ਪੁਕਾਰ ਵਿਚ", ਕੰਨਾਂ 'ਚ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਿਉਂ ? ਧਰਤੀ ਅਕਾਸ਼ ਕੁਦਰਤਾਂ ਤੇਰੇ ਹੀ ਸਿਰ ਤੇ ਆਦਮੀ, ਹਸਤੀ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਭਾਰ ਕਿਉਂ ? ਪਾਣੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਖੂਨ ਜਦ, ਜਦ ਨਹੀਂ ਬੀਜ ਅਮਲ ਦਾ, ਤੇਰੀ ਬੇਕਾਰ ਖ਼ਾਕ ਤੇ ਆਏ ਭਲਾ ਬਹਾਰ ਕਿਉਂ ? ਆਣ ਕੇ ਖੋਲ੍ਹ ਭੇਦ ਇਹ, ਛਾਇਆ ਹੈ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ! ਤੱਕਦੇ ਨੇ ਤੇਰਾ ਰਾਹ ਸਦਾ ਮੇਰੇ ਗਲੀ ਬਜ਼ਾਰ ਕਿਉਂ ? ਦਿਲ ਨੂੰ ਹੈ ਕੋਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ, "ਪੂਜਾ-ਵਿਸ਼ਵ ਤਿਆਗ ਕੇ “ਪੂਜਾ ਵਤਨ ਦੀ ਜ਼ਾਲਮੋ ! ਬੰਨ੍ਹੀ ਗਈ ਦੀਵਾਰ ਕਿਉਂ ?”

ਹੇ ਅਕਲ ਦੇ ਪੁੰਜ, ਹੇ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾ, ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ। ਨਵੀਂ ਕਰ ਕੋਈ ਐਸੀ ਈਜਾਦ ਪਿਆਰੇ, ਕਰੇ ਜੋ ਤੇਰੀ ਮੇਰੀ ਇਮਦਾਦ, ਪਿਆਰੇ। ਤੂੰ ਬੇਸ਼ਕ ਨਵਾਂ ਇਕ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਣਾਇਆ, ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਮਿੱਟੀ ਚੋਂ ਐਸੇ ਬਣਾ ਕੋਈ ਬੰਦੇ, ਜੋ ਕਰਦੇ ਫਿਰਨ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਧੰਦੇ, ਜੋ ਨਿਸ-ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਚਲਾਵਣ, ਕਰਨ ਮੇਰੀ ਪੂਜਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਭਰਾਵਣ, ਕਦੀ ਨਾ ਮਰਨ ਜੋ ਕਦੀ ਵੀ ਨਾ ਜੀਵਣ, ਕਰਨ ਕੰਮ ਸਾਰੇ ਨਾ ਖਾਵਣ ਨਾ ਪੀਵਣ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਕੋਠੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਜਾਨਣ, ਕਦੇ ਜੋ ਨਾ ਮੰਗਣ ਹਵਾ, ਧੂਪ, ਚਾਨਣ। ਕਦੇ ਭੀ ਨਾ ਮੰਗਾਂ ਤੇ ਹੜਤਾਲ ਹੋਵੇ, ਕਦੇ ਨਾ ਮੇਰਾ ਰਾਗ ਬੇਤਾਲ ਹੋਵੇ। ਹਾਂ, ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਬਣਾ ਮਿਹਰਬਾਨਾ, ਤਰਸ ਜਾਏ ਤੱਕ ਤੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮਾਨਾ। ਜੋ ਸਾਡੇ ਲਈ ਰਾਤ ਦਿਨ ਜਾਨ ਤੋੜਨ, ਮੈਂ ਛੇੜਾਂ ਕਦੀ ਹੱਥ ਮੇਰਾ ਨਾ ਮੋੜਨ। ਜੋ ਗੋਦੀ 'ਚ ਮਾਲਕ ਦੇ ਕੁੱਤੇ ਖਿਡਾਵਣ ; ਮੇਰੀ ਤਲਖ਼ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਮੁਸਕ੍ਰਾਵਣ। ਬਣਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾ ਦਵਾ ਐਸੀ ਕਾਰੀ, ਬਚੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ, ਨਿਉਂ ਜਾਣ ਸਭ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੇ ਝੰਡੇ।

ਉਮੀਦ ਸੀ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਆਏਗੀ ! ਸਜਾਇਆ, ਖ਼ੂਬ ਸਜਾਇਆ ਮੈਂ ਅਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਨੂੰ, ਤਿਆਰ ਉਸ ਦੇ ਸੁਆਗਤ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ਲੂੰ ਲੂੰ। ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਜਹਾਜ਼ ਸੀ ਸਾਗਰ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਤੇ ਛੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ; ਪਰੇ ਅਕਾਸ਼ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਿਲਵੀਂ ਸਰਹੱਦ ਤੇ ਉਹ ਲਾਜਵਰਦੀ ਫ਼ਜ਼ਾ, ਧੁੰਦ ਹੌਕੇ ਸਾਗਰ ਦੇ । ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਚਾਹ ਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲਰਜ਼ਦੇ ਪਰਦੇ, ਉਮੀਦ ਆ ਕੇ ਖੜੀ ਸੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ! ਵਰ੍ਹੇਗੀ ਨੂਰ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਹਨੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ! ਖੜਾਕ ਦਿਲ ਦੀ ਸਤਹ ਤੇ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ, ਖ਼ਿਆਲ ਦੂਰ ਅਚੰਭਾ ਖੜਾ ਸੀ ਪਹਿਰਾਂ ਦਾ, ਕਿ ਕਦ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਉਹ ਸਰਦ ਰੋਸ਼ਨੀ ਲੈ ਕੇ, ਹਨੇਰ ਉਮਰ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਦੀ ਜਗਦੀ ਮਸਾਲ, ਕਿ ਝੋਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲੈ ਕੇ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਥਲ ਮੇਰੀ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਲੈ ਕੇ, ਮੇਰੇ ਕਮਾਦ 'ਚੋਂ ਕੋਰਾ ਕਿਰਨ ਉਡਾਏਗੀ- ਉਮੀਦ ਸੀ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਆਏਗੀ ! ਸੁਣਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਜੁਦਾਈ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿੱਸੇ, ਰੁਆ ਦਿਆਂਗਾ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ 'ਚ ਰੋ ਰੋ ਕੇ “ਕਦੀ ਨਾ ਜਾਣਾ” ਕਹੇਗਾ ਤੜਪ ਕੇ ਹਰ ਜਜ਼ਬਾ ਕਰਾਂਗਾ ਸ਼ੋਰ ਕਿ ਰੁਕ ਜਾਏ ਵਕਤ ਦਾ ਘੋੜਾ। ਅਜੀਬ ਸੁਣ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਉਹ ਰਹਿਮ ਖਾ ਜਾਏ ! ਮੇਰੀ ਵਿਲਕਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਤਰਸ ਆ ਜਾਏ ! ਉਹ ਚੰਦ ਦਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਇਹ ਦੀਵਾ ਕੁਟੀਆ ਦਾ ਉਹ ਤਾਰਿਆਂ 'ਚ ਧਰ ਦੇਵੇ ! ਹਜ਼ਾਰ ਦੇਂਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਫ਼ਰੇਬ-ਖ਼ਿਆਲ, ਹਜ਼ਾਰ ਦਿਲ ਦਿਆਂ ਪੈਰਾਂ ਲਈ ਖਿਲਾਰੇ ਜਾਲ । ਚਮਨ ਤੇ ਛਾ ਗਿਆ ਕਾਲਾ ਅਫ਼ੀਮ ਤੋਂ ਜਾਦੂ, ਵਧੀ ਉਹ ਸਰਦੀ ਕਿ ਜੰਮਦਾ ਗਿਆ ਰਗਾਂ 'ਚ ਲਹੂ । ਦ੍ਰਖ਼ਤ ਭੂਤ ਬਣੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ- ਖੜਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂ ਕਿ ਰਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਆਏਗੀ। ਕੋਈ ਨਾ ਆਇਆ, ਮੇਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਘਬਰਾਈ, “ਕੋਈ ਨਾ ਆਏਗਾ ਏਥੇ", ਆਵਾਜ਼ ਇਕ ਆਈ, “ਬਣੇਗਾ ਕੁਝ ਨਾ ਤੇਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰੀਆਂ ਕਰ ਕੇ !''

ਜੀਵਨ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ, ਮਾਰ ਪਲਾਕੀ ਕਾਲ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨਾ, ਡਿਗਣਾ ਫੇਰ ਉਸੇ ਵੱਲ ਨੱਸਣਾ- ਜੀਵਨ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ । ਅੰਧਕਾਰ-ਖਿੰਘਰਾਂ ਸੰਗ ਖਹਿਣਾ, ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੇ ਨਰਕਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣਾ; ਦਿਲ-ਸਾਗਰ 'ਚੋਂ ਉਠਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਲੁੱਛ ਲੁੱਛ ਨੈਣ-ਗਗਨ 'ਚੋਂ ਵੱਸਣਾ- ਜੀਵਨ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ । ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੇ ਬਹਿਣਾ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਕੋਹਲੂ ਵਿਚ ਪੈਣਾ, ਵਿਸਮਾਦੀ ਮੌਜਾਂ ਵਿਚ ਵਹਿਣਾ, ਜਿਗਰ ਦੇ ਛਾਲੇ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ- ਜੀਵਨ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ । ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਬਖੇੜਾ ਕਰਨਾ, ਫੇਰ ਜੋ ਆਏ ਸਿਰ ਤੇ ਜਰਨਾ; ਜੀਵਨ ਹੈ ਜਿੱਤਣਾ ਤੇ ਹਰਨਾ, ਪਲ ਵਿਚ ਜੀਣਾ, ਪਲ ਵਿਚ ਮਰਨਾ । ਕਰ ਕਰ ਉਂਗਲਾਂ ਕਹੇ ਲੁਕਾਈ : "ਔਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਵਾਂ ਸੁਦਾਈ !" ਸੌ-ਰੰਗੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ । ਹੋਣੀ ਨਾਲ ਵੀ ਤੋੜੇ ਕੱਸਣਾ- ਜੀਵਨ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੇ ਹੱਸਣਾ ।

ਬੇਤੜਪ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਨੂਰ ਤੋਂ ਹੈ ਰਾਤ ਭੀ ਦਿਨ, ਭੀੜ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਤੋਂ ਪਰ ਤੰਗ ਹੈ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ। ਸੈਂਕੜੇ ਰਾਹੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਮੰਦੇ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ; ਮੁੜਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਭਰੀ ਛਾਬੜੀ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼। ਪਰ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ 'ਚ ਇਕ ਚੀਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਢੂੰਡਦਾ ਫਿਰਦਾ ਏ ਹਰ ਹੱਟ ਤੇ ਜਰਮਨ ਦਾ ਖ਼ਿਜ਼ਾਬ । ਧੁੰਦਲੇ ਨੈਣਾਂ 'ਚ ਲਈ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਲ੍ਹ ਦੇਖ ਕੇ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਲਈ ਆਇਆ ਏ । ਖੋਜਦਾ ਫਿਰਦਾ ਏ ਦੌਲਤ ਦਾ ਬੁੜ੍ਹਾਪਾ ਜੀਵਨ, ਯਾ ਬੁੜ੍ਹਾਪੇ ਦੇ ਲਈ ਕੂਲਾ ਕਫ਼ਨ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਕਫ਼ਨ। ਅਪਣੀ ਛੋਟੀ ਨੂੰ ਅਜੇ ਕਲ੍ਹ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ ਏ, ਕਲ੍ਹ ਲੈ ਆਏਗਾ ਇਕ ਓਸ ਦੀ ਹਮ-ਉਮਰ ਕੁੜੀ ਅਪਣੀ ਅਫ਼ੀਮ ਤੇ ਦੌਲਤ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਲਈ । ਮਰਦੇ ਦਮ ਤਕ ਹੈ ਹਕੀਮਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਦਿਲ ਨੂੰ! ਕਿਉਂ ਨਾ ਹਰ ਬੇਵਾ ਤੁਰੇ ਹੁਸਨ-ਫ਼ਰੋਸ਼ੀ ਦੇ ਲਈ ਜਦ ਕਿ ਹਰ ਉਮਰ ਕਵਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਹੈ ਬੇਤਾਬ ? ਕਲ੍ਹ ਇਕ ਸਾਲੂ ਕਫ਼ਨ ਹੋਸੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਲਈ, ਕਲ੍ਹ ਮਾਂ ਬਾਪ ਹੀ ਪਾ ਦੇਣਗੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਕਫ਼ਨ ! ਕਾਸ਼ ਬੱਚੀ, ਕਿ ਤੇਰੇ ਹੱਥ 'ਚ ਹੁੰਦੀ ਤਲਵਾਰ ! ਮੌਤ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ ਜੇ ਦਿਲ ਦੀ ਕਦਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਕਲ੍ਹ ਲੈ ਆਏਗਾ ਦੌਲਤ ਦਾ ਬੁੜ੍ਹਾਪਾ ਜੀਵਨ, ਲਾਸ਼ ਅਪਣੀ ਲਈ ਕੂਲਾ ਕਫ਼ਨ, ਜ਼ਿੰਦਾ ਕਫ਼ਨ, ਅਜ ਬਾਜ਼ਾਰ 'ਚ ਜੋ ਪੁਛਦਾ ਹੈ ਜਰਮਨ ਦਾ ਖ਼ਿਜ਼ਾਬ

ਹਨੇਰੇ ਨੇ ਤੜਪਦੀ ਸੁਰ 'ਚ ਗਾਏ ਗੀਤ ਚਾਨਣ ਦੇ, ਹਵਾ ਦੀ ਜੀਭ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਸੁਤੰਤਰ-ਸੁਪਨ ਜੀਵਨ ਦੇ । ਸੁਣੇ ਕੋਇਲ ਦੀ ਕਾਲੀ ਬੰਸਰੀ 'ਚੋਂ ਕਿਰਮਚੀ ਨਗ਼ਮੇ, ਅਗਨ ਦੀ ਜੀਭ 'ਚੋਂ ਛਲਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰਾਗ ਠੰਢਕ ਦੇ । ਸੁਲਗਦੀ ਲੈ 'ਚ ਚਕਵੀ ਨੇ ਸੁਣਾਇਆ ਦਰਦ ਦਾ ਕਿੱਸਾ, ਹਰ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ 'ਚੋਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ। ਸਤਾਰਾਂ ਬੀਂਡਿਆਂ ਨੇ ਉਹ ਵਜਾਈਆਂ ਗ਼ਸ਼ ਤੇ ਗ਼ਸ਼ ਆਏ, ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਬਰ ਦਾ ਸੁਣ ਕੇ ਪੈਮਾਨਾ ਛਲਕ ਜਾਏ। ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਸਦਾ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ; ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਬਣਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਮਨਸ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬੇਦਾਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਾਗ਼ਬਾਨੀ ਦੇ ਲਈ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ। ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਅਮਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸੋਚ ਕੇ ਆਖ਼ਰ, ਮੇਰੇ ਹੀ ਨੂਰ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਬੁਤ ਮੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ। ਮੇਰੀ ਸੁੰਨਤਾ 'ਚ ਇਕ ਆਵੇਸ਼ ਹੋਈ ਲਹਿਰ ਨੂਰਾਨੀ, ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਇਸ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ। ਖ਼ਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਉੱਡਣਾ ਪਿਆ ਤੜਪਾਂ ਦੇ ਪਰ ਲਾ ਕੇ, ਯਤਨ ਜਾਗੇ ਕਈ ਉਸ ਦੇ ਹਸਾਵਣ ਨੂੰ, ਬੁਲਾਵਣ ਨੂੰ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗੀਤ-ਕਾਰ ਆਖ਼ਰ ।

ਕਈ ਖ਼ਤਰੇ ਭੁੜਕਦੇ ਹਨ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਅੰਦਰ, ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਹੋਰ ਦੂਣੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇਰੀ ਆਬਾਦੀ। ਸਿਖਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਜਾਦੂਗਰੀ ਐਸੀ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ ਬਾਦਸ਼ਾਹ-ਜ਼ਾਦੀ । ਤੇਰੀ ਹਸਤੀ ਦਾ ਬੁਰਕਾ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਾਲੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਕਿ ਹੈ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਨੂੰ ਸੀਨਿਆਂ ਤਕ ਜਾਣ ਦੀ ਵਾਦੀ । ਕਲੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸੰਗ-ਦਿਲ ਹੋਣਾ, ਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਰੋਜ਼ ਜੱਲਾਦੀ। ਕਵਾਰੀ ਤਿੱਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸਬਕ ਹਨ ਇਕ ਖ਼ੁਸ਼ਨਮਾ ਨਫ਼ਰਤ, ਕਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ । ਦਬਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਕੁਰਮੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ; ਸਿਖਾਵਣ ਰਹਿਮ, ਕਮਜ਼ੋਰੀ, ਪਵਿੱਤਰ ਦਰਦ ਅਪਰਾਧੀ । ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਕਲ ਤੇ ਆਪਾ ਤਰਾਸ਼ਣ ਵਾਲਿਆ ਵੀਰਾ ! ਕਿਤੇ ਅਰਥੀ ਨ ਬਣ ਜਾਏ ਤੇਰੇ ਇਸ ਸੁਪਨ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ । ਨ ਰੂਹ ਆਜ਼ਾਦ, ਨ ਆਜ਼ਾਦ ਦਿਲ, ਆਜ਼ਾਦ ਹਨ ਬਸਤਰ ; ਕੋਈ ਗ਼ੈਰਤ ਗਵਾਰਾ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ। ਇਲਮ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਜਗਾਏ, ਦਿਲ ਕਰੇ ਰੋਸ਼ਨ, ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਆਗੰਮ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਕਰੇ ਰੋਸ਼ਨ । ਇਲਮ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਏ, ਇਲਮ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਚਾਨਣ-ਹਨੇਰਾ ਛਾਣਿਆ ਜਾਏ। ਜੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ ਹੀ ਨਾ ਜਾਗਿਆ, ਕੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ? ਜੇ ਅਸਲੇ ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਛਾ ਗਿਆ, ਕੀ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ? ਸਜਾਵਟ ਹੀ ਸਜਾਵਟ ਇਸ ਦੀ ਅਪਣਾਈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ? ਬਨਾਵਟ ਹੀ ਬਨਾਵਟ ਇਸ ਦੀ ਜੇ ਆਈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ? ਗਵਾ ਕੇ ਸਾਲ ਜੇ ਚਿੱਟਾ, ਗ਼ਰੂਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕੀ ਆਇਆ ? ਜਗ੍ਹਾ ਜੇ ਨੂਰ ਦੀ ਸਿਰ ਵਿਚ ਫ਼ਤੂਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਕੀ ਆਇਆ ? ਇਲਮ ਸੀ : ਮਨ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਮਿਹਰ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬਣਾ ਦੇਵੇ ; ਅਵਾਜ਼ ਐਸੀ ਬਣੇ ਜੋ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦੇਵੇ । ਇਹ ਕੀ ਆਇਆ, ਜੇ ਅੰਦਰ ਕੂੜ ਆਇਆ, ਨੰਗਾਪਨ ਆਇਆ ; ਨਾ ਕੋਈ ਆਤਮਾ ਦਾ ਨਾਚ ਆਇਆ, ਨਾ ਯਤਨ ਆਇਆ । ਚਲਾਕੀ ਆ ਗਈ, ਮੂੰਹ ਮੋੜਨਾ, ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਆਇਆ ਜਾਂ ਜੀਭਾਂ ਦੀ ਨਰਮਕਾਰੀ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜੰਗ ਆਇਆ। ਬਰੂਪ ਆਇਆ ਹੈ, ਆਈ ਵਾਲਕਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲੇ ; ਨਮਾਇਸ਼ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਬਦਲੇ । ਇਹ ਕੀ ਹਲਚਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਪ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ ਫ਼ਰਿਆਦੀ ; ਭਿਆਨਕ ਮੌਤ ਨਾ ਬਣ ਜਾਏ ਇਹ ਹੂਰਾਂ ਦੀ ਉਸਤਾਦੀ । ਅਵਾਰਾ-ਗਰਦੀਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ਕਾਫ਼ੀ- ਕੁਜਾ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ, ਕੁਜਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ । ਸਮਾਂ ਹੈ ਏਸ਼ੀਆ, ਹੇ ਆਤਮਾ ਤੇ ਰੂਹ ਦੇ ਬਾਨੀ, ਸਿਰਾਂ ਤੋਂ ਲੰਘ ਨਾ ਜਾਏ ਇਸ ਉਜਲੀ ਖ਼ਾਕ ਦਾ ਪਾਣੀ। ਜੇ ਮਾਵਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬੱਚੇ ਨੇ ਬਸ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ, ਕਿਸੇ ਖੁੰਧਰ 'ਚ ਜਾ, ਤੈਨੂੰ ਸਲਾਮ ! ਐ ਹੁਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ?

ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ, ਕੁਝ ਭੇਦ ਹੈ ਕਿ ਪੱਤੀ ਅੰਗਾਰ ਖਾ ਗਈ ਏ। ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅੰਗ-ਰੂਪ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ, ਬਝਦਾ ਹੈ ਪੈਂਤੜਾ ਕੁਝ ਦਾਗ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਹਰਿਆਂ ਦਾ। ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਸੁਹਲ-ਮਸਤੀ ਮੁਸਕਾ ਕੇ ਛਾ ਗਈ ਏ, ਟਾਟਾਂ ਨੂੰ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਮਖ਼ਮਲ ਬਣਾ ਗਈ ਏ। ਹੇ ਸਾਲ, ਭੁੱਲ ਜਾ ਰਾਹ ਤੂੰ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਖੋਭ ਸੂਲਾਂ, ਪਾਂਧੀ ਗ਼ਜ਼ਬ ਕਿ ਮੰਜ਼ਲ ਖ਼ੁਦ ਤੁਰ ਕੇ ਆ ਗਈ ਏ ! ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ ! ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਤੇ, ਜੀਵਨ ਹੈ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਨਾ ਹਸਤੀ ਦੇ ਗੁੰਮ ਰਾਹ ਤੇ । ਕਾਫ਼ੀ ਤੋਂ ਵਧ ਗਾਏ ਰਾਵੀ ਝਨਾਂ ਦੇ ਗਾਣੇ, ਹਾਂ, ਛੇੜ ਤੜਪਦੀ ਰੂਹ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੁਣ ਤਰਾਨੇ । ਸੀਲਮ-ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਤੀਲੇ ਮੌਲੇ ਗੰਡੋਏ ਹੋ ਕੇ, ਜ਼ੱਰੇ ਤੁਰੇ ਨੇ ਹੋ ਕੇ ਵਾਂਗ ਚੀਚ-ਬਹੁਟੀਆਂ ਦੇ। ਸੁਰਮੇ ਦੀ ਰੂਹ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਹੀਰੇ ਲੁਟਾ ਗਈ ਏ- ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ ! ਆਇਆ ਹੈ ਜੋਸ਼ ਐਸਾ ਸਾਗਰ ਦੀ ਮਸਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਦੀਵਾਨਾ-ਦਿਲ ਬਣਾਇਆ ਬੇਕਾਰ ਹਸਤੀਆਂ ਨੂੰ । ਕੀ ਹੈ ਦਮਾਗ਼ ਰੋਸ਼ਨ ਦਿਲ ਹੀ ਰਹੇ ਜੇ ਕਾਲਾ ? ਜਦ ਚੰਦ ਹੀ ਨਾ ਨਿਕਲੇ ਅੰਬਰ ਤੇ ਕੀ ਉਜਾਲਾ। ਬੂੰਦਾਂ ਦੇ ਲੱਛਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪੇ ਨੂੰ ਗੁੰਮ ਕਰ ਦਾਂ ! ਆਪੇ ਨੂੰ ਗੁੰਮ ਕਰ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਟੋਏ ਭਰ ਦਾਂ ! ਸਿਰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਖ਼ੁਦੀ ਦੀ ਉਲਿਆਈ ਛਾ ਗਈ ਏ- ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ ! ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਹੈ ਚਾਲੂ, ਤੋਰੇਗਾ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਦਮ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਦਾ ਜਾਦੂ। ਸੀਨੇ 'ਚ ਆ ਕੇ ਜੀਵਨ-ਬਿਜਲੀ ਸਮਾ ਗਈ ਏ- ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ ! ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਅਜਬ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਏ, ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦਾ ਅਸਲ ਕਵੀ ਏ, ਸੀਨੇ 'ਚ ਭੇਦ ਲੈ ਕੇ ਅਰਸ਼ੀ ਤੇ ਸਭ ਜ਼ਮੀਨੀ, ਪਹੁੰਚੇ ਕਦੀ ਨਾ ਜਿਸ ਤਕ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ । ਲੂਟ ਲੈ ਦਿਲਾ, ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਸਭ ਕੁਝ ਲੁਟਾ ਰਹੀ ਏ- ਅਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਰਸਾਤ ਆ ਗਈ ਏ !

(ਉਦੈ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇ ਇਕ ਨਾਚ ਤੇ) ਇਕ ਨੂਰ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਏ ! ਲਹਿਰ ਲਹਿਰ ਕੇ ਦਿਲ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਗਗਨਾਂ ਤੇ ਛਾ ਜਾਏ, ਅੰਦਰ ਦੀ ਹਰ ਸੁੰਨਤਾਈ ਵਿਚ ਜੀਵਨ-ਜੋਤ ਜਗਾਏ- ਇਕ ਨੂਰ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਏ ! ਸੁਰਤੀ ਤੇ ਜਾਦੂ ਦੀ ਬਾਰਸ਼ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਝਣਕਾਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਅੰਤ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਅੰਦਰ ਗੂੰਜ ਪਏ ਕੋਈ ਤਾਰ ; ਫੁੱਟ ਨਿਕਲਣ ਸੋਮੇ-ਹਮਦਰਦੀ ਹੋਣ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ; ਪਿਘਲ ਤੁਰੇ ਹੀਰੇ ਦਾ ਸੀਨਾ, ਪਰਬਤ ਭੰਗੜੇ ਪਾਣ ; ਇਕ ਇਕ ਅੰਗ 'ਚੋਂ ਛਲਕੇ ਮਸਤੀ ਧੁਰ ਦਰਗਾਹ ਤਕ ਛਾਏ- ਇਕ ਨੂਰ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਏ ! ਹਰ ਸੂਖਮ ਹਰਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸਚ-ਖੰਡ ਦੇ ਖੜਕਣ ਘੜਿਆਲ, ਤਾਰਾਗਣ ਵਿਚ ਛਣਕੇ ਚਾਨਣ ਹਰ ਘੁੰਗਰੂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕਮਾਲ। ਖ਼ੂਬ ਹੈ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਖੇਲ੍ਹ ! ਇਹ ਹੈ ਜੋਤ ਅਗੰਮ ਦਾ ਤੇਲ। ਜੇ ਨਾ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ, ਵਿਸ਼ਵ-ਨੂਰ ਦੀਵਾ ਬੁਝ ਜਾਂਦਾ; ਇਹ ਜੀਵਨ-ਨਾਦ ਵਜਾਏ- ਇਕ ਨੂਰ ਅਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਏ !

ਕਦੀ ਦਰਦ ਜਾਗੇ ਨਾ ਸੀਨੇ 'ਚ ਮੇਰੇ, ਮੇਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਭਿਆਨਕ ਹਨੇਰੇ। ਮੈਂ ਜ਼ਾਹਰ 'ਚ ਬੇਸ਼ਕ ਬੜੀ ਆਨ ਵਾਲਾ, ਪਰ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਮੁਰਦਾਰ ਖਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ। ਮੇਰਾ ਦਮ ਹੈ ਇਕ ਖ਼ੁਦ-ਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਧਾਰਾ, ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਰ ਦਾ ਦੇਖੋ ਨਜ਼ਾਰਾ— ਮੈਂ ਜ਼ਾਲਮ, ਮੈਂ ਰਾਹ-ਮਾਰ, ਧੋਖੇ ਦਾ ਪਾਤਰ, ਮੈਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਰਵਾ ਦਿਆਂ ਐਸ਼ ਖ਼ਾਤਰ। ਸੁਣੋ ਐਬ ਮੇਰੇ ਸਮਾਜੋ, ਨਾ ਰੋਕੋ, ਮੇਰਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਦੇਖੋ ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਓ ਲੋਕੋ। ਯਤੀਮੋ, ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਰੋਵੋ, ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਗਰਮ ਹੰਝੂਆਂ ਵਿਚ ਡਬੋਵੋ। ਮਜੂਰੋ, ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਚ ਮਾਰੋ ਹਥੌੜੇ, ਤੜਪਾਂ ਨਾ ਇਮਦਾਦ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬਹੁੜੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚ ਧੂ ਧੂ ਕੇ ਰੋਲੋ, ਜਵਾਨੋ ; ਮੇਰੀ ਬੋਟੀਆਂ ਤੋੜ ਖਾਵੋ, ਕਿਸਾਨੋ। ਮੈਂ ਖ਼ੂਨੀ, ਮੈਂ ਅੱਯਾਸ਼, ਬੇਦਰਦ ਬੰਦਾ, ਮੈਂ ਨਰਕੀ, ਮੈਂ ਕਾਇਰ, ਮੈਂ ਚੰਦਾ, ਮੈਂ ਫੰਦਾ। ਦਨਾਈ ਨੂੰ ਪਿੱਟੋ ਮੇਰੀ, ਵੇਸਵਾਓ ; ਮੇਰੇ ਪਾਪ ਕੋਠੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਓ । ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਥੁੱਕੋ ਹੇ ਭੁੱਖੇ ਗ਼ੁਲਾਮੋ ; ਬਣੋ ਤੇਜ਼ ਸ਼ੁਹਲੇ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਦੇ ਜਾਮੋ । ਕਿਸੇ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਮੈਂ, ਬਸ ਅਪਣੇ ਲਈ ਜੀ ਰਿਹਾ ਮਰ ਰਿਹਾ ਮੈਂ । ਨਾ-ਕੁਝ-ਕਰਨ ਦੇ ਜੁਰਮ ਵਿਚ ਸਿਰ ਉਡਾਓ, ਕਵੀ ਦੇ, ਉਲਾਦਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਓ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਅਧੂਰਾ, ਨਾ ਪੂਰਾ, ਕਰੋ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬੰਸੀ ਨੂੰ ਚੂਰਾ।

(ਇਕ ਮੁਟਿਆਰ ਖੱਬੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਖੱਬੀ ਬੁਕਲ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਜਦੀ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਫ਼ਟ ਪੋਜ਼ (Left Pose) ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ । ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਖੱਬੀ ਚੁੰਨੀ ਸੱਜੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ ।) ਇਕ ਤੀਰ ਸੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਕਲੇਜੇ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੀ ; ਸਾਗਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਪਰ ਇਕ ਮੇਰੀ ਡੀਕ ਸੀ। ਤੂੰ ਕਿਸ ਲਈ ਨਾ ਤੀਰ ਚਲਾਇਆ ਵਜੂਦ ਤੇ, ਅਗਨੀ ਦਾ ਨਾਚ ਠੀਕ ਸੀ ਮੇਰੇ ਜਮੂਦ ਤੇ। ਕਾਂਬਾ ਕੀ ਛਿੜ ਗਿਆ ਮੇਰੀ ਗਰਦਨ ਮਰੋੜ ਕੇ ? ਕੀ ਹੱਥ ਆਇਆ ਸੀਨੇ 'ਚੋਂ ਤਲਵਾਰ ਮੋੜ ਕੇ ? ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਭ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ, ਦਰਦਾਂ ਦਾ ਤੇਜ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਪਾਰਾ-ਖ਼ਿਆਲ-ਰੂਪ ਤੇ ਜੀਵਤ ਜਹਾਨ ਹੈ ; ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸਾਗਰ ਦੀ ਜਾਨ ਹੈ । ਦਿਲ ਨੂੰ ਤੜਪ ਤੜਪ ਕੇ ਕੋਈ ਭੇਦ ਕਹਿਣ ਦੇ, ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ 'ਚ ਰਹਿਣ ਦੇ। ਹੇ ਇਨਕਲਾਬ, ਵਕਤ ਜੇ ਟਲ ਜਾਏ ਮੌਤ ਹੈ, ਕੋਇਲ ਦੀ ਜੇ ਆਵਾਜ਼ ਬਦਲ ਜਾਏ ਮੌਤ ਹੈ। ਆ, ਛੇੜ ਫੇਰ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ, ਤਾਰਾਂ ਨੇ ਬੇ-ਕਰਾਰ ਤੇਰੀ ਇਕ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ।

ਲੈ ਜਾਓ ਸਫ਼ ਮੇਰੀ ਤੁਸੀਂ ਉਡਾ ਕੇ, ਤੀਲਾ ਤੀਲਾ ਇਸ ਦਾ ਚੁੱਕ ਲਿਜਾਓ ! ਮੁੱਦਤ ਤੋਂ ਇਹ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਬਣੀ ਏ, ਇਸ ਪੀੜਤ ਨੂੰ ਅਰਸ਼ ਦਾ ਨੂਰ ਵਿਖਾਓ ! ਕੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਜਾਲ ਜਿਹਾ ਟੁੱਟ ਜਾਏ, ਅਪਣੀ ਕਾਲੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਇਹ ਫੱਟ ਜਾਏ ! ਕੋਈ ਤਿਨਕਾ ਜੰਗਲ ਬੇਲੇ ਗਾਹੇ, ਕੋਈ ਸਾਗਰ-ਪਵਨ 'ਚ ਗੋਤੇ ਖਾਏ, ਕੋਈ ਪਹੁੰਚੇ ਉੱਡ ਸੁਮੇਰ-ਸ਼ਿਖਰ ਤੇ, ਕੋਈ ਜਾਏ ਜੀਵਨ-ਆਸ-ਨਗਰ ਤੇ ! ਜੀਵਨ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਪਲ ਚੈਨ ਨਾ ਆਏ, ਏਧਰ ਓਧਰ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਧਾਏ, ਕੋਈ ਤਿਨਕਾ ਚੁੰਮੇ ਚੰਦ, ਸਿਤਾਰੇ, ਕੋਈ ਉੱਡ ਉੱਡ ਪਹੁੰਚੇ ਪ੍ਰੀਤਮ-ਦੁਆਰੇ ! ਕੁਝ ਤੀਲੇ ਬਸ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਬਚਾਓ, ਵੱਸੋ, ਜੀਵੋ ਅਪਣੇ ਨੀਡ਼ ਬਣਾ ਕੇ ! ਸਫ਼ ਮੇਰੀ ਲੈ ਜਾਓ ਤੁਸੀਂ ਉਡਾ ਕੇ ! ਕੀ ਜੀਵੇ ਜੇ ਨਾਚ ਨਾ ਕੀਤੇ ਮੋਰਾਂ, ਕੀ ਜੀਵਨ ਜੋ ਕੰਮ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਰਾਂ ਭੋਲੇ ਰਾਜ-ਕੁਮਾਰੋ, ਉੱਜਲੇ ਯਾਰੋ, ਇਸ ਬੇੜੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਡੋਬੋ ਤਾਰੋ ! ਖੰਭ ਬਣਾਓ ਅਪਣੇ ਵੰਝ-ਮੁਹਾਣੇ, ਹੇਠੋਂ ਲੰਘਦੇ ਜਾਵਣ ਲਹਿਰ-ਜ਼ਮਾਨੇ ! ਜ਼ਰੇ ਜ਼ੱਰੇ ਤੇ ਵੱਸੇ ਇਕ ਆਲਮ, ਤੀਲੇ ਤੀਲੇ ਤੇ ਹੱਸੇ ਕੋਈ ਬਾਲਮ ! ਅੰਤ-ਛੋਰ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰ 'ਚ ਕਿਉਂ ਘਬਰਾਵਾਂ, ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਜਗ-ਜੀਵਨ ਤੇ ਛਾ ਜਾਵਾਂ ! ਜੂਹਾਂ ਨੂੰ ਚਮਕਾਏ ਚਮਕ ਸਿਤਾਰਾ, ਆਵਾ-ਗੌਣ ਜੇ ਹੋਵੇ ਹੋਰ ਅਵਾਰਾ । ਆਲ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਹ ਮਹਿਲ ਸਜੀਲੇ, ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਗੁੰਮ ਰੰਗ ਤੋਂ ਕਾਲੇ ਨੀਲੇ, ਬੈਠ ਨਾ ਜਾਓ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ! ਸਫ਼ ਮੇਰੀ ਲੈ ਜਾਓ ਤੁਸੀਂ ਉਡਾ ਕੇ !

ਤੂੰ ਜਦ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ, ਮੇਰੇ ਸੁੰਨ-ਦੀਪ ਵਿਚ ਆਈ ਰਹਿਮਤ ਭਰੀ ਬਹਾਰ- ਤੂੰ ਜਦ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ। ਅੰਤ ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਅਚਾਨਕ ਆਏ ਮਧੁਰ ਸਮੀਰ ; ਜਿਉਂ ਤੈਮੂਰ ਦੀ ਸੁਪਨੇ ਅੰਦਰ ਜਾਗ ਪਈ ਤਕਦੀਰ। ਮੋਨ ਪਏ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਕਾਰਨ, ਜੀਵਨ-ਅਹਿਲਿਆ-ਸਿਲ ਕਾਰਨ, ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਤੀ ਛੁਹ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਆਏ ਰਾਮ ਅਵਤਾਰ ਤੂੰ ਇੰਜ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ । ਅੰਧਕਾਰ-ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਮਨ ਫੜਿਆ ਸੰਸਾਰ, ਦੰਦ-ਜਾਲ ਦੀ ਪੀੜਾ ਅੰਦਰ ਕੀਤੀ ਓਸ ਪੁਕਾਰ। ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਕਾਰ, ਚਾਨਣ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਹੋ ਮੁੜ ਆਇਆ ਸੰਧਿਆ-ਗਰੜ ਸਵਾਰ ਤੂੰ ਇੰਜ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ । ਅਗੰਮ ਹੈਰਾਨੀ ਸਿਰ ਤੇ ਛਾਈ, ਪੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਅਲੱਸਤ ਸਚਾਈ ; ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਗੂੰਜੀ ਮੇਰੀ ਮੋਨ ਸਤਾਰ। ਪੈਰ ਤੇਰੇ ਨੂੰ ਤਰਸੇ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਹਿੱਕ ਉਭਾਰ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਜੋਤ-ਖ਼ੁਦਾ ; ਇਕ ਮੇਰੀ ਪੁਤਲੀ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸਭ ਨਾਨਾ-ਪਰਕਾਰ, ਤੂੰ ਜਦ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ । ਪਿਆਰ ਹੈ ਰੂਹ ਅਸਲੇ ਦਾ ਬਾਨੀ ਖ਼ਾਕ, ਅਕਾਸ਼, ਹਵਾ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ। ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਮੁਸਕਾਨ ਜਵਾਨੀ, ਇਕ ਅਦਾ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਰਵਾਨੀ। ਪਿਆਰ-ਕਿਰਨ ਸਾਗਰ ਉਮਡਾਏ, ਪਾਤਾਲਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਾਏ । ਡਾਂਟੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਗੁੰਮ ਛਾਇਆ, ਖ਼ਾਕ ਤੋਂ ਅਸਲੇ ਤੀਕ ਪੁਚਾਇਆ । ਪਿਆਰ ਹੈ ਨੂਹ-ਜੀਵਨ ਦੀ ਬੇੜੀ, ਮਹਾਂ ਪਰਲੈ ਤੋਂ ਬਾਦ ਬਚੇਗੀ- ਇਹੋ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਤੈਨੂੰ ਰਿਹਾ ਖਿਲਾਰ। ਪਿਆਰ ਤੇ ਹੋਵਣ ਜ਼ੁਲਮ ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਹੋਈਆਂ ਹੈਨ ਉਜਾੜ ਬਹਾਰਾਂ ! ਪਿਆਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇਖ ਕੇ ਜੋ ਹੋਇਆ ਬੇਦਾਰ, ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਾ-ਧਾਪੀ ‘ਹੁਣ’ ਦੀ ਜੋ ਹੋਇਆ ਹੁਸ਼ਿਆਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਾਗ ਪਿਆ ਦਿਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ‘ਕਲਕੀ-ਅਵਤਾਰ’ “ਕਾਸ਼ ! ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰਾ “ਦਿਲ ਹੋਵੇ ਬੇਦਾਰ ! "ਹੇ ! ਮੇਰੇ ਜੀਵਨਕਾਰ," ਦਿਲ ਮੇਰੇ 'ਚੋਂ ਬੇਹੋ ਉੱਠੀ ਹਲਕੀ ਜਹੀ ਪੁਕਾਰ, ਤੂੰ ਜਦ ਆਈ ਇਸ ਵਾਰ ।

ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ! ਨਰਕਾਂ ਦੇ ਢਾਲੇ ਹੋਏ ਭਾਂਬੜ ; ਖ਼ੂਨੀ, ਬਾਗ਼ੀ, ਯਮ-ਤੀਖਣ:ਹੜ ; ਜਾਂ ਲਾਵੇ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਸਤ, ਬਿਜਲੀ ਰੂਪ ਤਜ਼ਾਬ- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ! ਸੂਰਜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਜਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਕੇ ਅਗਨੀ ਬਾਣ, ਜਾਂ ਹਰ-ਸ਼ੋਰ-ਜਗਾਊ ਮਦਰਾ ਨ੍ਰਿਤ-ਹੋਣੀ ਦੀ ਜਾਨ, ਜਾਂ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਹਠ ਯੋਗੀ ਦੇ ਡੁਲ੍ਹ ਡੁਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਖ਼ਾਬ- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੇ ਪਿਆਲੇ ਨੂੰ ਪਾਏ ਗ਼ਸ਼ ਜਿਸ ਦੀ ਝਲਕਾਰ, ਜਿਸ ਦੀ ਬੂੰਦ ਹਿਮਾਲਾ ਗਾਲੇ ਐਸੀ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ, ਅਰਬਾਂ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਜਨੂਨ, ਲੱਖਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ, ਸਰਵ-ਕਲਾ-ਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਿਲੇ ਸ਼ਬਾਬ- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ! ਸੁਬਕ ਜਹੀ ਘਾ ਫੂਸ ਦੀ ਬੇੜੀ, ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਆਈ ਹੈ ਜਿਹੜੀ, ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਸ਼ੌਕ ਅਪਾਰ ਲਈ ਜਾਣਾ ਏ- ਸਾਗਰ ਰਾਤ ਭਿਆਨਕ ਦੋਵੇਂ, ਮੌਤ ਦੇ ਹਿਲਦੇ ਪਰਬਤ, ਛੱਲਾਂ ; “ਖਾ ਜਾਓ ਆਏ ਜੋ ਕੋਈ !” ਲਹਿਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਹੋਵਣ ਗੱਲਾਂ। ਸਰਦੀ, ਪਰ ਹਦੋਂ ਵਧ ਸਰਦੀ, ਬਰਫ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਗੋਲੀ ਬਰਦੀ ਹਰ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਮੈਂ ਪੈਦਾ ਅਸਲ ਜਵਾਬ- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ! ਹਰ ਆਫ਼ਤ ਸੰਗ ਲੜਨ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹੈ ਮਦਰਾ ਦੀ ਲੋੜ, ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਬੂੰਦ ਲਿਆਵੇ ਲੱਖ ਹਿੰਮਤਾਂ ਦੇ ਰੋੜ੍ਹ ; ਇਕ ਇਕ ਕਿਣਕਾ ਦਿਲ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਹੋਵੇ ਅਮਰ ਉਕਾਬ- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ! ਆਈ ਇਕ ਅਵਾਜ਼ ਅਰਸ਼ 'ਚੋਂ, “ਨਾ ਮੰਗ, ਨਾ ਮੰਗ ਬੱਚੇ ਮੇਰੇ, “ਲੋੜ ਰਿਹਾਂ ਹੈਂ ਤੂੰ ਜਿਸ ਸ਼ੈ ਨੂੰ; “ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕੋਲ ਹੈ ਤੇਰੇ ; "ਖੌਲ ਰਿਹਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੋਮਾ, “ਹਰ ਤੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਹੈ ਮਦਰਾ, “ਉਲਟ ਕੇ ਦੇਖ ਨਕਾਬ"- ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ !

ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਉਠਦੀਆਂ ਤੇ ਮਿਟਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ! ੧ ਕਦੀ ਉਮੀਦ-ਬੇੜੀ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਵਿਚ ਖੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ; ਸਹਾਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖ-ਰੂਪ-ਬੇੜੀ ਤਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਇਹ ਲਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਜਾਦੂ ਕਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਮਹਾਂ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕੋਈ ਆਏਗੀ ਫੁੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਦੁਨੀਆ, ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕੋਈ ਆਏਗੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਜਣੀ ਦੁਨੀਆ। ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਉਸਾਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਜ-ਮਹਿਲ ਅਪਣਾ। ਕਿਸੇ ਸੋਹਣੀ ਦੀ ਉਸ ਮੰਦਰ 'ਚ ਪੂਜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਕੰਵਲ-ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਝੋਲੀ ਭਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ; ਸਰਵ-ਸਾਕਾਰ ਹੋਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਹਰ ਮੇਰਾ ਸੁਪਨਾ। ਅਚਾਨਕ ਭਾਰ ਤੋਂ ਅਪਣੇ ਗਈ ਪਾਣੀ 'ਚ ਮਿਲ ਬੇੜੀ, ਮਹਾਂ-ਸਾਗਰ 'ਚ ਗੋਤੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਡੋਬ ਦਿਲ-ਬੇੜੀ। ੨ ਪਰੇ ਤਰਦੇ ਹੋਏ ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਤਖ਼ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ; ਭਿਆਨਕ ਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਬੁਝਦੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ; ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਡੁਬਦੇ ਹੋਏ ਤਾਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਮੇਰੀ ਪੀਲੀ ਨਿਗਾਹ ਵਿਚ ਨਰਕ ਹੈ, ਇਹ ਮੌਤ ਹੈ ਦੁਨੀਆ; ਮੁਹੱਬਤ ਭੀ ਹੈ ਇਕ ਧੋਖਾ, ਜਵਾਨੀ ਭੀ ਹੈ ਇਕ ਧੋਖਾ ; ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਇਕ ਧੋਖਾ, ਰਵਾਨੀ ਭੀ ਹੈ ਇਕ ਧੋਖਾ। ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਾਜ਼ ਹਨ ਪਰ ਹੈਨ ਸਭ ਤੇ ਗ਼ਮ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ। ਮੇਰੇ ਦਰਦੀ ਹੀ ਮੇਰੇ ਖ਼ੂਨ ਚਰਬੀ ਦੇ ਪਿਆਸੇ ਨੇ। ਪਿਆ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਮਰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਤੇ ਬੇਦਾਰ ਹਾਸੇ ਨੇ। ਸਤਾਰੇ ਦੀ ਚਮਕ, ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ, ਰੋਸ਼ਨੀ ਕੀ ਏ ? ਇਹ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਫ਼ਾਨੀ, ਰੰਗ ਫ਼ਾਨੀ, ਬਾਗ਼ ਫ਼ਾਨੀ ਨੇ ; ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੁਸਨ ਫ਼ਾਨੀ, ਨਾਚ ਫ਼ਾਨੀ, ਰਾਗ ਫ਼ਾਨੀ ਨੇ ; ਇਹ ਬੇਘਰ ਆਦਮੀ, ਇਹ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀ ਏ ? ੩ ਬੜੀ ਮੁੱਦਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਹਿਰਾਂ 'ਚ ਮੈਂ ਇਕ ਲਹਿਰ ਸਾਂ, ਸਾਥੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵੈਰ ਸਾਂ, ਸਾਥੀ; ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਕਹਿਰ ਸਾਂ, ਸਾਥੀ। ਅਚਾਨਕ ਛੱਲ ਉਠੀ ਅੰਬਰਾਂ ਦਾ ਕਲਸ ਥੱਰਾਇਆ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਹਿਰਾਂ 'ਚ ਆ ਕੇ ਸੋਚ-ਤਾਰੇ ਰੁੜ੍ਹ ਗਏ ਸਾਰੇ। ਨਜ਼ਾਰੇ ਦਰਦ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਹੋ ਗਏ ਪਿਆਰੇ, ਮੇਰਾ ਕਤਰਾ ਨਸ਼ੀਲਾ ਚੰਨ ਦੇ ਹਾਲੇ ਤੇ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਜਵਾਨੀ, ਫੁੱਲ, ਪੱਤੇ, ਆਦਮੀ, ਸਭ ਜਾਨਵਰ ਮੇਰੇ ; ਇਹ ਨੂਰਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ, ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਦੇ ਅਸਰ ਮੇਰੇ। ੪ ਮਿਟਾਵਾਂ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ, ਖ਼ੂਨੀਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀ ਜਾਵਾਂ ਭਿਆਨਕ ਮੌਤ ਬਣ ਜਾਵਾਂ ਨ ਕਿਉਂ ਕਾਨੂੰਨਕਾਰੀ ਦੀ ? ਤਬਾਹੀ ਬਣ ਕੇ ਆ ਜਾਵਾਂ ਨਾ ਕਿਉਂ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੀ ? ਕੋਈ ਦਿਨ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਉਹ ਦਿਖਾਵਾਂ ਮਰ ਕੇ ਜੀ ਜਾਵਾਂ, ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚੀਰ ਦਾਂ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਜਬੜੇ, ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ? ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਬੇਦਾਰ ਕਰ ਦਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ? ੫ ਕਦੀ ਮੈਂ ਉਹ ਕਵੀ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਆਲਮ ਮਾਨ ਕਰਦਾ ਏ ; ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਅਪਣੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਸਭ, ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣਦੇ ਹਨ ਸਭ, ਮੇਰਾ ਹਰ ਗੀਤ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਏ। ਮਧੁਰ ਇਕ ਲਹਿਰ ਉਠਦੀ ਏ ਜਹਾਨਾਂ ਦੇ ਅਮਨ ਬਦਲੇ ; ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ 'ਚੋਂ ਬਾਰਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਹਰ ਚਮਨ ਬਦਲੇ ! ੬. ਮੈਂ ਆਸ਼ਕ ਹਾਂ, ਇਹ ਕੀ ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਕੀ ਇਸ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਏ ? ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਆਬਾਦ ਤੋਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ? ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਮਿੱਟੀ ਲਈ ਜੀਵਾਂ, ਮਰਾਂ, ਨਾਸ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ? ਤੇਰੇ ਦਰ ਤੇ ਮਰਾਂ ਇਹੋ ਮੇਰੀ ਆਜ਼ਾਦ-ਸ਼ਾਦੀ ਏ ! ਤੇਰੀ ਕਾਲਖ 'ਚ ਘੁਲ ਜਾਵਾਂ, ਤੇਰੇ ਨੂਰਾਂ 'ਚ ਘੁਲ ਜਾਵਾਂ ! ਤੇਰੇ ਨੇੜੇ 'ਚ ਗੁੰਮ ਜਾਵਾਂ, ਤੇਰੇ ਦੂਰਾਂ 'ਚ ਘੁਲ ਜਾਵਾਂ ! ੭ ਹਯਾਤੀ, ਤੁਰ ਕਿਤੇ ਬੇਹੋਸ਼-ਦਿਲ-ਜੰਗਲ 'ਚ ਲਾ ਡੇਰਾ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਘਰ ਨਹੀਂ ਤੇਰਾ, ਨਹੀਂ ਤੇਰਾ ! ੮ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਜਾਵਾਂ ? ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਏ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਲੈਣੀ, ਜੇ ਗ਼ਮ ਆਏ ਤਾਂ ਗ਼ਮ ਖਾਵਾਂ। ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸਭ ਹੁਸੀਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ? ਮੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਲੁਟਿਆ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤੱਯਾਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ! ......... ............. ............ ਇਹ ਉਹ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੀਵਿਆ ਹਾਂ, ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ; ਇਹ ਲਹਿਰਾਂ ਗੋਦ ਹਨ ‘ਉਸ ਦੀ’ ਤੇ ਮੌਜਾਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਸਾਗਰ-ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਉੱਠਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ; ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਉੱਠਦੀਆਂ ਤੇ ਮਿੱਟਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ।

ਹੇ ਦਰਿਆ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ, ਰਾਤ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਸੁਣਾਂਦੇ; ਹੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਧਾਰੇ, ਆ ਮੇਰੇ ਵੀ ਤੋੜ ਕਿਨਾਰੇ ! ਦਿਲ ਆਖੇ ਚੁੱਕ ਖ਼ਾਕ ਤੋਂ ਡੇਰਾ, ਤੂੰ ਪਾਂਧੀ ਇਹ ਮੁਲਕ ਨਾ ਤੇਰਾ। ਬੇਦਰਦਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ 'ਚੋਂ ਲੈ ਜਾ ; ਅਕਲਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇਸ 'ਚੋਂ ਲੈ ਜਾ। ਗੂੰਜਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਐਸਾ ਗੂੰਜਾਂ, ਚਮਕਣ ਜਗ-ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਖੂੰਜਾਂ । ਤੂੰ ਪੁੰਨਾਂ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ, ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ । ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲੀ, ਪਾ ਲੈ ਆਪਣੀ ਸਰਦ ਕੁਠਾਲੀ। ਖੇਡ ਨਾ ਜਾਣਾ ਤੇਰੀ ਮੋਦੀ- ਦਿਨ ਪਲਦੇ ਹਨ ਰਾਤ ਦੀ ਗੋਦੀ ! ਉਮਰਾਂ ਤੋਂ ਹਨ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਕਿਨਾਰੇ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਹਨ ਸਾਰੇ। ਕਾਸ਼ ਕਿ ਆਪੇ ਦਾ ਹੜ ਆਏ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਾਇਆ ਉਲਟਾਏ ! ਨੱਚ ਨੱਚ ਸ੍ਵੈਮਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਲੈ ਆਵਣ ਪੂਰਬ ਦੀਆਂ ਖੈਰਾਂ। ਐਸੀ ਹੋਵੇ ਦਰਦ-ਰਵਾਨੀ, ਆਤਮ-ਜੋਤ ਜਗਾਏ ਪਾਣੀ। ਫੇਰ ਚੜ੍ਹੇਗਾ ਦਰਿਆ ਮੇਰਾ, ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਜੇ ਸੋਮਾ ਤੇਰਾ।

ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਧਰਤੀ ਦੀ ਕੁਟੀਆ ਦਾ ਦੀਵਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁੱਲ ਹੋਇਆ, ਤੇਲ ਬਥੇਰਾ ਹੈ ਇਸ ਅੰਦਰ ਤੂੰ ਉੱਠ ਜੋਤ ਜਗਾ ਦੇ, ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ ਸ਼ੀਸ਼-ਗਰੀ ਦੇ ਨੈਣਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਧਿਆ ਦੇ - ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਤੂੰ ਹੈਂ ਧੜਕਣ ਭੂਚਾਲਾਂ ਦੀ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਪੈ ਜਾਣਾ, ਨਰਕੀ ਭੈ ਦੇ ਤੁਖ਼ਮ ਉਡਾ ਦੇ ਪਹਿਨ ਮਜੀਠੀ ਬਾਣਾ ! ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਸ਼ ਪਾਏ ਤੇਰੀ ਅਣਖੀ ਗਰਜ, ਜਵਾਨਾ; ਧਰਤ ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਥੰਮ ਹਿਲਾਵੇ ਇਕ ਨਾਹਰਾ ਮਸਤਾਨਾ। ਤੇਰੀ ਇਕ ਠੋਕਰ ਨਵ ਜੀਵਨ ਹੈ ਸੁਰਜੀਵ ਕਿਸਾਨਾ, ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਪੂੰਜੀ ਤੇਰੀ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਜਗਾ ਦੇ- ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਜੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਨੇ ਸਭ ਬਰਬਾਦ ਨਜ਼ਾਰੇ, ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਜੇ ਅਗਨ-ਕੁੰਡ ਹਨ ਸਾਰੇ ਸਬਜ਼ ਕਿਆਰੇ, ਰਣ-ਭੂਮੀ ਦੀ ਧੂੜ ਨੇ ਕੀਤਾ ਬੇਸ਼ਕ ਅਰਸ਼ ਹਨੇਰਾ, ਨਵੇਂ ਸਵੇਰੇ ਘੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇਰਾ ਅਮਲ-ਚਿਤੇਰਾ। ਤੂੰ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕੀ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹੜ ਬਣ ਕੇ, ਵਲਵਲਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਮੌਲਣਗੇ ਜੜ੍ਹ ਬਣ ਕੇ, ਇਸ ਮੰਡੀ ਦੇ ਫੂਸ-ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਤੇ ਲਾ ਦੇ- ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਜੀਵਨ-ਕਾਰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੀ ਜਾ ਮਸਤ ਪਿਆਲਾ ; ਪੀ ਲੈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮਦਰਾ, ਡੁਲ੍ਹ ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦਾ ਹਾਲਾ ! ਬਣ ਜਾ ਆਪ ਸ਼ਰਾਬ, ਸ਼ਰਾਬੀ, ਪਾਣੀ-ਰੂਪ-ਜਵਾਲਾ; ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਹਰ ਪਿਆਸੇ ਦਾ ਭਰ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਪਿਆਲਾ ! ਅਪਣਾ ਆਪ ਲੁਟਾ ਦੇ, ਸਭ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਦਰਦ ਪਿਆ ਦੇ, ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪੇਚਾਂ 'ਚੋਂ ਅਪਣੇ ਪੰਧ ਨਵੇਂ ਦਮਕਾ ਦੇ - ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਯੁਗ ਧਰਤੀ ਤੇਰੀ ਲੋਚਣ ਆਵਣ ਤਾਈਂ, ਤੇਰਾ ‘ਕਰਮ’ ਉਜਾਲੇ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ਸਭ ਥਾਈਂ । ਦੇ ਕੇ ਅਪਣਾ ਸੀਸ ਬਚਾ ਲੈ ਲੱਖਾਂ ਸੀਸ ਨਿਮਾਣੇ, ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਮਨਸੂਰ ਕੀ ਜਾਣੇ, ਲਾਟਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨੇ ; ਨਰਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲਟਾ ਦੇ— ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਤੂੰ ਤੁਰ ਅਪਣੇ ਹੀ ਪੰਧਾਂ ਤੇ ਅਪਣੇ ਨੈਣ ਵਿਛਾ ਕੇ, ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝ ਲੈ ਬੇੜੀ ਅਪਣੇ ਸਾਗਰ ਆ ਕੇ। ਰਾਤ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਏ, ਇਕ ਹੰਝੂ ਤੇਰਾ ਹਰ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾਏ ! ਅਪਣੇ ਹੀ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਜੀਵਨ-ਦੀਪ ਅਨੂਪ ਬਣਾ ਦੇ - ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ ! ਤੇਰੇ ਆਤਮ-ਸੁਪਨ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਅੰਬਰ-ਆਸ-ਕਿਨਾਰੇ, ਖ਼ੂਨ ਤੇਰੇ ਚੋਂ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ, ਨੈਣਾਂ 'ਚੋਂ ਚੰਦ ਤਾਰੇ ! ਇਸ ਪਾਰ, ਉਸ ਪਾਰ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਵਰ੍ਹਾ ਦੇ - ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਜੋ ਮੇਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਰਾ ਦੇ- ਉੱਠ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦੇ !

ਸੁਣ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਤਾਨਾਂ, ਨਾਜ਼ਕ ਕਲੀ ਖਿੜੀ ਅਲਬੇਲੀ ਹੋਇਆ ਬਾਗ਼ ਦੀਵਾਨਾ, ਭੌਰੇ ਆਏ ਕੋਮਲ ਦਿਲ ਤੋਂ ਖੋਹਣ ਲਈ ਮੁਸਕਾਨਾਂ ; ਕਿਸੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਭਰੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਲੁਟਾਏ, ਉੱਡ ਉੱਡ ਅਪਣੀ ਦਮ-ਜੋਤੀ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਜਗਤ ਵਸਾਏ ; ਖ਼ਬਰੇ ਇਸ ਦਾ ਰੇਸ਼ਾ ਰੇਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ਪਰਵਾਨਾ - ਸੁਣ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਤਾਨਾਂ । ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਅਨੰਦ ਹੁਲਾਰੇ ਦਸ਼ਾ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੁਸਨ ਖਿਲਾਰੇ, ਚੁੱਪ-ਚੁਪਾਤੀ ਆਈ ਪਰਸੋਂ ਹੱਸ ਹੱਸ ਅਜ ਸਿਧਾਰੇ। ਮੈਂ ਖਿੜਿਆ ਪਰ ਪਾਇਆ ਜਗਤ ਸਿਆਪਾ ; ਭੁਲਿਆ ਜੀਵਨ ਅਰਸ਼ੀ ਭੁਲਿਆ ਆਪਾ। ਫੜ ਫੜ ਮੈਂ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਉਹ ਸੀ ਪੁਨਰ-ਹਿਲੋਰ, ਆਤਮਕ ਛਾਇਆ ; ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਪਲ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਲ ਬਣਾਏ, ਹਾਏ ! ਮੈਂ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਕੋਟ ਬਣਾਏ ! ਉਮਰਾਂ ਦੀ ਡਾਲੀ ਡਾਲੀ ਬਹਿ ਰੋਇਆ ! ਚਿਰ-ਸੁਖਾਂ ਦੀ ਆਸ ਕੀ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ? ਕਲ੍ਹ ਚੁਕੇ ਕਲੀਆਂ ਨੇ ਅਪਣੇ ਡੇਰੇ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਤੋਰੇ ਮੈਂ ਭੀ ਸ਼ਾਮ ਸਵੇਰੇ ?

ਕਿਰਨਾਂ ਆ ਰੋਜ਼ ਡੁਬਾਵਣ, ਤਾਰੇ ਨਿਤ ਨਿਤ ਚੜ੍ਹ ਆਵਣ; ਦਿਨ ਦੌੜ ਕੇ ਫੜਨਾ ਚਾਹੇ, ਪੱਲਾ ਨਾ ਰਾਤ ਫੜਾਏ ; ਛੱਲਾਂ ਯੁਗਾਂ ਵਾਹ ਲਾਈ, ਦੇਵੇ ਨਾ ਚੰਨ ਫੜਾਈ ; ਇਕ ਕਦਮ ਨਾ ਪੁਟਿਆ ਜਾਏ ਪਰਬਤ ਲੱਖ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੇ । ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ, ਡੁੱਬਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਤਾਰਾ ; ਲੰਘੇ ਲੱਖ ਝੀਲਾਂ ਝਰਨੇ ਪਰ ਹੈ ਖਾਰੇ ਦਾ ਖਾਰਾ। ਰੁਕ ਜਾਣ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਲੋਚੇ, ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਮੌਸਮ-ਧਾਰਾ । ਚਲੀ ਜਿਉਂ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਬੇੜੀ, ਆਇਆ ਨਹੀਂ ਅਜੇ ਕਿਨਾਰਾ ! ਜਿਉਂ ਪੈਰ ਅਗਾਂਹ ਵਲ ਧਾਏ, ਮੰਜ਼ਲ ਗੁੰਮ ਹੁੰਦੀ ਜਾਏ ! ਕੋਇਲ ਬੇਅੰਤ ਬੁਲਾਇਆ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਹੁਣ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ! ਜੀਵਨ ਜੋ ਰਹੇ ਅਧੂਰਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਤਦੇ ਹੈ ਪੂਰਾ !

ਪਾਗਲ ਬਣ, ਦੀਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾ, ਅਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਜੋਤ ਜਗਾ ਕੇ ਅਪਣਾ ਹੀ ਪਰਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾ। ਨੈਣ ਤੇਰੇ ਹਨ ਹੁਸਨ ਦੇ ਤਾਰੇ, ਅਨੁਭਵ ਜਗ ਦੇ ਕਰਨ ਨਜ਼ਾਰੇ। ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਨੂਰ ਹਨੇਰਾ, ਕਾਲਾ ਜਾਪੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰਾ। ਅਪਣੇ ਹੀ ਨੈਣਾਂ ਵਿਚ ਘੁਲ ਜਾ, ਅਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਪੂਜਕ ਹੋ ਜਾ। ਇਸ ਆਲਮ ਦੇ ਡੋਬ ਕੇ ਰੋਣੇ ਅਪਣੇ ਹੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਖੋ ਜਾ— ਪਾਗ਼ਲ ਬਣ, ਦੀਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾ। ਦਿਲ ਜਿਸ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੇ, ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਏ। ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਅਪਣੀ ਅਗਨੀ ਤੇ ਦੋ ਦਿਨ ਸਾਵਣ, ਹੱਸ ਜਾ ਰੋ ਜਾ। ਸਾਗਰ-ਦਿਲ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਥਪੇੜੇ ਡੋਬ ਤੁਰੋ ਕੰਢਿਆਂ ਤੇ ਬੇੜੇ। ਮੂੰਗਾ-ਦੀਪ ਕਿਰਮ ਦੀ ਮਾਇਆ, ਲੰਘਦਾ ਜਾ ਲਾਲਾਂ ਦੀ ਛਾਇਆ। ਤੂੰ ਕੌਸਰ, ਤੂੰ ਮਾਨ-ਸਰੋਵਰ ; ਪ੍ਰਿਥਮ ਤੂੰਹੀ, ਤੂੰਹੀ ਹੈਂ ਆਖ਼ਰ । ਤੂੰਹੀ ਨੀਲ, ਫ਼ਰਾਤ ਤੇ ਜਮਨਾ ; ਆਪੇ ਡੁਬਣਾ, ਆਪ ਉਭਰਨਾ । ਕੀ ਹਨ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ, ਅਫਰੰਗੀ ਦੀਆਂ ਜਾਦੂਗਰੀਆਂ ? ਅਪਣੀ ਆਪ ਦਵਾਈ ਬਣ ਜਾ, ਐਸਾ ਫੈਲ, ਖ਼ੁਦਾਈ ਬਣ ਜਾ। ਬਾਗ਼ ਦਾ ਦਿਲ ਖ਼ਬਰੇ ਕਦ ਪਿਘਲੇ ; ਖ਼ਬਰੇ ਉਹ ਆਏ, ਨਾ ਆਏ। ਤੇਰਾ ਦਰਦ ਵੰਡਾਊ ਕਿਹੜਾ ? ਕੋਇਲ ਅਪਣੀ ਸੋਜ਼ 'ਚ ਮਿਲ ਜਾ, ਜੁਗਨੂੰ ਅਪਣੀ ਜੋਤ ’ਚ ਖੋ ਜਾ— ਪਾਗ਼ਲ ਬਣ, ਦੀਵਾਨਾ ਹੋ ਜਾ।

ਇਹ ਕਿਸ ਦਾ ਚੜ੍ਹਨਾ ਉਤਰਨਾ ਜੀਵਨ-ਸਰੂਰ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਛਾ ਰਿਹਾ ਏ ? ਇਹ ਨਾਚ ਦਿਨ ਰਾਤ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਜ਼ੱਰਾ ਜ਼ੱਰਾ ਨਚਾ ਰਿਹਾ ਏ। ਇਹ ਕਿਸ ਦੀ ਠੰਢੀ ਅਵਾਜ਼ ਆ ਕੇ ਸੁਲਗਦੇ ਸੀਨੇ ਨੂੰ ਲਗ ਰਹੀ ਏ ? ਅਵਾਜ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਅਨੂਪ-ਰਹਿਮਤ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਚੋਂ ਵਗ ਰਹੀ ਏ ! ਮਧੁਰ ਸਤਾਰੇ ਕਿਸੇ 'ਚੋਂ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਮਿਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ, ਅਵਾਜ਼ ਤੇਰੀ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਫੁੱਲਾਂ 'ਚ ਆ ਕੇ ਨਗ਼ਮੇ ਸਮਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਅਵਾਜ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਚਾਨਣ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂ-ਸੁਰ-ਰਵੀ ਦਾ ਹਾਲਾ, ਕਿ ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਕਿਰਨ ਮੇਰੇ ਕਾਲੇ ਨਫ਼ਸ-ਨਗਰ ਕਰ ਗਈ ਉਜਾਲਾ । ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ, ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਰੋਣਾ, ਲਰਜ਼ਦੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਕਰਾਰੀ, ਥਿੜਕਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਣਾ, ਕੁਮਾਰ-ਦਿਲ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾ ਜਾ ਕੇ ਟੂਣਿਆਂ ਦੇ ਜਹਾਨ ਅੰਦਰ ; ਖ਼ਿਆਲ-ਦਿਲ ਉੱਡਦਾ ਹੈ ਤੇਰੀ ਸ਼ਕਲ ਲਈ ਆਸਮਾਨ ਅੰਦਰ । ਅਵਾਜ਼ ਪਿਆਰੀ ਉਰਸ ਕੁਰਸ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਲਵੇ ਵਿਖਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਵਾਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਸੁਣਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੌਣ ਆ ਕੇ ਅਵਾਜ਼-ਜਾਲੀ 'ਚੋਂ ਮੋਹਣੀ ਸੂਰਤ ਵਿਖਾ ਰਹੀ ਏ ? ਇਹ ਕਿਸ ਦੀ ਹਿਲਦੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਨਸ਼ੀਲੀ ਜਿਗਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਹਿਲਾ ਰਹੀ ਏ ? ਬਸੰਤੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਢਿਲਕ ਗਈ ਏ ਉਭਾਰ ਸੀਨੇ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮ ਖਾ ਕੇ, ਲਰਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਿਆਰ-ਉਪਬਨ ਦਾ ਬੂਟਾ ਬੂਟਾ ਨਸ਼ੇ 'ਚ ਆ ਕੇ। ਹੇ ਨਰਮ ਸ਼ੀਰੀਂ ਅਵਾਜ਼ ਵਾਲੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ, ਰਾਣੀ, ਲੁਕਾ ਲੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਇਆਂ ਹੇਠਾਂ ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ, ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ ! ਤੂੰ ਜਾਲੀਆਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬੁਲ੍ਹ ਧਰ ਦੇ, ਕਮਾਲ ਕਰ ਦੇ ! ਤੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸੀਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ 'ਚ ਮੇਰੀ, ਜੋਬਨ ਦਾ ਨੂਰ ਭਰ ਦੇ ! ਅਦਾ-ਭਵਨ ਤੇਰਾ, ਜਿਸਮ ਮੇਰਾ ਬਣੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਸੀਬ ਜਾਗੇ, ਮੇਰੀ ਤਮੰਨਾ ਹੈ ਤੇਰੇ ਸਾਇਆਂ 'ਚ ਰੂਹ ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਤਿਆਗੇ ਤੇਰਾ ਭੀ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਲ ਕਰੇਗਾ ਮਹਾਨ ਨੂਰੀ ਪਿਆਰ ਮੇਰਾ, ਪਿਆਰ ਮੇਰਾ ਹੈ ਜਿਸ 'ਚ ਆ ਜਾਏ ਵਿਸ਼ਵ ਤੇਰਾ, ਅਪਾਰ ਤੇਰਾ। ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਹੈ ਤੂੰ ਨਾਚ ਹੋਵੇਂ, ਮੈਂ ਰਾਗ, ਕੁਦਰਤ ਸਤਾਰ ਹੋਵੇ ! ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਹੈ ਕਵੀ, ਜੇ ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਕੇਵਲ ਪਿਆਰ ਹੋਵੇ !

ਦਰਦ ਕਿਸ ਦੁਨੀਆ 'ਚੋਂ ਆਇਆ ਤੇਰੇ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ? ਮਿਹਰ ਦਾ ਸੋਮਾ ਬਣੀ ਬਿਜਲੀ ਨਿਕਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ! ਕਿਸ ਲਈ ਆਈ ਜਵਾਨੀ ਨਰਮ ਸੀਨਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ? ਪਾ ਨਾ ਦਰਦੀ ਮੇਰੀਆਂ ਨਾੜਾਂ 'ਚ ਜੋਬਨ ਘੋਲ ਕੇ। ਰੇਸ਼ਮੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਲਟਕਾ ਨਾ ਪੀਂਘਾਂ, ਰਹਿਣ ਦੇ ; ਸਹਿਣ ਦੇ ਦੁਖੜੇ ਪਰਾਏ, ਸਾਰੀ ਉਮਰਾਂ ਸਹਿਣ ਦੇ। ਕੋਲ ਨਾ ਆ, ਬਲਣ ਦੇ, ਮੇਰੀ ਜਵਾਲਾ, ਬਲਣ ਦੇ ; ਦਰਦ-ਆਲਮ ਦੇ ਮੇਰੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਸ਼ਾਹਲੇ ਪਲਣ ਦੇ। ਤੁਰਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਉਮੰਗੀ ਬਿਜਲੀਆਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਤੇ, ਰਹਿਣ ਦੇ ਭੀਸ਼ਮ ਨੂੰ ਤੀਖਣ ਬਰਛੀਆਂ ਦੀ ਸੇਜ ਤੇ । ਸਖ਼ਤੀਆਂ ਮਜਬੂਰ ਹਨ ਸ਼ਾਇਰ ਤੇ ਆਵਣ ਦੇ ਲਈ ; ਵਕਤ ਦੇ ਸਾਏ ਨੇ ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਜਲਾਵਣ ਦੇ ਲਈ। ਮੇਰੀ ਮਸਤੀ ਨੂੰ ਤਲਖ਼ ਆਪੱਤੀਆਂ ਦਾ ਖ਼ੌਫ ਕੀ, ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੀ ਸਭ 'ਚ ਦੇਖੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ । ਮੇਰੀ ਦਰਦਣ, ਵਿਸ਼ਵ ਖ਼ਾਤਰ ਅਪਣੇ ਬਾਜ਼ੂ ਖੋਲ੍ਹ ਦੇ, ਜੀਣ ਖ਼ਾਤਰ ਅੰਬਰਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਹੱਲੇ ਬੋਲਦੇ। ਮੇਰੇ ਬਦਲੇ ਅਪਣੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾ ਛੋਟੀ ਰਹਿਣ ਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਪੀੜਤ ਜਹਾਨਾਂ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸਹਿਣ ਦੇ ! ਚਿਣਗ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਤਿਰੀ ਸੂਰਜ ਜਗਾਵਣ ਦੇ ਲਈ ।

ਸਾਜਨ, ਦੀਵਾ ਜਗੇ ਦਿਰ ਰਾਤ ! ਰਾਤ ਗਈ, ਰਵੀ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਏ, ਨਾਚ ਕਰੇ ਪਰਭਾਤ ; ਪਰ ਆਈ ਮਨ-ਦੇਸ਼ 'ਚ ਮੇਰੇ ਕਾਲੀ ਬੋਲੀ ਰਾਤ- ਬੱਤੀ ਬੁਝੀ, ਜਗੀ ਇਕ ਬੱਤੀ, ਯਾਦ ਤੇਰੀ ਦੀ ਦਾਤ- ਸਾਜਨ, ਦੀਵਾ ਜਗੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ! ਦੀਪਕ-ਆਸ 'ਚ ਬਲੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਤੱਕ ਅਰਸ਼ਾਂ ਵਲ ਬਾਹਾਂ ਅੱਡੀਆਂ, ਰਸਤਾ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਪਾ ਪਾ ਜੀਵਨ-ਤੇਲ। ਵਾਹ ! ਵਾਹ ! ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਖੇਲ ! ਲੰਘ ਗਈ ਅਤ ਕੜਕਦੀ ਸਰਦੀ, ਦੌੜ ਗਈ ਬਰਸਾਤ - ਸਾਜਨ, ਦੀਵਾ ਜਗੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ! ਇਸ ਦੀ ਨਿਮ੍ਹੀ ਲੋ ਵਿਚ ਦੇਖਾਂ ਕਰ ਕਰ ਤੇਰਾ ਧਿਆਨ, ਨੱਚਦੇ ਸਾਏ ਲੰਘਦੇ ਜਾਵਣ ਕੀ ਜਾਣਾ ਅਨਜਾਣ, ਕੀ ਹੈ ਜੀਵਨ ਉਜਲਾ ਧੋਖਾ ਜਾਂ ਸਾਇਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ? ਜਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਰੂਪ ਹਾਂ ਪਿਆਰੇ ? ਸਿੱਧੀ ਕਰ ਦੇ ਟੇਢ। ਜਾਂ ਦਸ ਤੇਰੇ ਆਉਣ ਦੀ ਆਊ ਕਦ ਜੀਵਨ-ਪਰਭਾਤ ? ਸਾਜਨ, ਦੀਵਾ ਬਲੇ ਦਿਨ ਰਾਤ !

ਦੁਨੀਆ ਤੇ ਹੋਈ ਅੱਤ ਹੁਣ, ਸ਼ਕਤੀ, ਮੇਰੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣ। ਤੀਲਾ ਭੀ ਹੁਣ ਕਾਨੀ ਬਣਾ, ਹਰ ਜ਼ੱਰਾ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਬਣਾ । ਹਰ ਰਿਸ਼ਮ ਤੇਰੇ ਚੰਨ ਦੀ ਹੋ ਜਾਏ ਬਰਛੀ ਦੀ ਅਣੀ। ਐਸੀ ਹਵਾ ਕੋਈ ਚਲਾ ਹੋਵੇ ਜੋ ਸੱਦਾ ਮੌਤ ਦਾ । ਬੂਟੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਟ ਦੇ, ਸਾਗਰ 'ਚ ਖਾਰੇ ਸੁੱਟ ਦੇ। ਪਾਣੀ 'ਚੋਂ ਉਠਣ ਸ਼ੋਰਸ਼ਾਂ, ਪਾਈ ਜਾ ਤੀਖਣ ਬਿਜਲੀਆਂ। ਲਹਿਰਾਂ ਲੜਾ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਤਲਵਾਰਾਂ ਖੜਕਣ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ। ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੀਨਾ ਪਾੜ ਦੇ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅੰਬਰ ਚਾੜ੍ਹ ਦੇੀ ਗੰਧਕ 'ਚੋਂ ਜੋਸ਼ ਉਛਾਲ ਦੇ, ਸਾਰਾ ਹਿਮਾਲਾ ਗਾਲ ਦੇ। ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਭੇਟ ਦੇ, ਬੱਦਲ ਲੜਾ ਕੇ ਮੇਟ ਦੇ। ਤੱਤ ਭਿੜਨ ਸਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲੜਦੇ ਨੇ ਸੰਢੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ । ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਤਾਰੇ ਰੋਲ ਦੇ, ਚਾਨਣ ਹਨੇਰੇ ਘੋਲ ਦੇ। ਸੂਰਜ ਦਾ ਮੋਘਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦੇ, ਜਿੰਨੀ ਹੈ ਅਗਨੀ ਡੋਲ੍ਹ ਦੇ । ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਰਹੇ । ਕੋਈ ਕਿਨਾਰਾ ਨਾ ਰਹੇ। ਸਾਰਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਮੁੜ ਬਣਾ, ਆ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਸ਼ ਆ !

ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਜੀਵਨ-ਨਾਚ ਲਈ ਫਾਹੀ, ਮੁਕਤ-ਜੀਵ ਨਚਦਾ ਰਾਹੀ ; ਮੈਂ ਉਹ ਹਾਂ ਜਗ-ਤਾਰਕ ਫ਼ਕੀਰ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਦੇ ਤਾਜਦਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ। ਹਰ ਖੇਡ ਮੈਂ ਖੇਡਾਂਗਾ ਨਿਸ-ਦਿਨ, ਕਦ ਕਦਮ ਟਿਕਾਂਦਾ ਹਾਂ ਗਿਣ ਗਿਣ। ਸਭ ਆਸ-ਨਿਰਾਸ ਨਗਰ ਮੇਰੇ, ਉੱਚੇ ਨੀਵੇਂ ਸਭ ਘਰ ਮੇਰੇ। ਕੁਝ ਯਤਨ 'ਚ ਤੜਪਣ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁੰਮ ਜਾ ਮੇਰੇ ਮੰਜ਼ਲ-ਮਿਨਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ! ਪਲ ਪਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਨੂਰ ਦਾਨ, ਦਿਲ-ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਸਮਾਨ। ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਸਾਥੀ ਦੀ ਆਸ ਕਰਾਂ, ਜਦ ਹੈ ਜੀਵਨ-ਰਾਹ ਬੇਨਿਸ਼ਾਨ? ਤੂੰ ਜਾ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਂ ਵਿਚ, ਨਾ ਲੋੜ ਤੇਰੀ ਮੈਨੂੰ, ਕਰਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ! ਹੁਣ ਆਵਣ ਜਾਂ ਨਾ ਆਵਣ ਉਹ, ਹੁਣ ਚਾਹਵਣ ਜਾਂ ਨਾ ਚਾਹਵਣ ਉਹ। ਦੁਨੀਆ ਹੈ ਖਿੜਨਾ-ਮੁਰਝਾਣਾ । ਪਰ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਲੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ ਜਦ ਖਿੜਨ ਨੂੰ ਚਾਹਣਾ ਕੁਮਲਾਣਾ ! ਹੈ ਪਿਆਰ ਤਰਸਦੇ ਮਰ ਜਾਣਾ, ਇਸ ਮੌਤ 'ਚ ਹੈ ਜੀਵਨ ਹਜ਼ਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ! ਮਾਰੂ-ਥਲ ਗ਼ਮ ਦੀਆਂ ਰੇਤਾਂ ਦੇ, ਲੱਖ ਬੰਜਰ ਉਜੜਿਆਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ, ਸ਼ਕਤੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਪਜਾਣ ਪਏ, ਦੌੜਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਪ੍ਰਾਣ ਪਏ, ਆਬਾਦ ਮੈਂ ਕਰਨਾ ਹੈ ਸਭ ਨੂੰ ਲੰਘ ਹੱਸਦਾ ਰੋਂਦਾ ਰਾਹ ਅਪਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ! ਨਾ ਇਸ਼ਕ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੋਈ ਭਾਏ, ਇਹ ਜੀਵੇ ਮਰੇ ਜਿਵੇਂ ਚਾਹੇ ; ਨਾ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਦੇ ਮੇਰੇ ਕਰਾਰ, ਤੂੰ ਮਿਟ ਜਾ ਮੇਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ! ਪੈਦਾ ਹੋਵਣ ਅਵਤਾਰ ਰਾਮ ਜਦ ਮਿਟਦੇ ਹਨ ਸਰਵਣ ਕੁਮਾਰ- ਛਡ ਲੜ ਮੇਰਾ, ਹੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ !

ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਾਗਰ ਮੋਰਾਂ-ਰੰਗੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ, ਉੱਠਦੇ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ 'ਚੋਂ ਛਲਕਣ ਭੂਤ-ਭਵਿੱਖ ਬਹਾਰਾਂ। ਉਮਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਗਰ ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਹੈਨ ਅਲੋਪ ਕਿਨਾਰੇ, ਸੂਝਾਂ ਵਾਲੇ ਨੈਣ ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਟਿੱਲਾਂ ਲਾ ਲਾ ਹਾਰੇ। ਡੁੱਬਦੇ ਜਾਣ ਜਹਾਜ਼ ਦਮਾਂ ਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਅਨਹਦ ਲਹਿਰਾਂ : ਇਕ ਲਹਿਰਾਂ 'ਚੋਂ ਰਾਤਾਂ ਉਮਡਣ, ਇਕ 'ਚੋਂ ਸਿਕਲ ਦੁਪਹਿਰਾਂ । ਦੂਰ ਨਜ਼ਰ-ਪੁਤਲੀ ਦੇ ਉਹਲੇ ਜਾਪੇ ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ, ਲੈ ਕੇ ‘ਹੁਣ’ ਦੀ ਮੌਤ ਭਿਆਨਕ ਸ਼ਕਲਾਂ ਹੋਣ ਉਜਾਗਰ। ਇਸ ਝੌਲੇ ਦਾ ਕੀ ਹੈ ਅਸਲਾ ? ਕੀ ਮਿੱਟ ਜਾਸੀ ਉਰਲਾ ਪਰਲਾ ? ਇਕ ਪੰਛੀ ਹੈ ਉੱਡਦਾ ਜਾਂਦਾ ਖ਼ਬਰੇ ਕੀ ਦਿਲ ਠਾਣੀ ? ਇਸ ਲੰਘਣਾ ਹੈ ਚੀਰ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਅਰਸ਼ ਦਾ ਨੀਲਾ ਪਾਣੀ। ਨੈਣਾਂ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਕ ਮੇਰੇ ਭਰਦਾ ਗਿਆ ਜਵਾਨੀ। ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਮੈਨੂੰ ਜਦ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਹੇਠ ਰਵਾਨੀ ? ਦਿਲ-ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦੀ ਛਾਇਆ ਅਨਹਦ-ਨਾਦ ਵਜਾਏ ? ਕਿਸ ਦੀ ਲੈ ਤੇ ਪਰਮਪਰਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਚਲਦਾ ਜਾਏ ? ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਾ ਮੰਜਲ ਜੀਵਨ ਹੈ ਉਹ ਜੀਵਨ ; ਧੁਰ ਮਰਕਜ਼ ਤੋਂ ਫੇਰ ਜੋ ਮੋੜੇ ਉਹ ਚਾਨਣ ਪਰੀਵਰਤਨ । ਹੇ ਦਿਲ, ਮਾਰ ਉਡਾਰੀ, ਲੈ ਉਡ ਦੁਨੀਆ ਸਾਰੀ। ਇਕ ਪੰਛੀ ਹੈ ਉਡਦਾ ਜਾਂਦਾ, ਦੀਪਕ ਰਾਗ ਸੁਣਾਂਦਾ । ਸੀਤਲ ਹਨ ਲਹਿਰਾਂ ਪਰ ਅੰਦਰ ਲਟ ਲਟ ਤੇਜ਼ ਜਵਾਲਾ। ਕੀ ਪਰਵਾਹ ਹੈ ਤਨ ਦੀ ਜੇ ਕਰ ਮਨ ਹੈ ਚਾਨਣ-ਸ਼ਾਲਾ ? ਪਿਆਰੀ ਹੈ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਅਗਨੀ ਠੰਢਕ ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਇਆ, ਘੋਰ ਨੀਂਦ 'ਚੋਂ ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਲੂੰ ਲੂੰ ਟੁੰਬ ਜਗਾਇਆ । ਲੰਘਦੇ ਜਾਵਣ ਰਥ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾ ਤੇਰੇ, ਨਾ ਮੇਰੇ ; ‘ਹੋਰ ਕਿਸੇ' ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨ ਹਨ ਮੌਸਮ ਦੇ ਫੇਰੇ । ਗਲ ਵਿਚ ‘ਹੋਰ’ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਪਾਈ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਕੈਦ ਸਜਾਈ ? ਠੀਕ ਹੈ ਆਲ ਦਵਾਲੇ ਲੈ ਕੇ ਦਿਲ-ਮਰਜ਼ੀ ਵਿਚ ਵਹਿਣਾ, ਤੂੰ ਹੈਂ ਬਾਜ਼, ਕਰਮ ਹੈ ਤੇਰਾ ਹਰ ਟੀਸੀ ਤੇ ਬਹਿਣਾ । ਫ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੁਝ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਦਾ, ਹੈ ਘਾ-ਫੂਸ ਜ਼ਮੀਨੀ, ਤੂੰ ਦੇਣਾ ਹੈ ਮੁਕਤ-ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਕੀ ਹਬਸ਼ੀ ਕੀ ਚੀਨੀ। ਕੀ ਹਨ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬੰਧਨ ਜੇ ਮਨ ਹਵਸ ਤਿਆਗੇ, ਕੀ ਹੈ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡਾਂ ਦਾ ਪਿੰਜਰਾ ਜੇ ਦਿਲ ਪੰਛੀ ਜਾਗੇ।

(ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਔਰਤ ਨੂੰ) ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਤੈਨੂੰ ਸਭ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ, ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ, ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਕਹਿ ਦੇ, “ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਜਲਨ ਸੀ ।" ਕਹਿ ਦੇ, “ਮੇਰੇ ਹੰਝੂ ਬੇਵਕਤ ਗੜੇ ਸਨ ; “ਅੱਤ ਗੰਦਾ ਕਿਰਮ ਸੀ, ਅਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਰਿੰਦਾ" ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਕਹਿ ਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਦਰਦੀ ਬਸ ਅਪਣੀ ਨਫ਼ਸ ਦਾ। ਲੁੱਟ ਤੇਰੀ ਜਵਾਨੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਵਫ਼ਾ ਕੀ। ਤੂਹੀਂ ਤਾਂ ਹੈਂ ਵਾਕਫ਼ ਹਰ ਰਾਤ ਤੋਂ ਮੇਰੀ, ਹਾਂ ਕਹਿ ਦੇ ਬੁਰਾਈ, ਹਾਂ ਕਹਿ ਦੇ ਸਚਾਈ। ਮੈਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋਬਨ ਖਾ ਜਾਣ ਤੇ ਮੋਇਆ, ਫੜ ਸੰਦਲੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਦੇ ਹੋਇਆ। ਸੀ ਤਲਖ਼ ਸ਼ਤਾਨੀ ਜਾਂ ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ, ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ- ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਜੀਵਨ ਹੈ ਮੇਰਾ ਕੀ, ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਮੇਰੀ ਕੀ, ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿ ਦੇ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ਮੇਰਾ। ਜ਼ਾਹਰ ਤੇ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮਰਦੀ ਨਾ ਰਹੇ ਇਹ- ਹੱਸਦੀ ਨਾ ਤੁਰੀ ਜਾ, ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਠੰਢੀ ਹੁਣ ਤਕ ਮੇਰੀ ਅਗਨੀ, ਮੈਂ ਪੀ ਵੀ ਗਿਆ ਹਾਂ ਯਖ਼-ਹੁਸਨ ਦਾ ਸਾਗਰ । ਕਹਿ ਦੇ ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਹੈ ਮੌਤ ਦਾ ਪਾਰਾ- ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ ! ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤੇਰੀ ਇਹ ਪਾਗਲ ਨਾ ਬਣਾਏ, ਹਾਏ ਤੇਰਾ ਹਾਸਾ ਅਗਨੀ ਹੀ ਵਸਾਏ ! ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨਾ ਆਇਆ ਹੁਣ ਤਕ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ ਤੇ- ਬਦਨਾਮ ਕਰੂ ਕੌਣ ? ਔਰਤ ਹੈਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹੈਂ ਇਕ ਦਰਦ ਦੀ ਪੁਤਲੀ, ਔਰਤ ਹੈਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹੈਂ ਇਕ ਜ਼ਬਤ ਦੀ ਦੇਵੀ, ਔਰਤ ਹੈਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹੈਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਪਰਦਾ- ਹੱਸਦੀ ਨਾ ਤੁਰੀ ਜਾ, ਬਦਨਾਮ ਹੀ ਕਰ ਜਾ।

ਉੱਡ ਚੱਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ ! ਅਮਰ-ਤੜਪ ਦੇ ਪਰ ਲਾ ਦਿਲ ਨੂੰ, ਚੀਰ ਕੇ ਏਸ ਫ਼ਜ਼ਾ ਬੇਦਿਲ ਨੂੰ, ਨੀਲੇ ਨੀਲੇ ਰਾਹਾਂ ਥਾਣੀ, ਉੱਡ ਚਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ। ਚਲ ਝਾੜਾਂ-ਰੰਗੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ, ਧੁਰ-ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਸਾਇਆਂ ਵਿਚ, ਜੋਬਨ-ਦਿਵਸ, ਹੁਸਨ-ਸ਼ਾਮਾਂ ਵਿਚ, ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਸਾਡੇ —ਹੋ ਦੀਵਾਨਾ- ਪਿਆਰ ਭੀ ਗਾਏ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀ- ਉੱਡ ਚਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ ! ਅਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਖੇ ਇਕ ਤਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਮੋਹਣੀ-ਰੂਪ ਇਸ਼ਾਰਾ : “ਕਦਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਾਦ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, "ਦੂਰ ਨਾ ਰੱਖ ਕੰਨ ਨਾਦ-ਸਮੇਂ ਤੋਂ, “ਖ਼ਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਆ ਜਾ, ਪਿਆਰੇ।” ਪਲਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਫਿਰ ਤਾਰੇ : “ਮੁੜ ਮੁੜ ਕਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਵਾਨੀ ?'' ‘ਕੀ ਹੋਏ' ਤੇ ਫੇਰ ਕੇ ਪਾਣੀ- ਉੱਡ ਚਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ ਹੰਝੂ ! ਉਹ ਲੰਘ ਗਿਆ ਜ਼ਮਾਨਾ, ਚੰਗਾ ਹੈ ਹੁਣ ਆਹ ਬਣ ਜਾਣਾ। ਸਾਗਰ ਦੇ ਕਤਰੇ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ ! ਉੱਡਣਾ ਹੈ ਬਣ ਪਵਨ-ਬੁਖ਼ਾਰ, ਅਕਲਾਂ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਜੋਤਸ਼-ਚੀਨੀ-ਕੰਧ ਤੋਂ ਪਾਰ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਲੰਘ ਰੱਤੀ-ਗ਼ਾਰ, ਆਪੇ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ, ਨੂਰਾਂ ਵਿਚ ਕਰੀਏ ਇਸ਼ਨਾਨ । ਉੱਡਣਾ ਧਰਮ, ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਹਾਨੀ- ਉੱਡ ਚਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ ! ਆ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਦੇ ਨਗ਼ਮੇ ਹੋ ਲੁਕ ਜਾਈਏ। ਕੀ ਜਾਣੇ ਦੁਨੀਆ ਦੀਵਾਨੀ ? ਉੱਡ ਚਲੀਏ ਅਸਮਾਨੀਂ, ਰਾਣੀ

ਅੰਨ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਜੋ ਆਪ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਉਸ਼ਾ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਕੀ ? ਜਿਸ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬੇਦਾਰ ਦਿਲ ਉਹ ਮੁਕਤ ਕੀ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕੀ ? ਬਾਗ਼ ਮੇਰੇ ਜਹਾਨ ਸਭ ਹਰ ਦਿਲ ਹੈ ਮੇਰੀ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਸ਼ੌਕ ਮੇਰੇ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ ਕੈਦ ਤੇਰੀ, ਗਰਾਮ ਕੀ ? ਮੇਰੇ ਕਦਮ ਦੀ ਰੇਖ ਨੂੰ ਹਨ ਬੇਕਰਾਰ ਮੰਜ਼ਲਾਂ, ਸਫ਼ਰ-ਨਸੀਬ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ਾਕ ਤੇ ਪਰ ਅਰਾਮ ਕੀ ? ‘ਕਰਨਾ' ਹੈ ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਕਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਬੇਸੀਮ-ਕਾਰ, ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਹ ਤਮਾਮ ਕੀ ਜੇ ਰਹੇ ਨਾ-ਤਮਾਮ ਕੀ ? ਹੋਈਆਂ ਤਬਾਹ ਨੇ ਏਸ ਤੋਂ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀਆਂ, ਇਕੋ ਚਮਨ ਦੇ ਬੂਟਿਓ, ਫ਼ਰਕ ਸਫ਼ੈਦ ਸ਼ਾਮ ਕੀ ? ਜਿਸ 'ਚ ਹੈ ਮੰਡੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਜਿਸ 'ਚ ਹੈ ਵੰਡੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਓਸ ਬੁਰੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਪਏ ਨੇ ਆਮ ਕੀ ? ਨਾ ਹੈ ਨਸ਼ਾ, ਨਾ ਹੌਸਲਾ, ਨਾ ਹੀ ਯਕੀਨ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਫੇਰ ਓ ‘ਹੁਣ' ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੇਰਾ ਛਲਕਦਾ ਜਾਮ ਕੀ ?

ਭੂ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਇਕ ਕਵੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਹਵਾ-ਕਿਰਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਛੰਦ ਅੰਦਰ ਕਵਿਤਾ ਰਚੀ ਸੀ ਕੋਈ, ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਸਤ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਉਹ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਦਿਲ ਨਰਮ ਸੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹਰ ਦਰਦ, ਗ਼ਮ-ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ; ਨੈਣਾਂ ਚੋਂ ਉਸ ਦੇ ਵਹਿੰਦੀ ਮਸਤੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਨਜ਼ਰ-ਕਦਮ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਖੋਲ੍ਹ ਸੀਨਾ, ਧਰਿਆ ਕਿ ਪਾਰਖੂ ਇਹ ਹਸਤੀ ਦਾ ਜੌਹਰੀ ਸੀ। ਨੇਚਰ ਦੇ ਦੇਖ ਜਲਵੇ, ਉਸ ਤੇ ਨਸ਼ਾ ਸੀ ਛਾਇਆ, ਜਾਦੂ-ਅਸਰ ਗਲੇ 'ਚੋਂ ਇਕ ਗੀਤ ਉਸ ਨੇ ਗਾਇਆ। ਹਸਤੀ ਦੇ ਭੁੜਕ ਜਜ਼ਬੇ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ 'ਚੋਂ, ਨਿਕਲੇ ਉਹ ਅਮਰ ਸ਼ੁਹਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੀਸੀਆਂ 'ਚੋਂ। ਲੱਗਾ ਜਾਂ ਤੀਰ-ਹਰਕਤ ਆਸ਼ਾ ਦੇ ਪਰਬਤਾਂ ਨੂੰ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਮਿਲੀ ਉਡਾਰੀ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਪਰਾਂ ਨੂੰ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਰਦ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ ਸੁਰਖ਼ ਚਿੰਗਾਰੀ । ਮਨ-ਮੋਰ ਦੇ ਪਰਾਂ ਤੇ ਜਾ ਹੋਈ ਚਿਤ੍ਰਕਾਰੀ। ਹੋਈ ਜਿਲਾ ਅਨੋਖੀ ਦਿਨ ਦੇ ਉਜਾਲਿਆਂ ਤੇ, ਲੱਗੀ ਮਲ੍ਹਮ ਚਮਕ ਦੀ ਰਾਤਾਂ ਦੇ ਛਾਲਿਆਂ ਤੇ । ਤਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਰਸ਼ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਅਮੀਕ ਪਾਣੀ, ਨੈਣਾਂ ਦਾ ਨੂਰ ਬਣਿਆ ਕਾਲਾ ਮੁਹੀਤ ਪਾਣੀ। ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਧੁੰਦਲੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ, ਪਹੁੰਚੀ ਲਿਸ਼ਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਗ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਖੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ । ਇਕ ਸੁਰ ਹੋ ਰਾਗ ਕਵਿਤਾ ਜਦ ਗੀਤ ਕੋਈ ਗਾਏ, ਚਾਲੂ ਕਰੇ ਅਚਲ ਨੂੰ, ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਖੰਭ ਲਾਏ। ਜਦ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਗ ਕਵਿਤਾ ਆਪਾ ਕਦੇ ਸਜਾਏ, ਹੁਸਨਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਆ ਕੇ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਲੇਟ ਜਾਏ। ਅਪਣੀ ਨਫ਼ਸ ਤੋਂ ਸੜ ਕੇ ਬੇਦਰਦ ਉਹ ਕਮੀਨੀ, ਅੱਡੀਆਂ ਰਗੜ ਰਗੜ ਕੇ ਮਰ ਜਾਏ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ; ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਅੰਬਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁੰਮ ਜਾਣ ਨੀਲੇ ਹੌਕੇ, ਪਛਤਾਵਿਆਂ ਤੇ ਲੇਟੇ ਐਵੇਂ ਸਮਾਂ ਗਵਾ ਕੇ। ਸ਼ਾਇਰ ਨਹੀਂ ਜੋ ਜੀਵੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ ਕਰ ਕੇ ; ਸ਼ਾਇਰ ਨਹੀਂ ਜੋ ਖੋਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਬੇਰਾਗ ਕਰ ਕੇ ; ਲਾਏ ਕਵੀ ਨਾ ਡੇਰੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਟਹਿਣੀਆਂ ਤੇ ; ਰੀਝੇ ਕਦੀ ਨ ਕੋਇਲ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਤੀਲ੍ਹੀਆਂ ਤੇ। ਕਵਿਤਾ ਲਿਤਾੜ ਲੰਘੇ ਲਾਲਾਂ ਦੇ ਗੀਟਿਆਂ ਨੂੰ, ਠੋਕਰ ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਏ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੀਰਿਆਂ ਨੂੰ। ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਜੋ ਹਰਦਮ ਪਲਦੀ ਹੈ ਤਰਲਿਆਂ ਤੇ, ਜੀਵੇ ਜੋ ਦੋਸ਼ ਦੇ ਦੇ ਬਸ ਉਹਲੇ-ਪਰਲਿਆਂ ਤੇ । ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੋਲਣ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ-ਕਾਂਟੇ, ਦਿਲ ਖ਼ੁਦ ਦਵੇ ਗਵਾਹੀ ਸੀਨੇ ਦੇ ਤੋੜ ਟਾਂਕੇ। ਤੁਕ-ਬੰਦੀਆਂ ਉੜਾਵਣ ਦੌਲਤ ਦਿਆਂ ਪਰਾਂ ਤੇ ; ਭੁਲਦਾ ਨਹੀਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਤੇ। ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਜੋ ਖੜੀ ਹੈ ਹੱਥ ਧਰ ਸਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ; ਆਵੇ ਕੀ ਦਿਲ-ਪਤੰਗਾ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀਆਂ ਸ਼ਮ੍ਹਾਂ ਤੇ। ਭੂ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਇਕ ਕਵੀ ਸੀ । ਗੀਤਾਂ 'ਚ ਉਸ ਦੇ ਲੁਕਵੀਂ ਆਲਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ । ਭੂ-ਕਾਲ ਦਾ ਕਵੀ ਸਾਂ ਹੁਣ ਹਾਲ ਦਾ ਕਵੀ ਹਾਂ।

ਉਸ ਬਿਨ ਦਿਲ-ਪੱਤਣ ਤੇ ਮੇਲੇ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ, ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ । ਵਕਤ ਵਾਂਗ ਉਹ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਮੁੜੇ ਨਹੀਂ, ਮੁੜੇ ਨਹੀਂ। ਛਾਇਆ ਵਾਂਗ ਗਏ ਮੇਰੇ ਉਪਬਨ 'ਚੋਂ, ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਉਹ ਨਿਕਲੇ ਦਰਿਆ-ਮਨ 'ਚੋਂ, ਨਾਮ-ਵਹੀਣ-ਅਨੰਦ-ਗੁਫਾ ਵਲ ਧਾਏ, ਉਡ ਗਏ ਜਿਉਂ ਆਸ-ਪਰੀ ਦੇ ਸਾਏ, ਦੌੜ ਗਏ ਉਹ ਕਰ ਕੇ ਹਾਲ ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਤੋੜ ਤੋੜ ਕੇ ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ, ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦਾ ਸੁੰਞਾ ਹੈ ਤਖ਼ਤ ਸੁਨਹਿਰੀ, ਤਖ਼ਤ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸਾਂਭਣ ਤਕ ਖਿਲਾਰ ਨਹੀਂ ਉਹ ਠਹਿਰੀ, ਨਹੀਂ ਉਹ ਠਹਿਰੀ। ਨਾ ਦੇਖਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ, ਹਰਦਮ ਰਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਖੁਲ੍ਹੀ ਅੱਖ ਅਚਾਨਕ ਨੀਂਦ-ਮਹੱਲ 'ਚੋਂ, ਤੁਰੇ ਅਰਸ਼ ਵਲ ਤਾਰੇ ਅੰਤਰ-ਥਲ 'ਚੋਂ। ਗੂੰਜੀ ਗਗਨ-ਸਿਤਾਰ ਤੇ ਜਾਗੇ ਤਾਰੇ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੀ ਕਰ ਪਿਆਰੇ ! ਸ਼ਾਮਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਧੂਰੀ ਪੁਰ ਵਿਚ, ਅਪਣੇ ਹੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮ ਸੁਰ ਵਿਚ, ਅਪਣੇ ਆਲ-ਦੁਆਲੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਵਿਚ, ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਉੱਜਲੀ ਰੂਹ ਵਿਚ, ਢੂੰਡਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਗਰਮ ਲਹੂ ਵਿਚ। ਕਾਸ਼ ! ਕਿ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਮਸਤੀ ਛਾ ਜਾਏ ! ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ‘ਸੁਪਨਾ’ ਮੁੜ ਕੇ ਆ ਜਾਏ ! ਹਰ ਬੇੜੀ ਪੱਤਣ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਆਏ, ਦਿਲ ਪਰ ਸਾਗਰ-ਅੰਤ 'ਚ ਗੋਤੇ ਖਾਏ। ਮੁੜ ਸੁਪਨੇ, ਮੁੜ ਆਈ ਰਾਤ ਸੁਹਾਣੀ, ਰਾਤ ਸੁਹਾਣੀ ! ਕਲ੍ਹ ਨਾ ਪਾਈਂ, ਅੱਜ ਹੈ ਅੱਤ ਜਵਾਨੀ, ਅੱਤ ਜਵਾਨੀ !

ਬਾਜ਼ਾਰੋ, ਹੁਣ ਵਿਦਾ ! ਮੁੱਦਤ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇਖੀ ਗ਼ਮੀ ਦੇਖੀ ; ਹਨੇਰੇ ਘੁੱਪ ਦੇਖੇ, ਸੂਰਜਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇਖੀ ! ਹਸਾਉਂਦੀ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਖਿੜਦੀ ਕਲੀ ਦੇਖੀ ; ਖਵਾਉਂਦੀ ਠੋਕਰਾਂ ਤੇ ਠੋਕਰਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਲੀ ਦੇਖੀ । ਤਜਰਬੇ ਹੇਚ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ, ਕਿਸ ਦੀ ਮਾਇਆ ਏ ? ਇਹ ਕਿਉਂ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਗੁੰਝਲ ਪੈ ਰਹੇ ਨੇ, ਕਿਸ ਦੀ ਛਾਇਆ ਏ ? ਨਚਾਇਆ ਇਸ਼ਕ ਨੇ ਸੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਨੋਕਾਂ ਤੇ ਦਿਨ ਰਾਤੀ ; ਬਣੇ ਨਾ ਚੰਦ ਸੂਰਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ, ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ । ਮੁਹੱਬਤ, ਦੋਸਤੀ, ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦੀ ਜਾਦੂਗਰੀ ਪਰਖੀ ; ਮਹੱਲਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਜ਼ ਪਰਖੇ, ਬੇਘਰੀ ਪਰਖੀ। ਭੁੜਕਦੀ ਹਰਨੀਆਂ ਦੇ ਨੈਣ ਵਾਚੇ, ਨਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ; ਦਵਾ ਹੋਈ ਨਾ ਮੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦੀ ਇਸ ਬਾਗ਼ 'ਚੋਂ ਹਾਸਿਲ ! ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਲਮ ਦੇ ਸਾਗਰ 'ਚ ਪਰ ਤਰਨਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਕਈ ਧੋਖੇ ਅਸਾਂ ਕੀਤੇ ਨੇ ਪਰ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਕੋਈ ਆਖੇ, “ਮੇਰਾ ਕੀ ਰੰਗ ਹੈ, ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਉਸਤਾਦੋ ?” ਮੇਰਾ ਲੁਛਣਾ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਸੁਣਾਓ ਹੁਣ ਦੇ ਜੱਲਾਦੋ ? ਮੇਰੇ ਯਾਰੋ ਨਾ ਰੋਕੋ ਲਕਸ਼-ਪੁਰ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ, ਜਾਂ ਇਹ ਸਮਝੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਵਲ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਬਣਾਈ ਦਰਦ ਦੀ ਬੇੜੀ, ਬਣੇ ਪਤਵਾਰ ਯਾਦਾਂ ਦੇ, ਕਿਸੇ ਬੇ-ਨਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਜਾਣਗੇ ਹੁਣ ਰੋਸ ਦੁਨੀਆ ਦੇ। ਨਾ ਹੰਝੂ ਤਕ ਕਦੀ ਪਹੁੰਚਣਗੀਆਂ ਚਾਂਦੀ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਗਣ ਚਾਹੇ ਦਿਨੇ ਰਾਤੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਦੀਆਂ। ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ 'ਚੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਅਮਰ ਹੋਣਾ ; ਕਿਸੇ ਮੰਜ਼ਲ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ ਖ਼ੁਦੀ ਵਿਚ ਦਰ-ਬਦਰ ਹੋਣਾ ਪਏ ਤਰਸਣਗੇ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਤੋਤਾ, ਮੇਰੀ ਮੈਨਾ ; ਮੇਰੇ ਨਾਚਾਂ ਨੂੰ ਰੋਵੇਗੀ ਮੇਰੀ ਰਾਵੀ, ਮੇਰੀ ਜਮਨਾ। ਮੇਰੀ ਸੋਹਣੀ, ਜੇ ਆਖ਼ਰ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਆਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਇਆ ; ਕਿਤੇ ਹੈਰਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇਰਾ ਸਾਇਆ ! ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਅਸਾਂ ਇਸ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋੜੇ ; ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਤਰ ਉਮੰਗਾਂ ਨੇ ਮਰਨ ਤਕ ਸਿਲਸਿਲੇ ਜੋੜੇ। ਮਿਟਣ ਲੱਖਾਂ, ਬਣੇ 'ਕੱਲਾ, ਤਰੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਬਰਬਾਦੀ, ਅਜ਼ਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪਵਾਏਂ ਬੇੜੀਆਂ, ਵਾਹ ! ਹੁਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ! ਲਹੂ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਹੁਣ ਬਣ ਬਣ ਕੇ ਹੰਝੂ ਇਸ ਨੂੰ ਡੋਬੇਗਾ; ਇਹ ਰੋਣਾ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਤੀਰ ਚੋਭੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਗ਼ਮ ਦੇ ਅਕੀਦੇ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ ਉਹ ਮੈਨੂੰ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਦਿਨ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੇਦਰਦ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ। ਕਿਸੇ ਮਰਕਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਏਗਾ ਇਕ ਦਿਨ ਸੋਜ਼ ਦਾ ਦਰਿਆ ; ਅਨੇਕਾਂ ਦੀਵਿਆਂ ਵਿਚ ਨੂਰ ਪਾਏਗਾ ਮੇਰਾ ਦੀਵਾ। ਨਵਾਂ ਦਿਨ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲੇਗਾ ਮੇਰਾ ਸੂਰਜ, ਮੇਰਾ ਸੂਰਜ ।

ਬੇਹਰਕਤ ਤਨ, ਬੇਹਰਕਤ ਮਨ ; ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਜਗਤ ਵਿਚ, ਸਾਜਨ, ਤਾਂਡਵ ਨ੍ਰਿਤ ਬਣ ਆਓ, ਅਨਹਦ ਨਾਚ ਨਚਾਓ ! ਛਾਈ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ; ਦਿਲ ਪਿਆਸਾ, ਰੂਹ ਪਿਆਸੀ । ਪਿਆਸ ਹੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਏ ਕਦ ਤਕ ਮ੍ਰਿਗ-ਜਲ ! ਜਲ ਹੋ ਜਾਓ, ਅਨਹਦ ਨਾਚ ਨਚਾਓ ! ਬੇਸੁਧ ਹਨ ਕਿਉਂ ਸਾਜ਼ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ? ਗੁੰਮ ਗਏ ਕਿਉਂ ਗੀਤ-ਜਵਾਨੀ ? ਖੋਜ ਲਿਆ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦਾ ਕੋਨਾ ਕੋਨਾ, ਦੇਖ ਲਿਆ ਨੈਣਾਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਰੋਣਾ। ਤੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਗੁੰਮਸੁੰਮ ਖੂੰਜਾਂ ; ਤਨ-ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਈਆਂ ਗੂੰਜਾਂ ਯਾਦ, ਸੁਰਤ ਨੇ ਅਨਹਦ ਅੰਬਰ ਫੋਲੇ, ਗੀਤ ਗਏ ਐਸੇ ਕਿ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਬੋਲੇ ! ਕਿਸ ਬੇਨਾਵੇਂ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਜਾ ਏ ਪਾਗ਼ਲ ? ਖ਼ਬਰੇ ਲਿਪਟ ਗਏ ਕਿਸ ਸੋਹਣੀ ਦੇ ਗਲ ? ਕੌਣ ਕਹੇ ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਕੀ ਚਾਹਿਆ ? ਜੋਤਸ਼-ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਉਹਲੇ ਜਗਤ ਵਸਾਇਆ। ਆਸ਼ਾ-ਦੀਪ ਬੁਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਮਿਲਾਓ ਜਾਂ ‘ਰਾਜਨ’, ਇਸ ਖ਼ਾਕ 'ਚ ਗੀਤ ਉਗਾਓ, ਅਨਹਦ ਨਾਚ ਨਚਾਓ !

ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਸੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਸੀਨਾ ਨਜ਼ਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ। ਲੈ ਕੇ ਅੰਗੜਾਈ ਅਧੂਰੀ ਮੁਸਕ੍ਰਾ ਦੇਂਦੀ ਸੀ ਉਹ ; ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਦਿਲ 'ਚ ਇਕ ਦੁਨੀਆ ਵਸਾ ਦੇਂਦੀ ਸੀ ਉਹ। ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਸੀ ਮੋੜ ਕੇ ਅੰਗ, ਵਾਲ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਇਹ ਅਦਾ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਹਾਲ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ। ਮੈਂ ਭੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਾ ਗਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ ਕਿਤਾਬ, ਹਾਏ ! ਉਹ ਦਿਲ ਦੀ ਅਵਸਥਾ, ਹਾਏ ! ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਿਕਾਬ ! ਕਦ ਮਿਲਾਂਗੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਖ਼ਾਹਸ਼, ਹਾਏ ! ਪਰ ਸਾਡਾ ਬਜ਼ਾਰ ! ਹਾਏ ! ਉਹ ਜਾਦੂ ਕਿ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉੱਡ ਸੱਕੇ ਆਦਮੀ ! ਉੱਡ ਕੇ ਹੀ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਮੈਂ ਕਦੇ ਅਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ । ਉਸ ਦੇ ਮੈਂ ਸੀਨੇ 'ਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਤਮੰਨਾ ਦਿਲ 'ਚ ਸੀ, ਉਸ ਸ਼ਮ੍ਹਾ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਇਸ ਹਿਰਸ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ 'ਚ ਸੀ। ਬੁਲ੍ਹ ਉਸ ਦੇ ਚੁੰਮਦਾ ਹੋਂਦਾ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਸੇਜ ਤੇ, ਜ਼ੁਲਫ਼ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਖੁਲ੍ਹਦੀ ਦਿਲ ਦੀ ਹਰਕਤ ਤੇਜ਼ ਤੇ। ਫੇਰ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕਾਂਦਾ ਅਪਣੇ ਹਰ ਇਕ ਐਬ ਨੂੰ, ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਜਾਣੇ, ਕੌਣ ਜਾਣੇ ਗ਼ੈਬ ਨੂੰ ! ਨਫ਼ਸ ਦਾ ਕੁੱਤਾ ਮਗਰ ਜ਼ਾਹਰ 'ਚ ਮੈਂ ਸਾਂ ਇਕ ਕਵੀ, ਹਾਏ ! ਇਹ ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ, ਤੌਬਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ! ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਮਾਸੂਮ ਦੀ ਦੌਲਤ ਲਈ ਮਰਦਾ ਸਾਂ ਮੈਂ, ਰੂਹ ਪਵਿਤਰ ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਧਰਦਾ ਸਾਂ ਮੈਂ ! ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬੇਪਤਾ ਹੈ ਉਹ ਕੁੜੀ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ, ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ : ਆਖ਼ਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਅਨਜਾਣ ਹਾਂ। ਤੁਰ ਗਈ ਇਕ ਨਾਲ ਰਾਹੀ ਦੇ ਕੁਮਾਰੀ ਕਿਸ ਲਈ, ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਜਿਸ ਲਈ ? ਹਰ ਗਵਾਂਢਣ ਮੁਸਕ੍ਰਾਏ ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਦੇਖ ਕੇ........

ਮੈਂ ਆਸ-ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ ! ਦੇਖਾਂ ਹੁਣ ਅਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਦਮ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਜ਼ਮਾਵਾਂ- ਮੈਂ ਆਸ-ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ ! ਕੋਈ ਮੰਜ਼ਲ-ਕਿਰਨ ਸਦੀਵੀ ਲਿਸ਼ਕੀ ਮੁੜ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਵਿਚ, ਡੁੱਬ ਡੁੱਬ ਕੇ ਬਚੇ ਜਜ਼ੀਰਾ ‘ਹੁਣ' ਦੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ, ਜਦ ਹੈ ਜਗ ਅਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ, ਕਿਉਂ ਆਪਣਾ ਲਕਸ਼ ਭੁਲਾਵਾਂ- ਮੈਂ ਆਸ-ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ ! ਬੇਸ਼ਕ ਅਸਥਾਹ ਸਾਗਰ ਦਾ ਕਤਰਾ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਾਪਾਂ; ਚੀਰਾਂ ਪਰ ਡੋਬੂ ਲਹਿਰਾਂ, ਦਿਲ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਸੰਗ ਨਾਪਾਂ ; ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੀਆਂ ਸਿਕਲ ਦੁਪਹਿਰਾਂ ਹੁਣ ਰੁਲਣਗੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਰਾਂ। ਕੀ ਹੈ ਸੂਲਾਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਜਦ ਦਿਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉੱਡ ਚਲ । ਬੇਆਸ ਲਤਾੜ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਅਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਛਾਵਾਂ- ਮੈਂ ਆਸ-ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ ! ਜੀਵਨ ਹੈ ਬਿਨਾਂ ਕਿਨਾਰਾ, ਲਹਿਰਾਂ ਇਹ ਸਰਵ ਖਿਲਾਰਾ, ਸਾਗਰ-ਅਰੂਪ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮੋਤੀ ਅਸਲੇ ਦੇ ਪਾਵਾਂ- ਮੈਂ ਆਸ ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ ! ਜਦ ਓਸ ਮੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਸੀਨੇ ਦੀ ਕਲੀ ਖਿੜਾਏ, ਇਸ ਅੰਦਰ-ਦੀਪ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਗੀਤਾਂ ਸੰਗ ਅਲਖ ਜਗਾਵਾਂ- ਮੈਂ ਆਸ-ਨਗਰ ਵਲ ਜਾਵਾਂ !

ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ, ਕਿਸੇ ਲੁਕੀ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆ 'ਚੋਂ ਆਵਣ ਯਾਦ-ਹੁਲਾਰੇ, ਤੇਰੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਨਸ਼ੀਲੀ ਮੇਰੀ ਭੋਂ ਤੇ ਨਾਚ ਖਿਲਾਰੇ, ਮੇਘ ਤੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਵਲ ਆਵਣ, ਮੌਲਣ ਸਬਜ਼ ਕਿਆਰੇ- ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ ! ਤੂੰ ਝੂਲੇ ਤੇ, ਪਰ ਅਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾਵਣ ਤੇਰੇ ਸਾਏ, ਅਰਸ਼ੀ ਪੀਂਘ ਨੇ ਨੱਚਦੇ ਸਾਏ ਨੂਰਾਂ ਹੇਠ ਲੁਕਾਏ, ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ ਅਰਸ਼ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਜਾਵਣ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਚੰਦ ਤਾਰੇ- ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ ! ਕਿਸ ਸਜਨ ਦੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਇਹ ਪੁਸ਼ਪ-ਬਬਾਣ ਬਣਾਇਆ ? ਮਧੁਰ ਮਧੁਰ ਕਿਣ-ਮਿਣ ਵਿਚ ਕਿਸ ਨੇ ਖ਼ੂਨ ਤੇਰਾ ਗਰਮਾਇਆ ? ਕੌਣ ਕਿਸੇ ਪਰਦੇ ਦੇ ਉਹਲੇ ਤੈਨੂੰ ਕਰੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ? ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ ! ਕੀ ਚਾਹੇਂ ਸੁੰਨਤਾਈ ਅੰਦਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰੀਵਰਤਨ ? ਕੀ ਇਸ ਮੋਨ ਚੁਫੇਰੇ ਅੰਦਰ ਫੈਲੇ ਤੇਰਾ ਜੀਵਨ ? ਜਾਏਗੀ ਕਿਸ ਪਾਰ ਹਵਾ-ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਬੇੜੀ ਤੇਰੀ ? ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸ਼ਾਇਦ ਠੇਲ੍ਹੇ ਬੇੜੀ ਮੇਰੀ, ਮਸਤੀ ਤੇਰੀ ਸ਼ੌਕ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਜੋਸ਼ ਖਿਲਾਰੇ— ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ ! ਧਰਤ-ਅਕਾਸ਼ ਦੇ ਪੋਲ 'ਚ ਤੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਜਹਾਨ ਵਸਾਇਆ, ਪਾਪ ਪੁੰਨ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਨੂਰੀ ਜੀਵਨ-ਕਾਇਆ, ਪਾਰ ਅਪਾਰ ਦਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੂੰ ਤਿਆਰੀ ? ਕੌਣ ਕਿਸੇ ਪਰਦੇ ਦੇ ਉਹਲੇਂ ਤੈਨੂੰ ਕਰੇ ਇਸ਼ਾਰੇ? ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੀਏ ਮੁਟਿਆਰੇ !

ਤੂੰ ਹੀ ਪਤਾਲ ਮੇਰਾ, ਤੂੰ ਹੀ ਤਾਰਾ-ਗਣ ਮੇਰਾ, ਤੂੰ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈਂ ਮੇਰਾ, ਤੂੰ ਹੀ ਯਤਨ ਮੇਰਾ । ਤੇਰੀ ਕਲਮ ਦੀ ਇਹ ਟੇਢੀ ਲਕੀਰ ਹੈ ਹਸਤੀ, ਤੇਰੀ ਹੀ ਕਿਰਨ ਦਾ ਹੈ ਨਾਚ-ਘਰ ਭਵਨ ਮੇਰਾ। ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਾਫ਼ੀ, ਹੇ ਬੇੜੀਆਂ ਦੇ ਮਲਾਹ, ਕਰਮ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਬਣਾ ਦੇ ਜਗਣ ਬੁਝਣ ਮੇਰਾ । ਕਦੇ ਤਾਂ ਹੋ ਕੇ ਤੂੰ ਪਰਕਾਸ਼ ਮੁਕਤ-ਦਿਲ ਤਕ ਆ, ਅਜ਼ਾਦ ਤਨ ਹੈ ਨਾ ਮੇਰਾ ਅਜ਼ਾਦ ਮਨ ਮੇਰਾ । ਮਹਾਨ ਤੇਜ ? ਅਬਾਦੀ ਕਰਾਂ ਕਿ ਬਰਬਾਦੀ ? ਤੂੰ ਹੀ ਹੈਂ ਮੇਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ, ਤੂੰ ਹੀ ਅਮਨ ਮੇਰਾ। ਨ ਡਰ, ਨ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਹਸਰਤ ਤੇਰੇ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ ਨੂੰ, ਤੂੰ ਹੀ ਹੈਂ ਥਲ ਮੇਰਾ, ਤੂੰ ਮਹਿਕਦਾ ਚਮਨ ਮੇਰਾ । ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਤਬਾਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾਈ ਦੀ, ਐਲਾਨ-ਜੰਗ ਹੈ ਕੋਮਲ ਸ਼ਬਦ ‘ਵਤਨ ਮੇਰਾ' । ਚਮਕਦਾ ਦੇਖੇਗਾ ਇਸ 'ਚੋਂ ਸਦਾਕਤਾਂ ਦਾ ਜਲਾਲ, ਜਦੋਂ ਕਿ ‘ਦਿਲ' ਕੋਈ ਪਰਖੇਗਾ ਇਹ ਕਥਨ ਮੇਰਾ। ਯੁੱਗਾਂ ਦੇ ਜੀਣ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਤੇਰੇ ਲਈ ਮਰਨਾ, ਤੇਰਾ ਹੀ ਨੂਰ ਬਣੇ ਆ ਕੇ ਜੇ ਕਫਨ ਮੇਰਾ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਂਝ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੈ ਇਹ ਵਹਿਸ਼ੀ-ਪਨ ਮੇਰਾ; ਨਵੇਂ ਜਹਾਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੈ ਸੁਪਨ ਮੇਰਾ।

(ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ) ਰੁੱਕ ਰੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰ ਰਹੀ ਏ ਕਿਸੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ, ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗ਼ੁਬਾਰ ਵਿਚ। ਇਹ ਰੰਗ ਕੀ ਏ ਸਰਦ ਹੁਸਨ ਬੇਕਰਾਰ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਕਦਮ ਕੀ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬਲਕਿ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ, ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਭੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ। ਰਾਹਾਂ 'ਚ ਉਸ ਦੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਈ ਹੈ ਰਾਤ ਦਿਨ, ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ 'ਚ ਜਾਨ ਡਬੋਈ ਹੈ ਰਾਤ ਦਿਨ। ਦੇ ਕੇ ਪਤਾ ਪਤਾਲ ਦਾ ਜਾਏ ਪਹਾੜ ਨੂੰ, ਆਵਾਂਗਾ ਬਾਗ਼ ਆਖ ਕੇ ਜਾਏ ਉਜਾੜ ਨੂੰ। ਘਬਰਾਏ ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਸ ਨਿਰਾਸਾ ਤੋਂ ਆਦਮੀ, ਸਿੱਧੀ ਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ, ਨਾ ਟੇਢੀ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ। ਹੈ ਹੁਸਨ ਇੰਤਜ਼ਾਰ 'ਚ ਇਸ਼ਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ, ਹੁੰਦੀ ਇਹ ਖੇਡ, ਕਾਸ਼ ! ਮੇਰੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਵਿਚ । ਹੁਣ ਸ਼ੌਕ ਨੂੰ ਭੀ ਸ਼ੌਕ-ਨਜ਼ਰ ਹੁਸਨਕਾਰ ਦੇ, ਹੁਣ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਭੀ ਮੇਰੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਦੇ। ਸਾਗਰ ਅਪਾਰ ਵਾਲਿਆ ! ਬਾਹਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਦੇ, ਬੇੜੀ ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਪੱਤਣ ਤੋਂ ਤੋਰ ਦੇ । ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਇਹ : ਕਿ ਬੇੜੀ ਮੇਰੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ !

ਤੈਨੂੰ ਸਾਗਰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਪਿਆਲੀ ? ਖ਼ਿਆਲ ਤੇਰੇ ਨੇ ਜੀਵਨ ਭਰਿਆ ਝੋਲੀ ਨਜ਼ਰ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ- ਤੈਨੂੰ ਸਾਗਰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਪਿਆਲੀ ? ਮੌਤ ਕਹਾਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ? ਝੌਲੇ ਸਾਏ ਕਿ ਪਰੀਵਰਤਨ ? ਕਦੀ ਕਦੀ ਤੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਜਾਪੇਂ, ਕਦੀ ਕਦੀ ਤੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ; ਕਦੇ ਤੂੰ ਖੇਤੀ ਆਸ ਦੀ ਜਾਪੇਂ, ਕਦੇ ਬਾਗ਼ ਖ਼ਿਆਲੀ - ਤੈਨੂੰ ਸਾਗਰ ਕਹਾਂ ਕਿ ਪਿਆਲੀ ?

ਉਦਾਸ ਇਹ ਰਹੀ, ਵਾਸੀ ਸਦਾ ਹੈਰਾਨ ਰਿਹਾ, ਚੁਫੇਰ ਏਸ ਦਾ ਵੀਰਾਨ ਸੀ ਵੀਰਾਨ ਰਿਹਾ। ਤੜਪ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਲੂਕ ਹਾਸੇ ਨੂੰ, ਕੋਈ ਨਾ ਆਇਆ ਪਰ ਇਸ ਪੇਚਦਾਰ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ! ਨਾ ਯਾਤਰੀ ਕੋਈ ਆਇਆ ਅਰਾਮ-ਰਾਤ ਲਈ, ਗ਼ਰੀਬ ਸੁੰਨਤਾ ਰੋਵੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਝਾਤ ਲਈ ! ਚਮਕਦਾ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਸੂਰਜ ਰਿਹਾ, ਸਵੇਰ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ ਪਲਦਾ ਸਦਾ ਹਨੇਰ ਰਿਹਾ ! ਹਵਾ ਨੇ ਆਣ ਕੇ ਆਨੰਦ-ਗੀਤ ਗਾਇਆ ਨਾ, ਕਦੀ ਉਸ਼ਾ ਨੇ ਵੀ ਰੰਗ ਇਸ ਦਾ ਵਟਾਇਆ ਨਾ ! ਅਜੀਬ ਹੀ ਮੇਰੀ ਕੁਟੀਆ ਤੇ ਫਿਰ ਗਈ ਮਾਇਆ, ਕਿਸੇ ਸਫ਼ੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਸੁਪਨ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ! ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਭੀ ਨਾ ਆਈ। ਕਦੀ ਮੇਰੀ ਰਾਣੀ, ਕੋਈ ਪਿਆਸਾ ਭੀ ਆਇਆ ਨਾ ਢੂੰਡਦਾ ਪਾਣੀ ! ਕਦੇ ਨਾ ਇਸ ਤੇ ਪਈ ਮਸਤ ਲੋਚਨਾ ਦੀ ਫੁਹਾਰ, ਕਦੇ ਨਾ ਆਈ ਨਜ਼ਰ ਦੂਰ ਬਹਿਲੀਆਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ! ਤੜਪ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਥੱਕੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਲਈ, ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨ-ਮੋਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਲਈ। ਦਲ੍ਹੀਜ ਇਸ ਦੀ ਨਰਮ ਪੈਰ ਨੇ ਸਜਾਈ ਨਾ, ਵਸਾਇਆ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਜੋਤ ਲੈ ਕੇ ਆਈ ਨਾ ! ਕਦੀ ਤਾਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਆਏ ਕੋਈ ਸਤਾਰਾ ਹੀ ! ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਦੌੜ ਕੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਰਾਰਾ ਹੀ ! ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਖ਼ਬਰੇ ਅੰਬਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਮੇਰੀ ਤਲਬ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲੈ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਲਾ ਕੇ।

ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਕੀ ਹੈ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੂਰ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ, ਇਹ ਕਿਸ ਦੀ ਜੋਤ ਦਾ ਚਾਨਣ ਮੇਰੀ ਮਸਾਲ 'ਚ ਹੈ ? ਹਮੇਸ਼ਾ ਫੁਟਦੇ ਨੇ ਜੀਵਨ-ਖ਼ਿਆਲ ਦੇ ਸੋਮੇ, ਇਹ ਕਿਸ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੇਰੇ ਪਤਾਲ 'ਚ ਹੈ ? ਇਹ ਨਫ਼ਰਤਾਂ, ਇਹ ਦਿਖਾਵੇ, ਇਹ ਪੱਖਕਾਰ ਦਿਮਾਗ਼, ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚਾਲ 'ਚ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਨਸੀਬ ਦੇ ਹਾਸੇ ਨੂੰ ਕੌਣ ਰੋਕੇਗਾ, ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦਾ ਰੋਣਾ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ 'ਚ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਜੋ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਮਦਰਾ ਹੈ ਕੌਣ ਪੀਵੇਗਾ ਇਸੇ ਉਮੀਦ ਦੀ ਗਰਮੀ ਮੇਰੇ ਸਿਆਲ 'ਚ ਹੈ। ਕਰੀ ਜਾ ਪਾਰ ਤੂੰ ਗਾ ਗਾ ਕੇ ਧੁੰਦ-ਦੀਪਾਂ ਨੂੰ, ਤੇਰਾ ਇਹ ਗੀਤ, ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ, ਕਿਸੇ ਤਾਂ ਤਾਲ 'ਚ ਹੈ ਤੇਰਾ ਬੇਕਾਰ ਹੈ ਰੋਣਾ ਤੜਪ ਤੜਪ ਕੇ ਜੀ, ਤੇਰਾ ਜਹਾਨ ਇਹ ਗ਼ਾਫ਼ਲ ਤੇਰੇ ਹੀ ਜਾਲ ’ਚ ਹੈ । ਮੇਰੇ ਹੀ ਰੰਗ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਹੈਰਾਨ ਹੈ ਪਰ ਕਿਉਂ ਜਦ ਅਪਣਾ ਅਪਣਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਕਮਾਲ 'ਚ ਹੈ ? ਹੇ ਹੋਸ਼ ਵਾਲੇ ! ਮੇਰੇ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਕਦਰ ਨਾ ਸਹੀ ਮੇਰਾ ਕਸੂਰ ਕੀ ਆਖ਼ਰ ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ 'ਚ ਹੈ ? ਅਜੀਬ ਪਰਦਾ ਹੈ ਇਹ, ਨਕਸ਼ਕਾਰ, ਦੰਗ ਹੈ ਦਿਲ, ਤੂੰ ਇਸ ਦੀ ਭਾਲ 'ਚ ਪਰ ਬੰਦਾ ਤੇਰੀ ਭਾਲ 'ਚ ਹੈ ।

(ਮੌਜੂਦਾ ਜੰਗ ਦੇ ਜੇਤੂਆਂ ਦਾ ਜੰਗ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਕੀ ਹਸ਼ਰ ਹੋਏਗਾ ਇਹ ਨਜ਼ਮ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਿਆਲੀ ਤਸੱਵਰ ਹੈ) ਫੇਰ ਮੁੜ ਆਏਗੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੀ ਬਹਾਰ, ਕੁੰਡਲਾਂ ਵਿਚ ਅੜ ਕੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਨੋਕ, ਮੌਜ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ ਲੀਰਾਂ ਆਪ ਹੀ- ਬਾਅਦ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੱਕ ਕੇ ਬਾਹਵਾਂ ਫ਼ੁਲਾਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ, ਤੜਪ ਕੇ ਦਾਰੂ ਦੀ ਬੂ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਲਾਲ ਗਾੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਫੇਰ ਮੂੰਹ, ਖੁਸਦੇ ਅੰਗ, ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਚਕਰਾ ਕੇ ਸਿਰ, ਆ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਏਗਾ ਭੂਲੀ ਗੋਦ ਵਿਚ- ਬਾਅਦ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ । ਅੱਗ ਜਿਸ ਨੇ ਫੂਕਿਆ ਹੈ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੂਹ ਸੁਟਿਆ ਹੈ ਸਾਗਰ ਦਾ ਹੁਸਨ, ਆਦਮੀਅਤ ਪਾ ਕੇ ਜੋ ਬਾਲੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਲਈ ਹਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗਾਲੀ ਗਈ। ਤੇਜ਼ ਇਹ ਅਗਨੀ ਭਿਆਨਕ ਤੇਗ਼ ਦੀ ਐਸ਼ ਵਿਚ ਬੁਝ ਜਾਏਗੀ- ਬਾਅਦ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇਰੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਕੀ ? ਰੇਸ਼ਮੀ ਪੋਸ਼ਾਕ, ਇਕ ਨੱਚਦੀ ਪਰੀ। ਅਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਹੋਣੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ, ਛਲਕਦੀ ਮੁਦਰਾ ਪਿਆਲੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ, ਲੜਖੜਾਂਦੇ ਪੈਰ ਵਾਹ ਵਾਹ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਹੋਰ, ਇਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਬੇਹੋਸ਼, ਆਖ਼ਰੀ ਮੰਜ਼ਲ ਹੈ ਇਹ- ਬਾਅਦ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ । ਜੋ ਬਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨ ਦੇਖੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਲਈ ਦਰਿਆ ਵਗਾਏ ਖ਼ੂਨ ਦੇ, ਜਿਸ ਲਈ ਧਰਤੀ 'ਚ ਸਿਰ ਬੀਜੇ ਗਏ, ਏਸ ਪਰ ਸਿਰਤੋੜ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਅਖ਼ੀਰ ਫੱਲ ਨਜ਼ਰ ਆਏਗਾ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ- ਬਾਅਦ ਇਸ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ। ਫੇਰ ਮੁੜ ਆਏਗੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੀ ਬਹਾਰ ।

(ਚੁਗ਼ਤਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਣ-ਛਪੀ ਤਸਵੀਰ ਪਾਰਬਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ) ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੁਤਲੇ, ਕਾਇਆ ਦੇ ਦੀਵਾਨੇ, ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਕੀ ਦੇਖਣ ਤੈਨੂੰ, ਜਗ-ਸੁਰਤੀ ਕੀ ਜਾਣੇ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਸੋਮਾ ਤੂੰ ਹੀ, ਤੂੰ ਹੀ ਇਸ਼ਕ ਇਲਾਹੀ, ਤੇਰੀ ਛਾਇਆ-ਕਸ਼ਸ਼ ਤੋਂ ਜੀਵਤ ਜੀਵਨ-ਰੂਪ ਖ਼ੁਦਾਈ । ਮੇਰੀ ਅੰਤ-ਉਡਾਰੀ ਤੋਂ ਹੈ ਤੇਰਾ ਪੈਰ ਉਚੇਰਾ, ਨੀਵਾਂ ਹੈ ਅਰਬਾਂ ਹੀ ਯੋਜਨ ਮੇਰਾ ਪਹੁੰਚ-ਬਨੇਰਾ। 'ਪਾਰੋ' ਤੇਰਾ ਪਾਰ ਨਾ ਆਵੇ, ਅਪਣਾ ਪਾਰ ਹੈਂ ਤੂੰ ਹੀ, ਹਰ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈਂ ਤੂੰ ਹੀ। ਤੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ ਹੈ ਸ਼ਾਮ-ਉਸ਼ਾ ਦੀ ਲਾਲੀ, ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰਖ਼ੀ ਭਰਦੀ ਹੈ ਹਰ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਪਿਆਲੀ । ਤੇਰੀ ਹੀ ਛੁਹ ਤੋਂ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ-ਨੂਰ ਸਮਾਇਆ, ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਨੂਰ ਉਛਾਲੇ ਤੇਰਾ ਧੁੰਦਲਾ ਸਾਇਆ। ਤੇਰੇ ਪਰਬਤ ਤੇ ਦਿਲ-ਮੂਸੇ ਜਾ ਜਾ ਹੋਸ਼ ਲੁਟਾਵਣ, ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਅਵਤਾਰ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਇਕ ਕਿਰਨ ਨਾ ਖਾਵਣ। ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜੁਗਨੂੰ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਲਮਕਣ ਹੀਰਕ-ਲੜੀਆਂ, ਹਰਦਮ ਹਨ ਤੇਰੇ ਸੀਨੇ 'ਚੋਂ ਰੂਹ-ਜੋਬਨ ਦੀਆਂ ਝੜੀਆਂ। ਸੱਚ-ਖੰਡ ਦੇ ਕਲਸਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਨੈਣਾਂ ਦੀ ਰੁਸ਼ਨਾਈ, ਪਾਤਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਤੂੰ ਹੀ ਜੋਤ ਜਗਾਈ। ਕਾਲੀ ਦਾਸ ਦੀ ਉਮਰ-ਕਲਮ ਨੇ ਤੇਰਾ ਨਕਸ਼ ਨਾ ਪਾਇਆ, ਸੁੰਦਰ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਹੀ ਡਿੱਠਾ ਤੇਰਾ ਅਗਲਾ ਸਾਇਆ। ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਜਦ ਤੇਰੀ ਇਕ ਝਲਕਾਰ ਪਛਾਣੀ, “ਸੁੰਦਰਤਾ ! ਸੁੰਦਰਤਾ !” ਕਰਦਾ ਡੁਬ ਗਿਆ ਵਿਚ ਪਾਣੀ। ਵੀਨਸ, ਹੈਲਿਨ, ਪੇਰਿਸ, ਪਰੀਆਂ ਲੱਖਾਂ ਰੂਪ ਸਜਾਏ, ਅੱਤ ਉਜਾਲੇ ਪਰ ‘ਪਾਰੋ' ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ ਤਕ ਨਾ ਆਏ । ਬੂੰਦ ਤੇਰੀ ਸਾਗਰ-ਕਿਰਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ 'ਚ ਮੋਤੀ ਡੋਲ੍ਹੇ, ਕਿਰਨ ਤੇਰੀ ਨੂੰ ਕਿਨ ਨਵਖੰਡਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਕੋਈ ਤੋਲੇ । ਤੂੰ ਨਾਚਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਰੋਵਰ, ਤੂੰ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਸਾਗਰ, ਨਾਮ ਹੀ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇਰਾ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੋਵੇ ਨਾਚ ਉਜਾਗਰ। ਹੁਸਨ ਹੈ ਉਹ ਜੋ ਅਸਰ ਤੋਂ ਅਪਣੇ ਅਨਹਦ ਨਾਚ ਨਚਾਏ, ਹੁਸਨ ਹੈ ਉਹ ਜਿਸ ਦੇ ਜਾਦੂ ਤੋਂ ਨੰਗਾ-ਪਨ ਗੁੰਮ ਜਾਏ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰੱਬੀ ਨਕਸ਼ ਉਭਾਰੇ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਹ ਦੇਖ ਕੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਗੀਤ ਉਚਾਰੇ। ਹੁਸਨ ਹੈ ਉਹ ਜਿਸ ਦੀ ਛਾਇਆ ਤੋਂ ਕਲਮਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਖੌਲੇ, ਹੁਸਨ ਉਹ ਮਧੁਰ ਹਵਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਹਰ ਇਕ ਹਿਰਦਾ ਮੌਲੇ । ‘ਸ਼ਿਵ-ਆਨੰਦ’ ਭੀ ਨੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇਰੇ ਤਾਲ ਅਗੰਮ ਤੇ, ਖ਼ਬਰੇ ਕੀ ਵਰਤੇਗੀ ਹੋਣੀ ਦੁਨੀਆ ਰੂਪੀ ਗ਼ਮ ਤੇ। ਨਾ ਬਣ ਮਹਾਂ-ਪ੍ਰਲੈ ਦੀ ਸੂਚਕ ਇਹ ਜਗ ਤੇਰੀ ਮਾਇਆ, ਗੁੱਲ ਕਰ ਦੇ ਹਰਕਤ-ਜੋਤੀ ਤੂੰ ਹੀ ਨਾਚ ਨਚਾਇਆ। ਰੋਕ ਲੈ ਅਪਣਾ ਹੱਥ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਤਾਂਡਵ-ਨਾਚ ਨਾ ਛੋਹੇ, ਮੁੜ ਕੇ ‘ਅਮਲ' ਦਾ ਸਰਵ-ਖਿਲਾਰਾ ਪਾਣੀ-ਰੂਪ ਨਾ ਹੋਏ । ਤੀਜੀ ਅੱਖ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਜੇ ਕੁਝ ਖੈਰਾਂ ਚਾਹੇਂ, ਆਪੇ ਜਗਤ ਵਸਾ ਕੇ ਅਪਣੇ ਕਿਉਂ ਹੁਣ ਆਪ ਮਿਟਾਏਂ । ਪਰ ਕਦ ਤੂੰ ਮੰਨਣੀ ਹੈ ਸਾਡੀ, ਕਰ ਜੋ ਜੀ ਵਿਚ ਆਏ, ਪਾਰੋ, ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਰੀ ਮਰਜ਼ੀ ਉਜਲੇ ਜਗਤ ਵਸਾਏ।

ਮਾਰੂ ਥਲ, ਸੂਰਜ ਦੇ ਸੜਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਰਿਆ, ਤੁਪਕਾ ਤੁਪਕਾ ਮਘਦਾ ਕੋਲਾ ; ਉੱਠਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ, ਸਿਕਲ ਦੁਪਹਿਰਾਂ। ਤੇਜ਼-ਤੁੰਦ ਜਵਾਲਾ ਦੇ ਝੱਖੜ, ਸਾਗਰ ਜਲ ਭਉ ਤੜਪੇ ਸੜ ਸੜ । ਵਹਿੰਦੀ ਅੱਗ-ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਾਗਰ ਠਿੱਲ੍ਹ ਪਏ ਹਨ ਤਿੰਨ ਮੁਸਾਫਰ । ਕੀ ਪੱਤਣ ਬੰਦਰ ਦਾ ਧਿਆਨ, ਕੋਈ ਸਰਾਂ ਨਾ ਮੀਲ ਨਿਸ਼ਾਨ। ਲੈ ਕੇ ਸਿਦਕ ਤੇ ਆਸ ਦੀ ਬੇੜੀ, ਆਪ ਬਣਾਈ ਜਿਹੜੀ ਜਿਹੜੀ ; ਅੱਖ ਵਿਚ ਅਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਧਰ ਕੇ, ਨਜ਼ਰੋਂ ਦੂਰ ਜੋ ਦਿਲ ਤੋਂ ਨੇੜੇ, ਲੱਗੇ ਉਸ ਵੱਲ ਜਾਣ ਬੁੱਢਾ, ਅਧਖੜ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ; ਚਲਦੇ ਗਏ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਲਾ ਲਾ ਹਿੱਕ ਅਪਣੀ ਦਾ ਤਾਣ । ਅੰਬਰ ਦੀ ਲਜਵਰਦੀ ਭੋਂ ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਵਿਛਣ ਸੁਨਹਿਰੀ ਫ਼ਰਦਾਂ ; ਕਿਸੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਕਾਰਨ ਉੱਠੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ। ਇਸ ਧੁੰਦਲੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਵੱਜੀ ਉਜਲੀ ਚੰਦ-ਸਿਤਾਰ ! ਇਕ ਸੁਰ ਹੋ ਸਭ ਤਾਰਿਆਂ ਛੋਹਿਆ ਚਮਕਾਂ ਤੋਂ ਚਮਕੀਲਾ ਰਾਗ : “ਜਾਗ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਾਰੇ, ਜਾਗ। “ਜਾਗ ਕੇ ਹਰ ਜੀ-ਜੰਤ ਜਗਾ ਦੇ, “ਵਿੱਥਾਂ ਮੇਲ ਦੇ, ਹੱਦਾਂ ਢਾਹ ਦੇ ; “ਚਾਨਣ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਚਾਨਣ, “ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸਾਰੇ ਮਾਨਣ ? “ਤੂੰ ਕਰਨੇ ਹਨ ਦੂਰ ਹਨੇਰੇ, “ਦੂਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਪੈਰ ਤੋਂ ਨੇੜੇ।” ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਧਿਆਨ, ਤਿੰਨ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਸੁਣਦੇ ਜਾਣ। ਥੱਕੇ, ਟੁੱਟੇ, ਲੁੱਛਦੇ ਆਖ਼ਰ, ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਆ ਗਏ ਮੁਸਾਫ਼ਰ । ਲੁਕ ਦ੍ਰਖ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਖੜਾ ਸੀ ਮੰਦਰ, ਦੇਵੀ ਦਾ ਵਾਸਾ ਜਿਸ ਅੰਦਰ । ਉਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਦੇਖ ਪੁਜਾਰੀ, ਯਾਤਰੂਆਂ ਮਿਲ ਅਰਜ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ : "ਦਰਸ਼ਨ ਕਦ ਹੋਵਣਗੇ, ਬੋਲੋ ; “ਮੰਦਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹੋ।” ਸੋਹਣੇ ਉੱਚੇ ਛੈਲ ਪੁਜਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਰੁਚੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਸਾਰੀ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਇਹ ਪਹਿਲੇ : “ਹੇ ਬਾਬਾ, ਕਿਸ ਦੇਸ਼ 'ਚੋਂ ਆਇਓਂ ? “ਕੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਭੇਟ ਲਿਆਇਓਂ ?” ਬਾਬਾ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਪਾ, ਅਸਪਾਤੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਲਾਹ, ਪਿੱਠ ਤੋਂ ਗੈਂਡੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ਲਾਹ ਕੇ ਲੱਗਾ ਕਹਿਣ ਇਹ ਨਜ਼ਰ ਮਿਲਾ ਕੇ : “ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ ਲੱਖ ਜਿੱਤਾਂ, “ਨਾਲ ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਫ਼ੌਲਾਦੀ ਬਾਹਾਂ, “ਕਲਮੀ ਲਿਖੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ, “ਜਾਂ ਜਾਦੂ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬਾਂ। “ਆਇਆ ਹਾਂ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਸੁਆਮੀ, “ਕਰਨਾ ਮਾਫ਼ ਜੋ ਹੋਏ ਖ਼ੁਨਾਮੀ।” ਅਧਖੜ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਿਹਾ ਪੁਜਾਰੀ : “ਤੁਸਾਂ ਕੀ ਆਂਦੀ ਭੇਂਟ-ਪਟਾਰੀ ?” ਕਢ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਗੋਲੇ, ਧਰਤੀ ਦੇਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੋਲੇ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੱਢ ਉਹ ਮਿੱਟੀ, ਨੀਲੀ, ਤਰਬੂਜ਼ੀ ਤੇ ਚਿੱਟੀ, ਕਰਦਾਂ ਨਾਲ ਸਫੂਫ਼ ਦਿਖਾਵੇ, ਅੰਬਰ ਨੂੰ ਗ਼ਸ਼ ਆਉਂਦੀ ਜਾਵੇ। “ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ਮੈਂ, “ਸੋਚਾਂ ਨਾਲ ਲਿਆਇਆ ਹਾਂ ਮੈਂ।” ਕਿਹਾ ਪੁਜਾਰੀ ਮੋੜ ਧਿਆਨ : “ਤੁਸਾਂ ਕੀ ਆਂਦਾ ਨਾਲ ਜੁਆਨ ?" “ਆਇਆ ਹਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ ਪਿਆਰੇ, ਪਰ ਦਿਲ ਵਿਚ ਬੇਅੰਤ ਨਜ਼ਾਰੇ। “ਲੱਖ ਭਵਿੱਖਤੀ ਜਲਵੇ ਲੈ ਕੇ, “ਕਰਾਂ ਨਾ ਗੰਦਾ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ। “ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ, “ਦੱਸ ਨਾ ਸੱਕੇ ਜੀਭ ਉਹ ਚੀਜ਼ਾਂ । “ਲੂੰ ਲੂੰ ਅਮਲ ਦੀ ਹਰਕਤ ਖਾਂਦਾ “ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੀ ਭੇਟ ਲਿਆਂਦਾ। “ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸ਼ੁਧ ਜਵਾਨੀ, “ਨੀਂਦ-ਗਵਾਊ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਹਾਣੀ । ਉਹ ਆਂਦਾ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ ਮੇਰੇ, “ਜੋ ਕੁਝ ਅਜੇ ਨਾ ਜ਼ਿਹਨ 'ਚ ਤੇਰੇ। “ਮੈਂ ਆਂਦੇ ਬੇਨਾਮ ਚੜ੍ਹਾਵੇ, ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਦੇ ਕੇ ਪਛਤਾਵੇ ਙ “ਫੁੱਲ-ਅਰੂਪ ਜੋ ਦਿਲ ਹੀ ਜਾਣੇ, “ਆਵਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਜ਼ਮਾਨੇ । “ਖ਼ਬਰੇ ਕੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਿਆਂਦਾ, “ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਥੋਂ ਕਿਹਾ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। “ਸਾਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇਸ ਹੈ ਮੇਰਾ, “ਅੰਬਰ ਭੀ ਇਕ ਖੇਸ ਹੈ ਮੇਰਾ।” ਹੋਇਆ ਸੁਣ ਹੈਰਾਨ ਪੁਜਾਰੀ, ਹਾਸੇ ਦੇ ਹੰਝੂ ਸਨ ਜਾਰੀ : “ਦਰ ਤੇਰੇ ਲਈ ਖੁਲੇ ਵੀਰਾ, “ਅਹਿ ਲੈ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ ਮੇਰਾ ਚੀਰਾ ।” ਦੋਵੇਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖੇ ਨੀਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਹੈਰਾਨ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ; ਦਿਲ ਵਿਚ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਸ਼ਾਇਦ ਕੀ ਕਰ ਗਿਆ ਜਵਾਨ ਮੁਸਾਫ਼ਰ।

ਗਿਆ ਹੈ ਰਾਤ ਦਾ ਬੱਦਲ ਅਲੋਪ-ਸਾਗਰ ਨੂੰ, ਜਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕੋਈ ਹੱਥ-ਨੂਰ ਅੰਬਰ ਨੂੰ। ਉਰੇ ਹੀ ਦਿਸਦੇ ਨੇ ਹੁਣ ਦੂਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਭੀ, ਹੁਣ ਆਪ ਸੌਂ ਗਏ ਰਸਤੇ ਵਿਖਾ ਕੇ ਤਾਰੇ ਵੀ। ਉਸ਼ਾ ਦੇ ਘਾਟ ਤੋਂ ਬੇੜੀ ਲਈ ਮਲਾਹ ਕੋਈ, ਰਿਸ਼ਮ ਦੇ ਮਾਰ ਕੇ ਛਿੱਟੇ ਗਿਆ ਜਗਾ ਕੋਈ। ਤੂੰ ਕਿਸ ਵਿਚਾਰ 'ਚ ਗੁੰਮ ਹੈਂ ਉਜਾਲਿਆਂ ਅੰਦਰ ? ਕੀ ਢੂੰਡਦਾ ਹੈਂ ਤੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਜਾਲਿਆਂ ਅੰਦਰ ਕੀ ਗੁੰਮ ਗਿਆ ਹੈ ਤਿਰਾ ਏਲਚੀ ਹੁਕਮ-ਨਾਮਾ ? ਕਿਤੇ ਲੁਕਾਈ ਨਾ ਹੋਵਣ ਉਹ ਸ਼ਿੰਗਰਫ਼ੀ ਸ਼ਾਮਾਂ ਸੁਣੇਗਾ ਕੌਣ, ਸੁਣਾਏਂਗਾ ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ? ਨਾ ਕੰਮ ਆਏਗੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਇਲਮ-ਦਾਨੀ ਭੀ ਕਿਹਾ ਕੀ ਜਾਏਗਾ ਹੁਣ ਦੂਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ, ਦਵੇਂਗਾ ਉਸ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਕੀ ਉਸ ਦਵਾਰੇ ਤੇ ? ਅਜੇ ਸਮਾਨ ਨਾ ਬੱਝਾ ਦੁਪਹਿਰ ਢਲ ਵੀ ਗਈ, ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਦੀ ਜੋ ਸੀ ਹਵਾ ਬਦਲ ਵੀ ਗਈ । ਤੇਰੀ ਹਵਾ ਨੇ ਬੁਝਾਈ ਮਸਾਲ ਰੋਸ਼ਨ ਭੀ, ਉਮੀਦ-ਊਠ ਦੀ ਟੱਲੀ ਹੈ ਇਕ ਹਨੇਰਾ ਹੀ। ਸਫ਼ਰ ਸੀ ਕਿਸ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਨਾ ਰਿਹਾ, ਸਫ਼ਰ-ਖ਼ਤਮ ਦੀ ਤਰੱਕੀ 'ਚ ਪੈ ਗਿਆ ਉਲਟਾ। ਖਲੇਰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਬੇੜੀ 'ਚ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਮਲਾਹ ਉਡੀਕ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਚਲਾ ਵੀ ਗਿਆ। ਅੰਤਕਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨੀਰੋ-(Nero 37-68 A. D.) ਪੁਰਾਣੇ ਰੋਮ ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਅੱਯਾਸ਼ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਜੋ ਖੇਡ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜਵਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇ ਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਪਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਾਰੂੰ—(Korah) ਇਸਰਾਈਲੀ ਵੰਸ਼ੀ ਯਸ਼ਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਮਿਸਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵੱਡਾ ਧਨੀ ਅਤੇ ਕੰਜੂਸਾਂ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਸੀ । ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ੩੦੦ ਖੱਚਰਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਸੀ। ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਸਾ ਦੇ ਸਰਾਪ ਨਾਲ ਇਹ ਖ਼ਜ਼ਾਨਿਆਂ ਸਮੇਤ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਧਸ ਗਿਆ। ਕਾਲੀ- ਪਾਰਬਤੀ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਉਹ ਸਰੂਪ ਜੋ ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਂ ਦੁਰਗਾ ਹੈ । ਮਸੰਦ- ਮਸਨਦ (ਗੱਦੀ) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ। ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦਸਵੰਧ ਅਤੇ ਕਾਰ-ਭੇਟ ਉਗਰਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਮਗਰੋਂ ਆਣ ਕੇ ਉਹ ਬੜੇ ਕੁਰਹਿਤੀਏ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਲਈ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਪਦੇ ਕੜਾਹਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਟੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਜੈਦਰਥ- ਮਹਾਂ-ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਯੋਧਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਛੇ ਹੋਰ ਮਹਾਂ-ਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਅਰਜਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਭਿਮੰਨੂ ਨੂੰ ਜੰਗ-ਮਰਯਾਦਾ ਤੋਂ ਉਲਟ ਮਾਰਿਆ । ਅਰਜਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਹੀ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਗਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤੀਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ- ਹਿੰਦੂ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਤੇ ਦੁਆਪਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਨੁੱਖ। ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਸਚ ਦੀ ਵਿਜੇ ਕਰਾਈ ਤੇ ਗੀਤਾ ਉਚਾਰੀ । ਇਹ ਇਕ ਭੀਲ ਦੇ ਤੀਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰੇ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭੀਲ ਬਾਲੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਲੁਕ ਕੇ ਤੀਰ ਮਾਰਿਆ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਯੁਗ-ਗਰਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦਵ ਕੁਲ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਬਣਾ, ਉਸ ਦੇ ਪੇਟ ਤੇ ਬਾਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਰਿਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੁਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਕੀ ਹੈ ? ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਮਖ਼ੌਲ ਨਾ ਸਹਾਰਿਆ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਕੁਲ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰੇਗਾ। ਕੜਾਹੀ ਰੇਤਵਾ ਕੇ ਇਕ ਝੀਲ ਵਿਚ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਿਹਾ ਛੋਟਾ ਟੁਕੜਾ ਵੀ। ਉਸ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕਾਨੇ ਉੱਗੇ । ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦ ਯਾਦਵ ਇਕ ਮੇਲਾ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋ ਆਪੋ ਵਿਚ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਨੇ ਹੀ ਪੁਟ ਪੁਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਲਾਏ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਨਾ ਵਜਦਾ ਸੀ, ਉਹੋ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਟੁਕੜਾ ਉਸ ਭੀਲ ਦੇ ਹਥ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤੀਰ ਦੀ ਨੱਕੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ-ਪਦਮ ਤੋਂ ਮਿਰਗ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਧੋਖਾ ਖਾ ਕੇ ਮਾਰਿਆ। ਕਪਲ- ਸਾਂਖ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਰਚਨ-ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ੀ। ਇਸ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਤੇ ਰੂਹ ਨੂੰ ਅਨਾਦੀ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਪ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਜਨਮ-ਅਸਥਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਕਪਲ-ਵਸਤੂ यै ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁਧ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਗੋਤਮ—(563-483 B. C.)— ਕਪਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੁਧੋਧਨ ਦਾ ਲੜਕਾ ਜੋ ਮੁਢ ਤੋਂ ਹੀ ਉਪਰਾਮ ਸੁਭਾ ਦਾ ਸੀ । ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੁਖਾਂ ਦਾ ਉਸ ਤੇ ਐਨਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਸਮੇਤ ਜਗਤ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਬੜੀ ਤਪੱਸਿਆ ਸਾਧੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਜਦ ਗਯਾ ਜੀ ਇਕ ਬੋੜ੍ਹ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਰੂਪ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਇਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਕ ਮੁਟਿਆਰ ਦੇ ਘਰ ਬੜੀਆਂ ਸੁਖਣਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਪੁੱਤਰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁਧ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾਇਆ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ-ਭਾਵ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾ ਦੇ ਕਪਾਟ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਇਥੇ ਇਸੇ ਕੁੜੀ-ਚਾਨਣ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੈ । ਰੂਸੋ—(Jean Jacqus Rousseau 1712-1773) ਫਾਂਸੀਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੀਡਰ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ । ਇਹ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸੀ । ਲੈਨਿਨ—(1870-1924)– ਰੂਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਮਲੀ ਆਗੂ ਤੇ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਜਨਮ-ਦਾਤਾ। ਮਾਰਕਸ-(Karl marx 1818-1883)— ਜਰਮਨੀ ਦਾ ਇਕ ਯਹੂਦੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਇਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਰਮਾਇਆ' ਨੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਤੇ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਆਪਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੇਸ਼-ਬਦਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅਤ-ਗ਼ੁਰਬਤ ਵਿਚ ਮੋਇਆ । ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਰਮਾਇਆ ਤੇ ਹੋਰ ਲਿਖਤਾਂ ਅੰਜੀਲ ਤੋਂ ਘਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਸ਼ਿਵ- ਲਫਜ਼ੀ ਅਰਥ ਸਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਰੂਪ । ਇਹ ਦੇਵਤਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ, ਸੱਚਾ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਸਦਾ-ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਹੁਨਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਦਾ-ਅਨੰਦ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਿਵ ਨਾਚ’ ਵਿਚ ਨਾਚ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅੱਖਾਂ ਹਨ। ਮੱਥੇ ਵਿਚਲੀ ਅੱਖ ਅਤਿ-ਕ੍ਰੋਧ ਸਮੇਂ ਖੁਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਸ਼ ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਦ ਮਹਾਂ-ਸ਼ਕਤੀ ਤਾਂਡਵ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਅੱਖ ਖੁਲHਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹਾਂ-ਪਰਲੋ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਵੰਬਰ- ਪੁਰਾਣੇ ਆਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰਸਮ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਚਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਤਕ ਇਹ ਰਸਮ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾ ਕੇ ਵਹੁਟੀ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਰਸਮ ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਭਾਵੇਂ ਕਰਤਬਾਂ ਵਿਚ ਅੱਵਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਸਮਝੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮਿਲਟਨ—(John Milton1608-1674)- ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਵੀ, ਜੋ ਕ੍ਰੌਮਵੈਲ ਦੇ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ। ਅਧ-ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਅਮਰ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ‘ਸੁਰਗ ਦਾ ਗੁਆਚਣਾ' (Paradise Lost) ਤੇ ‘ਸੁਰਗ ਦਾ ਮੁੜ ਮਿਲਣਾ' (Paradise Regained) ਲਿਖੇ । ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਮੋਲਕ-ਕਲਪਨਾ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ। ਡਾਂਟੇ- —(1265-1321) ਇਟਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਵੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਨੌਆਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਬੀਟਸ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁੜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ‘ਦੈਵੀ ਸੁਖਾਂਤ' (Divine Comedy) ਨਾਂ ਦਾ ਮਹਾਂ ਕਾਵਿ ਲਿਖਵਾਇਆ । ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਵਿਸ਼ਾਲ-ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ । ਜਹਾਨਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ- ਭਾਵ ਸਿਖ ਧਰਮ ਦੇ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿਧ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ । ਇਹ ਆਤਮਕ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਵੀ ਸਨ । ਰਾਮਤੀਰਥ- ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦ ਦੇ ਆਤਮਕ ਸੁਨੇਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਕੀਤਾ।'ਪਾਰੋ' ਨਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜੋ 'ਸੁੰਦਰਤਾ ਸੁੰਦਰਤਾ' ਕਰਦਾ ਗੰਗਾ ਦੇ ਜਲ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਿਆ। ਇਕਬਾਲ- ਪੂਰਬ ਦੇ ਮਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ। ਇਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ “ਮਨ ਤੂੰ ਜੋਤ ਸਰੂਪ ਹੈਂ” ਨੂੰ ਖ਼ੁਦੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਆਤਮਕ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ- ਕਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤਮਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਗਿਆਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਹੈ, ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਇਹ ਕੁੜੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਥੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜਦ ਕਵੀ ਦੇ ਨਗਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ‘ਪੁਨਰ-ਬੇੜੀ’, ‘ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ਾਮ’, ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ' ਵਿਚ ਇਸੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਚਮਕਦੀ ਹੈ । ਖ਼ੂਨ ਤੇ ਜਹਾਜ਼- ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਦ ਜਹਾਜ਼ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਚੀਚੀ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਕਿਰਤੀ ਜਿਸ ਜੀਵਨ-ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਹ-ਰਗ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਕੇ ਵੀ ਤੋਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਤੁਰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਬੇਦਿਲ ਪਰੀ- ਪਰੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਬੇਰਹਿਮ ਪਰੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਸੀਜਦੀ । ਇਥੇ ਭਾਵ ਸਰਮਾਇਆਦਾਰ ਮਾਨਵ-ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਹੈ । ਭਰਥਰੀ- ਧਾਰਾ ਨਗਰੀ ਦਾ ਰਾਜਾ, ਬਿਕਰਮਾਜੀਤ ਦਾ ਭਰਾ ਇਹ ਆਪਣੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਾ ਵਿਭਚਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਉਪਰਾਮ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਾਜ ਤਿਆਗ ਕੇ ਯੋਗੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ । ਮੋਪਾਸਾਂ-(Maupassant1850-1898)— ਫ਼੍ਰਾਂਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਹਾਣੀ-ਲੇਖਕ । ਯੂਸਫ਼--(Joseph)— ਕਿਨਆਨ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਯਕੂਬ ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਮਤਰਏ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਈਰਖਾ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਸੁਟ ਦਿਤਾ। ਯਕੂਬ ਇਸ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਵਿਚ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਟੋਲਾ ਖੂਹ ਵਿਚੋਂ ਕਢ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵੇਚ ਦਿਤਾ। ਮਿਸਰ ਦੀ ਰਾਣੀ ਜ਼ੁਲੈਖਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੇ ਮੋਹਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਅਯੋਗ ਸਬੰਧ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਪਰ ਧਰਮੀ ਯੂਸਫ਼ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਜ਼ੁਲੈਖਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੇ ਦੂਸ਼ਨ ਲਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਵਿਚ ਸੁਟਾ ਦਿਤਾ। ਇਕ ਸੁਪਨ-ਫਲ ਦਸਣ ਕਰ ਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਤੈਮੂਰ—(1336-1405)- ਮੁਗ਼ਲਵੰਸੀ ਸਮਰਕੰਦ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਿਮਰਲੰਗ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਰੰਗੀਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੇ ਹਿੰਦ ਤੇ ਹੱਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ । ਇਸ ਕਤਲਆਮ ਵਿਚ ਇਕ ਲੱਖ ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਬੜਾ ਗ਼ਰੀਬ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਬਕਰੀਆਂ ਚਾਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਸੁਤਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਪਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਫ਼ਲਾਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਜਾਗਣ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਥਾਂ ਪੁੱਟੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਸਚ-ਮੁੱਚ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਿਆ। ਅਹਿੱਲਿਆ- ਗੋਤਮ ਰਿਖੀ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀ, ਜੋ ਮਾਤ ਲੋਕ ਦੀਆਂ ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁੰਦਰ ਸੀ। ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ ਇਸ ਤੇ ਮੋਹਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨਸੂਬਾ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਪਤੀ ਦੇ ਸਰਾਪ ਨਾਲ ਸਿਲਾ ਰੂਪ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੀ ਚਰਨ-ਛੋਹ ਨਾਲ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ- ਹਿੰਦੂ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨਸਾਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਕਰ ਕੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਗਰੜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਬਾਹਵਾਂ ਦਸੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਵ੍ਹਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਚਵ੍ਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਚ ਗਦਾ, ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਚੱਕਰ, ਤੀਜੇ ਵਿਚ ਸੰਖ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਵਿਚ ਕੰਵਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੱਛਮੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਸੀਲਵੰਤੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਹੈ । ਨੂਹ-(Noah)— ਇਕ ਪੈਗ਼ੰਬਰ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਘੋਰ ਪਾਪ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਗ਼ਰਕ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਨੂਹ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦਾ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਜੀਵ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਜੋੜਾ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਗ਼ਰਕ ਹੋ ਗਈ, ਸਿਰਫ਼ ਨੂਹ ਦੀ ਬੇੜੀ ਬਚੀ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਿਆਂ ਦੀ ਨਸਲ ਮੁੜ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀ । ਕਲਕੀ ਅਵਤਾਰ—ਕਲਜੁਗ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਅਵਤਾਰ । ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਲਜੁਗ ਆਉਣ ਤੇ ਸੰਭਲ ਨਗਰ (ਜ਼ਿਲਾ ਮੁਰਾਦਾਬਾਦ) ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਨਯਸ਼ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਘਰ ਕਲਕੀ ਅਵਤਾਰ ਪ੍ਰਗਟੇਗਾ, ਜੋ ਸਫ਼ੈਦ ਘੋੜੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਦਿਗ-ਵਿਜੇ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਕਰਮੀਆਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰੇਗਾ। ਮਨਸੂਰ- ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਕ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰ ਜੋ ਸ਼ੇਖ਼ ਹੁਸੈਨ ਬਿਨ ਹੱਲਾਜ ਦਾ ਪੁਤਰ ਸੀ । ਇਹ ਅਨਲਹੱਕ (ਅਹੰ ਬ੍ਰਹਮਸਿਯਾ) ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੇ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਖ਼ਲੀਫ਼ੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ । ਕੌਸਰ- ਬਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਇਕ ਨਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ। ਭੀਸ਼ਮ- ਇਕ ਉਘਾ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀ, ਜਿਸ ਪਾਸੋਂ ਪਾਂਡਵਾਂ ਤੇ ਕੌਰਵਾਂ ਨੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗੀ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਤ ਦਰਜੇ ਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਦਰਯੋਧਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੈਨਾ-ਪਤੀ ਇਹ ਹੀ ਬਣੇ। ਜੰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਅਰਜਨ ਦੇ ਅਗਨ-ਬਾਣ ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਗੇ। ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਸੇਜਾ ਵਿਛਾਈ, ਜਿਸ ਤੇ ਇਹ ੫੬ ਦਿਨ ਬਿਰਾਜੇ ਰਹੇ । ਭੀਸ਼ਮ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ, ਉਪਕਾਰ ਤੇ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ । ਸਰਵਣ ਕੁਮਾਰ- ਪ੍ਰਸਿਧ ਆਗਿਆਕਾਰ ਪੁੱਤਰ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵਹਿੰਗੀ ਵਿਚ ਚੁਕ ਕੇ ਧਾਰਮਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤ੍ਰਾ ਕਰਵਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਲਈ ਤਲਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਗਿਆ। ਅਚਨਚੇਤ ਰਾਜਾ ਦਸਰਥ ਨੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ, ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਆਇਆ ਹੈ, ਖਿੱਚ ਕੇ ਤੀਰ ਮਾਰਿਆ । ਕੋਲ ਪੁਜਣ ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਛਤਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਪਾਸ ਚੁਕ ਕੇ ਸਰਵਣ ਨੂੰ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਦਸਰਥ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਤੇਰੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿਚ ਰੋ ਰੋ ਕੇ ਮਰ ਜਾਏਂਗਾ । ਸਰਵਣ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਇਕ ਅਵਤਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਤਾ। ਚੀਨੀ ਕੰਧ- ਮੰਗੋਲੀਆ ਤੇ ਚੀਨ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਪ੍ਰਸਿਧ ਕੰਧ, ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਨਾਂ ਦੇ ਹੱਲੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਤਾਂਡਵ ਨ੍ਰਿਤ- ਤੰਡ ਰਿਖੀ ਦੀ ਚਲਾਈ ਨੱਚਣ ਦੀ ਰੀਤੀ । ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਚ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹਾਂ ਪਰਲੈ ਵੇਲੇ ਮਹਾਂ-ਸ਼ਕਤੀ ਇਹੋ ਨਾਚ ਨਚ ਕੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ । ਪਾਰੋ- ਪਾਰਬਤੀ, ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਧਰਮ ਪਤਨੀ। ਮੂਸਾ- ਹਜ਼ਰਤ ਮੂਸਾ ਰੱਬ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ | ਤੂਰ ਪਹਾੜ ਗਿਆ। ਰੱਬ ਦਾ ਤੇਜ ਨਾ ਸਹਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੂਸਾ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੂਰ ਪਹਾੜ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਾਲੀਦਾਸ-ਰਾਜਾ ਬਿਕ੍ਰਮਾਜੀਤ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਨੌਂ ਰਤਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਖੀ ਸੀ।ਇਹ ਉਜੈਨ ਦੇਸ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਦਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹਨ, ਕਿ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਨਿਰਮੂਲ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਾਲੀਦਾਸ ਹਿੰਦ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਕਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਦਾ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨਾਟਕ ਇਸ ਦੀ ਜਗਤ-ਪ੍ਰਸਿਧ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ- ਭਾਵ ਸੁਆਮੀ ਰਾਮ ਤੀਰਥ । ਵੀਨਸ (Venus) - ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਾਲਵੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਦੇਵੀ । ਵੀਨਸ ਦਾ ਬੁੱਤ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿਚ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾ ਬੁੱਤ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਹੈਲਿਨ- ਯੂਨਾਨੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਰਟਾ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੈਨੀਲਾਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸੀ । ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਪੈਰਸ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਕ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਾ। ਟ੍ਰਾਏ ਸ਼ਹਿਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਣ ਪਰ ਇਹ ਮੈਨੀਲਾਸ ਪਾਸ ਆ ਗਈ।