(ੳ)

"ਆਮ ਕੀ ਪੱਤੀ, ਇਮਲੀ ਕੀ ਪੱਤੀ। ਆਮ ਕੀ ਪੱਤੀ, ਇਮਲੀ ਕੀ ਪੱਤੀ ......ਆਮ ਕੀ ਪੱਤੀ ਰਾਈਟ, ਆਮ ਕੀ ਪੱਤੀ ਰਾਈਟ। ਲੈਫ਼ਟ ਰਾਈਟ ਲੈਫ਼ਟ ਰਾਈਟ - ..."

ਭਾਰਤੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੇਣ ਲਈ ਗੋਰੇ ਇਨਸਟਰਕਟਰ ਬੜੀ ਕਠਨਾਈ ਉਠਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੱਜੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦਿਆਂ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚ ਅੰਬ ਤੇ ਇਮਲੀ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਬਨ੍ਹਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।

ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਯਾਰਕ ਨੇ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦਿਆਂ ਪੈਰਾਂ ਵਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਨੂੰ ਆਖਿਆ..

"ਡੈਮ ਦੀਜ਼ ਇੰਡੀਅਨਜ਼।"

ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿਸੇ ਰੰਗਰੂਟ ਨੇ ਗ਼ਲਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੰਬ ਅਤੇ ਇਮਲੀ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗਡ ਮਡ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਧੂੜ ਦੀ ਇਕ ਤਹਿ ਜੰਮ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਧੁੱਪ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਰੇਡ ਕਰਾਂਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਗੰਜੀ ਖੋਪੜੀ ਤੇ ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਕਤਰੇ ਉਭਰ ਆਏ ਸਨ। ਇਹੋ ਜਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਖਿੱਝ ਜਾਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ।

"ਬਲੱਡੀ ਈਡੀਅਟਸ। ਇਤਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਲੈਫਟ ਖੱਬੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਰਾਈਟ ਸਜੇ ਨੂੰ।"

"ਹੂੰ ਜੰਗਲੀ ਹਨ ਨਿਰੇ।" ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿਤਾ।

"ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਸਿਖਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

"ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ਗੋੜ ਕੇ ਜ਼ਹਿਰ ਖਵਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।" ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਨੇ ਕਿਹਾ।

"ਜ਼ਹਿਰ ਤੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬ। ਹਾ ਹਾ ਹਾ। ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਨੇ ਇਕ ਖਰਵਾ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ ਉਗਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ। "ਜ਼ਹਿਰ ਤੇ ਤਹਿਜ਼ੀਬ। ਅਛਾ, ਜੋੜ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ਾਤੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ। ਘਟੋ ਘਟ ਆਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਜ ਸਦੀਆਂ ਤੀਕ। ਹਾਂ ਅਲਬੱਤਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਅਛੇ ਨੌਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਤੇ ਇਕ ਉੱਚੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸਾਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।"

ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਯਾਰਕ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਾਨ ਭਰੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਪਰਸਿਧ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਪਾਲਣ ਵਿਚ ਬੜਾ ਕਸ਼ਟ ਸਹਾਰਿਆ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਖਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਲਈ ਹੀ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਬਾਕੀ ਗੋਰੇ ਉਸ ਦਾ ਬੜਾ ਸਤਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ 'ਜਾਹਨੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।

'ਜਾਹਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਹਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਖਿਆ---

'ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਈ।"

"ਨਹੀਂ ਜਾਹਨੀ" ਮਧਰੇ ਕਦ ਤੇ ਭਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੇ ਸਾਰਜੰਟ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਪੂੰਝਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖੀਆਂ, ਉਤਸਕਤਾ ਨਾਲ ਗਡ ਦਿਤੀਆਂ।

"ਪਿਛਲੇ ਐਤਵਾਰ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਔਫ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਸ਼ਹਿਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗਰੈਂਡ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪੀਤੀ, ਰੀਗਲ ਵਿਚ ਮੈਟਨੀ ਸ਼ੋ ਵੇਖਿਆ।"

"ਸੁਆਹ ਤੇ ਮਿੱਟੀ। ਤੇ ਮਾਦਾਮ ਬਰਰੀਜ਼ਾ ਦੀ ਬਾਰ ਵਿਚ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਗਿਆ।"

"ਸੁਣ ਤੇ ਸਹੀ। ਜ਼ਰਾ ਅਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋਇਆ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਬਾਰ ਵਲ ਜਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਦੰਮ ਦੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕੁੜੀਆਂ ਮਿਲ ਗਈਆਂ।"

"ਇਹ ਤੋ ਗਲ ਹੋਈ ਨਾ। ਕੈਸੀਆਂ ਸਨ?"

"ਕੰਬਖ਼ਤ ਅਛੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸਨ ਨਾ। ਖ਼ਾਕ ਮਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕੰਮਬਖ਼ਤਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਐਲਜ਼ਾ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਬਥੇਰਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਚੇਤੇ ਆਵੇ। ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਡਟ ਕੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ। ਅਰਮਾਨ ਲਾ ਕੇ ਡਾਂਸ ਕੀਤਾ ਪਰ ਐਲਜ਼ਾ ਦੀ ਸੂਰਤ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਓਝਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ। ਦੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕੁੜੀਆਂ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੁੜੀ ਦੀ ਛਾਪ ਮੇਰੇ ਮੰਨ ਤੋਂ ਨਾ ਮਿਟਾ ਸਕੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬਗਲ ਵਿਚ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਖ਼ਾਕ ਮਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਕ ਦੋ ਕਦਮ ਬੜੇ ਛੋਟੇ ਸਨ, ਬਤਖ਼ ਵਾਂਗ ਤੇ ਦੂਜੀ ਦੇ ਲੰਮ ਸਲਮੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸਾਰਸ ਹੋਵੇ। ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਬਤਖ਼ ਔਰ ਸਾਰਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਂ ਇਕ ਲੋਥੜੇ ਵਾਂਗ ਖੜਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਗਲ ਜਾਣ ਲਈ ਉਹ ਦੋਵੇਂ, ਪਲ ਪਲ ਆਪਣੀਆਂ ਚੁੰਝਾਂ ਸੰਵਾਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।"

"ਨਹੀਂ ਜਾਹਨੀ ਇਹ ਗਲ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਕਮਬਖ਼ਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕੁੜੀਆਂ ਡਾਂਸ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ। ਕਿਆ ਬਾਤ ਹੈ ਬਲਾਇਟੀ ਦੀ। ਉਥੇ ਹਰ ਕੁੜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਸਟਾਈਲ ਹੈ।"

'ਹਾਂ ਜਨਾਬ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਸਟੈਲਾ ਕਦੀ ਭੁਲਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਕੀ ਕਰੀਏ ਬਲੱਡੀ ਵਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।" "ਹਾਂ ਨਾਜ਼ੀ ਕੁੱਤੇ ਤਾਂ ਲੜ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਵੇਖੋ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਪਾਨੀ ਚੂਹਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੀ ਸੁੱਝੀ ਏ। ਇਕ ਦੰਮ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਕੁਦ ਪਏ ਨੇ।"

"ਗ਼ਮ ਨਾ ਲਾ ਦੋਸਤ। ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦਾ ਜਹਾਜ਼ ਡੋਲ ਰਿਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਸਲਤਨਤ ਤੇ ਸੂਰਜ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਡੁਬਦਾ।"

"ਅਤੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਡੁੱਬੇਗਾ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ।"

"ਸਾਡਾ ਝੰਡਾ ਸਦਾ ਉੱਚਾ ਰਹੇਗਾ। ਹਾਂ ਜਾਨ ਬੁਲ ਆਪਣੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਰਖਣਾ ਜਾਣਦੈ," ਜਾਹਨੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਕਾਰ ਸੀ।

"ਤੇ ਜਨਾਬ ਜਾਨ ਬੁਲ ਸਦਾ ਤੋਂ ਇਵੇਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਆਇਐ। ਉਸਨੇ ਕਈ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝਾਗੀਆਂ ਨੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੱਕੇ ਨੇ।"

"ਉਹ ਆਪਣੀ ਐਲਜ਼ਾ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛਡ ਕੇ ਸਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ।"

"ਤੇ ਜਨਾਬ ਜਾਨ ਬੁਲ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੀਤਮਾ ਦਿਆਂ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮਹਾਨ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਆਪਣੀ ਚਤੁਰਾਈ ਤੇ ਬਾਹੂ ਬਲ ਨਾਲ ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸਲਤਨਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਘੜ ਸਕਦੈ ਤੇ ਘੜ ਰਿਹੈ।"

ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦਾ ਗੌਰਵ ਵਰਨਣ ਕਰਦਿਆਂ ਗੋਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਝੂਮ ਝੂਮ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਗਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਧੀ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਉਨਾਂ ਦਿਆਂ ਮੰਨਾ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਲਾ ਹੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਤੇ ਇਸ ਸਖਣੇ ਪੰਨ ਨੂੰ ਪੂਰਣ ਲਈ ਉਹ ਝੂਠੀਆਂ ਤਸੱਲੀਆਂ ਲਭਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਦਿਲ ਪ੍ਰਚਾਈ ਰਖਦੇ ਸਨ।

ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰੋਂ ਡਾਕ ਆਉਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਉਹ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿਠੀਆਂ ਲਈ ਤਾਂਘਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਜਦੋਂ ਖ਼ਾਕੀ ਵਰਦੀ ਵਾਲਾ ਡਾਕੀਆ ਜੋ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੂਨਿਟ ਦਾ ਕਲਰਕ ਵੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਚੀਖ਼ ਉਠਦੇ, "ਹੋ। ਮੇਲ ਬੁਆਏਜ਼।" (ਮੁੰਡਿਉ ਡਾਕ ਆਈ ਜੇ) ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਬਦ ਤਮੀਜ਼ੀ ਦਾ ਇਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਲੈ ਕੇ ਡਾਕੀਏ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਘਤ ਲੈਂਦੇ। ਡਾਕੀਆ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਫੜਾਈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਹ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਚਿਠੀਆਂ ਖੋਹੀ ਜਾਂਦੇ। ਫੇਰ ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਰੁਝ ਜਾਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿਠੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜਾਹਲੀ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮਗਰ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਕ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਅਦਾ ਨਾਲ ਗਾ ਉਠਦਾ।

"ਯੂ ਆਰ ਮਾਈ ਸਨ ਸ਼ਾਈਨ
ਮਾਈ ਓਨਲੀ ਸਨ ਸ਼ਾਈਨ"
(ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਹੈ)

ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦੀ ਲੋਰੀ ਜਿੱਡੀ ਮਿਠਤ ਹੁੰਦੀ। ਸਾਰੀ ਬਾਰਕ ਖਾਹ ਖਾਹ ਕਰ ਕੇ ਹਸ ਪੈਂਦੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਰਲ ਕੇ ਉਸ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਗਾਉਣ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਤਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹਾਂ,
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ!
ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਮੈਂ ਖੜੀ ਹਾਂ,
ਲਹਿਰਾਂ ਨਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਇਹ ਮੇਰੇ ਵਿਆਕੁਲ ਮੰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤਕ ਹਨ
ਰੇਤ ਤੇ ਪਈਆਂ ਅਨਗਿਣਤ ਸਿੱਪੀਆਂ
ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗੜੂੰਦ ਹਨ।
ਸਮੁੰਦਰੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜੋ
ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਖੰਭ ਫੜ ਫੜਾ ਰਹੇ ਹਨ,
ਡੂਅਟ ਗਾ ਰਹੇ ਹਨ,
ਉਹੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਹੈ
ਉਹੀ ਮੈਂ ਹਾਂ,
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ!
ਇਕ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਹੈਂ।

ਇਹ ਗੀਤ ਉਂਝ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕੋਰਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਜਾਹਨੀ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਕਿ ਲੜਾਈ ਛੇੜੀ ਮੁਕ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬਲਾਈਟੀ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਵੇ।

"ਇਹ ਗੀਤ ਬੜਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਜੋ?

"ਇਉ ਕਉਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕ ਸਟੇਲਾ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।" ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਨਪਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਫਾਹ ਕਰਕੇ ਹਸ ਪੈਂਦਾ।

"ਨਹੀਂ ਇਹ ਗਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇਹ ਗੀਤ ਮੈਨੂੰ ਉੱਞ ਹੀ ਉਦਾਸ ਕਰ ਦਿੰਦੈ। ਜੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਮੇਰੀ ਰੀਪੈਟਰੀਏਸ਼ਨ ਛੇਤੀ ਆ ਜਾਵੇ।"

"ਤੇ ਤੂੰ ਉਡ ਕੇ ਬਲਾਈਟੀ ਚਲਾ ਜਾਵੇਂ।" ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਫੋਰ ਮਸ਼ਕਰੀ ਕਰਦਾ। ਇਸ ਦੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਸਾਜੰਟ ਮੇਜਰ ਇਕ ਮੁਕੀ ਵਟਦਾ। ਆਪਣੇ ਦੰਦ ਕਰੀਚਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੀਚ ਕੇ ਬੋਲਦਾ:

"ਇਹ ਬਲੱਡੀ ਵਾਰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਆਂਦਰ ਵਾਂਗ ਵੱਧਦੀ ਹੀ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 'ਰੀਪੈਟ' ਤਾ ਕੀ ਆਣੀ ਸੀ ਸਗੋਂ 'ਓਵਰ ਸੀਜ਼' ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।" ਤੇ ਫੇਰ ਸਾਰਜੰਟ ਸਕਾਟ ਵੀ ਉਸਦੀ ਵੇਦਨਾ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਸਰਕਾਰ, ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਪਰਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਉਸਦੇ ਮੰਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਰੋਧਤਾ ਉਗਮਦੀ ਤੋਂ ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ:

"ਗਧੇ ਹਨ ਨਿਰੇ! ਇਤਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਵਕਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾੜ੍ਹ ਸੁਟੇਗੀ। ਤੇ ਉਧਰੋਂ ਪਿਉ ਵਾਲੇ ਜਬਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਮੱਤ ਬਖ਼ਸ਼ੇ।" 

*****

(ਅ)

ਭਾਰਤ ਦਿਆਂ ਵਡਿਆਂ ਛੋਟਿਆਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਦਬਾ ਦਬ ਭਰਤੀ ਖੁਲ੍ਹ ਗਈ। ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਏਜੰਟ, ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ, ਸਰਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਦਾ ਦਿਖਾਣ ਕਰਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਜਵਲ ਭਵਿਸ਼ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਾਂਦੇ।

"ਹੁਨਰ ਸਿਖੋ ਨਾਲੇ ਕਮਾਓ। ਤਿੰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ-ਚੋਖੀ ਤਨਖਾਹ, ਚੰਗੀ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਤੁਰਤ ਤਰੱਕੀ। ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਵੋ ਤੇ ਅਰਸ਼ੀ ਉਡਦੇ ਫਿਰੋ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਵੋ ਤੇ ਨਿਤ ਨਵੇਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰੋ।

ਭਾਵੇਂ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਸ ਦਿਨ ਬਦਿਨ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਰਕਾਰ ਦੀ ਨਿਰਾਸਤਾ ਜਨਮ ਲੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੱਬੀ ਦੱਬੀ ਜਹੀ ਇਕ ਲਹਿਰ ਲੋਕਾਂ ਦਿਆਂ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਚਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਸੀ ਬਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ! ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਹਾਕਮ ਇਸ ਸਾਰੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪਰਕਾਰ ਜਾਣੂ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਤੇ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਐਸੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਛੁਟ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਐਮਰਜੰਸੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰਮਪਰਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਮੁਕ ਚਖਣ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਗਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ਕਿ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਟ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਤਾ ਜਦੋਂ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚੋਂ ਰੀਟਾਇਰ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਤਾਂ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਔਨਰੇਰੀ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਵੀ ਨੀਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ 'ਨੇਰੀ ਮਸ਼ਟਰੇਟ' ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਾਹਿਬ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਤੇ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਹਥ ਮਿਲਾਇਆ, ਤੇ ਕਿਹਾ, "ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ੋਰਾਂ ਤੇ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਰੰਗਰੂਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ।"

"ਨਹੀਂ ਹਜੂਰ, ਅਜੇ ਪਿਛੇ ਜਹੇ ਹੀ ਤੇ ਮੈਂ ਤੀਹ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਬੈਚ ਭਿਜਵਾਇਆ ਸੀ।"

"ਤੀਹ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਬੈਂਚ। ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ, ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਫ਼ੌਜੀ ਹੋ ਤੇ ਫਿਰ ਲਾਮ ਲਗੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਲਾਮ। ਤੁਸੀਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮਚਦੀ ਅਗ ਲਈ ਬਾਲਣ ਜਿਤਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਥੋੜਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਭਰਤੀ ਦਿਓ ਨਹੀਂ ਤੇ "ਔਨਰੇਰੀ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟੀ ਖੁਸਦੀ ਜੇ।"

ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਇਹ ਗਲ ਭਾਵੇਂ ਭਾਵਆਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਧੁਖ ਧੁਖੀ ਜਹੀ ਲਗ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਫੁਲ ਚੜ੍ਹਾਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਤਾਣ ਨਾਲ ਜੁਟ ਗਏ।

"ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਗੁਲਾਮ ਮੁਹੰਮਦਾ, ਪੁਤਰ ਤੇਰਾ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਿਐ। ਵਾਹ ਵਾਹ ਸੋਹਣਾ ਗਭਰੂ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਭਰਤੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਦਾ ਕੋਈ ਅਹੁਦਾ ਪਾ ਜਾਈਗਾ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਤ ਲਾਨਾ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸੀ.ਇਨ.ਸੀ. ਸਾਹਿਬ ਨਾ ਕਹਵੇ "ਇਸ ਮਾਫਕ ਜਵਾਨ ਮਾਂਗਟਾ।" ਤੇ ਉਹ ਕੌਣ ਏਂ ਸ਼ੈਕਰ ਦੇ ਨਾਲ .... ਅਛਾ ਅਛਾ ਆਪਣਾ ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਹੈ। ਹੀਰਾ ਲਾਲ ਤੇਰੀ ਛਾਤੀ ਤਾਂ ਰਤਾ ਘਟ ਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੀਕਰੂਟਿੰਗ ਔਫ਼ੀਸਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਆਂਗੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਸਾਵਣ ਸੋਂਹ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਲੈ ਗਏ ਸਾਂ। ਉਸ ਦਾ ਕਦ ਰਤਾ ਘਟ ਨਿਕਲਿਆ। ਜੀਟਨ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲਗਾ '"ਇਹ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮਾਲ ਕਿਥੋਂ ਆਇਆ?" ਪਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੇ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਭਲਾ ਲੋਕ ਹੈ ਵਿਚਾਰਾ। ਸਾਡਾ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਮੋੜਨ ਲਗਾ।"

ਜਦੋਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਰਮੀ ਵਿਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਪਰੋਂ ਉਪਰੋਂ ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਲਗਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਵਿਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ 'ਘਾਊ ਮਾਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਉਂ ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਲੜਾਈ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਬੜੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੜਾਈ ਇਕ ਦੰਮ ਮਚ ਉੱਠੀ ਸੀ ਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭਰਤੀ ਕਰਾਏ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਬੰਨ੍ਹਦੇ। "ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਇਕ ਫ਼ੌਜੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਹਵਾਲਦਾਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਰੀਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਪੁਤਰ ਲਫ਼ਟੈਨ ਬਣੇਗਾ। ਲਫ਼ਟੈਨੀ ਹੁਣ ਤੀਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੈਂਕ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਘਟ ਇਹੋ ਜਹੇ ਭਾਰਤੀ ਹਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨਾਲ ਮਿਲ ਬੈਠਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ, ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਫੌਜੀ ਪਰਮਪਰਾ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਫੌਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਫੌਜੀ ਨੌਕਰੀ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆਂ। ਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਿਤ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੋਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਕੌਮੀ ਜੰਗ ਦੀ ਮਹਾਨ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਅਮਨ ਪਸੰਦ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੀ ਜੋ ਲਿਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਬਣਿਆਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕੇਵਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ। ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਤੇ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ। ਤੇ ਇਹ ਆਖ਼ਰੀ ਗੁਣ ਹੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਗੋਰੇ ਸਾਰਜੈਂਟ ਮੇਜਰ ਤੇ ਲੈਂਫਟੀਨੈਟ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਂਝਾ ਥੀ। ਸਾਰਜੈਂਟ ਮੇਜਰ ਯਾਰਕ ਦੀ ਪਰੀਤਮਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਸਾਰਜੈਂਟ ਮੇਜਰ ਦੀ'ਪਰਸਨਲ ਕਿਟ' ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਗ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਿਠੀਆਂ ਲਿਖਦੀ ਸੀ ਤੇ ਜਾਹਨੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦਿਨ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਮੁਕ ਜਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤਮਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਖਦੀ। ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਪਾਸ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਫੋਟੋ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ, ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਏਂ ਰੂਏਂ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਗਈ ਹੋਵੇ।

"ਮੇਰੀ ਪ੍ਰੀਤਮਾਂ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਸੁਨੱਖੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਉਸ ਦਾ ਸੁਹਪਣ ਬਿਆਨਣ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਿਚ ਕੇ ਵਖਾਵਾਂ?" ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, "ਤਸਵੀਰ ਖਿਚਣ ਲਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਿਆਰ ਹਾਂ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਮੈਂ ਰੰਗ ਕਿਥੋਂ ਲਿਆਵਾਂਗਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਕਚਰਾਹਟ, ਉਸ ਦਿਆਂ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਕੂਤੀ ਲਾਲੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਵਲੀ ਫਬਨ। ਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਨੀ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਇਕ ਸੂਖਸ ਜਹੀ ਬੇਮਲੂਮ ਛੋਹ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਰੂਹ ਨੂੰ ਟੁੰਬਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਸੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਮਿਲ ਚੁਕੇ ਹਾਂ। ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਵਿਛੜ ਗਏ, ਤੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸ ਜਨਮ ਵਿਚ ਫਿਰ ਮਿਲ ਪਏ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਚਕਰ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀਆਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਪਰੀਤਾਂ ਜਾਗ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਪਿਆਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।"

ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਟ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੈਰਫ਼ਾਨੀ ਚਮਕ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇਕ ਜਲਾਲ ਜਿਹਾ ਦਿਸਦਾ ਤੇ ਝਟ ਹੀ ਸਾਰਜੈਂਟ ਮੇਜਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਦਿਆਂ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜ ਉਠਦੀ।

"ਲਫ਼ਟੈਨ ਸਾਹਬ ਭੁਲ ਜਾਓ ਇਸ ਆਪਣੇ ਅਗੰਮੀ ਸੂਖਮ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਤੇ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ। ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਤੁਸੀ ਭਾਰਤ-ਵਾਸੀ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਵੀ ਅਗਲੇ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰਖਦੇ ਓ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਣ ਲਈ ਹੈ, ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੇ ਐਸ਼, ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ।"

"ਸਾਰਜੈਂਟ ਮੇਜਰ ਸਾਹਿਬ! ਭੁਲੋ ਨਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੇਵਲ ਜੰਗ ਲੜਨ ਲਈ ਹੈ ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਲਾਮ ਲਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।"

"ਓ ਡੈਮ ਇਸ ਵਾਰ" ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਜਰਮਨਾਂ ਤੇ ਜਾਪਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕਢਦਾ ਹੋਇਆ ਬੇਦਿੱਲੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਆਏ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਜੋ ਦਬਾ ਦਬ ਭੂਰੇ ਸਾਵੇ ਟਰੱਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਦ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਰਜੰਟ ਮੇਜਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ -

ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਰਸਾਤੀ ਡਡੂਆਂ ਵਾਂਗ ਹਨ, ਜੋ ਤਲਾਬ ਦੇ ਕੰਡੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧੜਾਮ ਧੜਾਮ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕੁਦ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

* * ** *

(ੲ)

ਸੌਧੇ ਡਰਾਈਵ,
ਯਾਰਕ ਸ਼ਾਇਰ,
ਯੂ: ਕੇ:
੧ ਜਨਵਰੀ ੧੯੪੪.

ਪਿਆਰੇ ਜਾਹਨੀ.

ਨੀਓ ਈਅਰ ਡੇ ਲਈ, ਨਿਘੀ ਮਿੱਠੀ ਯਾਦ। ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਚਰਚ ਚੋਂ ਵਾਪਸ ਆਈ ਹਾਂ। ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਗੇ ਦੋ ਪਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਤੇਰੀ ਸੁਰੱਖਸ਼ਾ ਲਈ ਤੇ ਜੰਗ ਮਕਣ ਲਈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਰਹੀ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਵਿਜਯ ਪਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਪਰਤੇਂਗਾ। ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦਿਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹ ਦਿਨ ਕਦੋਂ ਆਵੇਗਾ। ਕਦੋਂ।

ਅਜ ਕਲ ਹੋਮ ਇਕ ਅਜਬ ਬੇਰੌਣਕ ਥਾਂ ਹੈ। ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਕੋਈ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਕੇ ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਵਡੇਰੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਡੇ ਬੁਢੇ ਤੇ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਚਲਾਉਣ ਤੀਕ ਹਰ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਆਪ ਕਰਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਅਗੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਇਕ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ, ਕਿਤਨੀ ਡੂੰਘੀ ਸਾਂਝ ਹੈ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜਾਹਨੀ ਵਿਚ-ਮੈਂ ਬੰਬ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹਾਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਜਾਹਨੀ ਬੰਬ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਚੁਣਿਆਂ ਸੀ। ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕੌਮੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇਹ ਕੰਮ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਜਾਹਨੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ। ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾਣਾ ਵੀ ਸਿਖ ਗਈ ਹਾਂ। ਬੁੱਢਾ ਟਾਮੀ ਵਾਈਟ ਸਾਨੂੰ ਡਰਿਲ ਕਰਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੰਗੜਾ ਟਾਮੀ! ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਲਤ ਕਟੀ ਗਈ ਸੀ। ਟਾਮੀ ਵਾਈਟ, ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਗ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਬਾਬਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁਛੀਆਂ ਹਨ। "ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ" ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, "ਇਕ ਵਚਿਤਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਦੀ ਹਰ ਗਲ ਅਨੋਖੀ ਹੈ।" ਜਾਹਨੀ ਕੀ ਇਹ ਸਚ ਹੈ? ਕੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕ ਨੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਕਰੀ।

ਅਜ ਸ਼ਾਮ ਹੋਮ ਗਾਰਡਜ਼ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੈ। ਟਾਮੀ ਕੋਲੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਬਾਬਤ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਪੁਛਾਂਗੀ। ਹਾਂ ਸਚ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਰਲ ਕੇ ਹੋਮ ਗਾਰਡਜ਼ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਸੁਣਿਆਂ ਹੈ ਛੇਤੀ ਹੀ ਯੈਂਕੀ ਟਰੂਪਸ ਬਲਾਇਟੀ ਦੀ ਡੀਫੈਂਸ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਬਾਕੀ ਫੇਰ ਕਦੀ ਲਿਖਾਂ ਗੀ।

ਤੇਰੀ ਆਪਣੀ---

ਐਲਜ਼ਾ
ਤਾਜ ਮਹਲ,
ਬੰਬਈ,
ਇੰਡੀਆ।
੧੫ ਫ਼ਰਵਰੀ ੧੯੪੪

ਮੇਰੀ ਪਿਆਰੀ ਐਲਜ਼ਾ,

ਮਿਠੀ ਯਾਦ ਘਲਦਾ ਹਾਂ।

ਇਹ ਖ਼ਤ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਪਰਸਿਧ ਸ਼ਹਿਰ ਬੰਬਈ ਵਿਚੋਂ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇਕ ਆਰਟੀਵਿਸ਼ਲ ਹਾਰਬਰ ਹੈ ਆਰਟੀਫਿਸ਼ਲ ਹਾਰਬਰ ਤੂੰ ਜਾਣਦੀ ਏਂ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਆਪ ਬੰਣਾਵੇ। ਭਾਵ ਜੋ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਵਡੱਤ ਨਾਲੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਡੱਤ ਨੂੰ ਉਘਾੜੇ। ਤੇ ਇਹੋ ਗਲ ਬੰਬਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਸਾਫ਼ ਸੁੱਥਰਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਨਾਲ ਉਸਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ੪੮ ਘੰਟੇ ਦਾ ਔਫ਼ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ... ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਇਥੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਬੜੀ ਰਮਣੀਕ ਜਗਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਗਲੋਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਲੰਡਨ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਅਲੀ ਖ਼ਾਸੀ ਯੂਰੋਪੀਅਨ-ਸਭਯਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਹਾਵੀਂ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਨਮਾ, ਰੈਸਟੂਰੈੰਟ, ਪਾਰਕ ਤੇ ਕਲਬਜ਼ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹਨ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਫਿਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਪੇਰਿਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਦੂਗਰ ਹਨ। ਉਹ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਰੱਸੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਖੜੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਤੇ ਹੋਰ ਇਹੋ ਜਹੀਆਂ ਊਲ ਜਲੂਲ ਗੱਲਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਇੰਡੀਆ ਦੀਆਂ ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਗਰਮੀ, ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਲੋਕ, ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਤੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਗਦਾ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸਭ ਮੇਰਾ ਵਹਿਮ ਸੀ। ਇਹੋ ਜਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਅਯੋਗ ਗਲ ਮੈਂ ਉਨਾਂ ਵਿਚ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ। ਤੇ ਮੈਂ ਹੁਣ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਐਡਜਸਟ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜੇ ਕੋਈ ਪਰਸ਼ੰਸਾ ਨਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਸਕੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇੰਝ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਆਪਣਾ ਓਪਰਾ ਪੰਨ ਗੰਵਾ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਅਜੇ ਕਲ ਦੀ ਤਾਂ ਗਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਨਸਟਰੱਕਟਰ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰੰਗਰੂਟਾਂ ਦੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਵਗ ‘ਪਾਸ ਆਊਟ’ ਪਰੇਡ ਵਾਸਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬਹਿਸ ਛਿੜੇ ਪਈ। 'ਜੋ ਕਹਿਣ ਲਗਾ।

"ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇਕ ਅਛਾ ਬਹਿਰਾ ਅਛਾ ਖਾਨਸਾਮਾਂ ਔਰ ਅਛਾ ਨੌਕਰ ਬੰਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਠੀਕ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।"

"ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਅਛਾ ਸਿਪਾਹੀ " ਮੈਂ ਕਿਹਾ।

"ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਕਰੈਡਿਡ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਹੈ।" ਜੋ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿਤਾ।

"ਠੀਕ ਹੈ।" ਮੈ ਕਿਹਾ "ਜੇ ਇਹ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਬਲਾਇਟੀ ਤੋਂ ਇਥੇ ਆਉਂਦੇ।"

"ਹਾਂ ਦੇਖੋ ਨਾ ਕਿਤਨਾਂ ਭੈੜਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ।" ' ਜੋ ਬੋਲਿਆ, "ਕਿਸ ਕਦਰ ਗਰਮੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸੂਰਜ ਤਾ ਇਉਂ ਤਪਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਲ ਤਪੇਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਕਲ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੀਕ ਤਪਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਾਲੇ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰੇਡ ਕਰਵਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਾਡਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਰੰਗ ਵੀ ਕਾਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਕਦੀ ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਲਾਇਟੀ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸਟੈਲਾ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣ ਵੀ ਨਾ ਸਕੇ।"

"ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤੈਨੂੰ ਵਹਿਸ਼ੀ ਸਮਝ ਲਵੇ।" ਮੈਂ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਖਿੜ ਖਿੜ ਕਰ ਕੇ ਹਸ ਪਏ।

ਹਾਂ ਸਚ ਐਲਜ਼ਾ ਰੰਗ ਤੇ ਮੇਰਾ ਵੀ ਸੰਵਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਰੰਗਤ ਬਦਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਯੂਨਿਟ ਵਿਚ ਇਕ ਦੇਸ਼ੀ ਅਫ਼ਸਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ ਆਇਆ ਹੈ। ਬੜਾ ਬਾਂਕਾ ਜਵਾਨ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹੋ ਜਹੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਘਟ ਹੀ ਦੇਖੇ ਹਨ।

ਪਹਿਲੋਂ ਪਹਿਲ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਨਸਟਰੱਕਟਰ ਉਸਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਉਸਨੂੰ ਸਲਾਮ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਆਦਮੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸੂਝਵਾਨ, ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਨਸਟਰਕਟਰ ਉਸ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣਾ ਵਤੀਰਾ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਕਢਿਆ ਨੇ "ਕਿ ਸਲਾਮ ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਲਗੇ ਪਿਪਸ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ਾਤ ਨੂੰ।"

ਜਦੋਂ ਜੋ ਇਹੋ ਜਹੀਆਂ ਗਲਾਂ ਕਰਨ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚੇਤਾਉਣੀ ਦਵਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਕੌਮੀ ਲੜਾਈ ਹੈ ਤੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਜਿੱਡੀ ਮਹੱਤਾ ਰਖਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗਲੇ ਤੰਗ ਦਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਪਰਗਟ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਪਰ ਇਸ ਗਲ ਤੇ 'ਜੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਿੱਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਖਦਾ ਹੈ "ਬਾਈ ਗਾਡ ਜੇ ਇਹ ਬਲੱਡੀ ਲੜਾਈ ਨਾ ਲਗੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਕਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲਿਆਂ ਕਲੂਟਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਨਾ ਵੇਖਦਾ।"

"ਤੇ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਮੁੜ ਵੇਖੇਂਗਾ। ਸੁਖ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਚਲੇ।" ਪਰ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਹਸੂੰ ਹਸੂੰ ਕਰਦੇ ਵਧਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਬੜਾ ਹਾਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਲੈਫਟੀਨੈਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗਲ ਸੁਣਾਈ ਸੀ। ਇਕ ਬੁੱਢੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਇਕੋ ਇਕ ਜਵਾਨ ਪੁਤਰ ਨੂੰ ਜਿਸਦੀ ਛੁਟੀ ਮੁਕ ਚਲੀ ਸੀ। ਫੌਜ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੁੰਡਾ ਜਾਣ ਲਗਾ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨਾਲ ਬੰਣਾਈ ਹੋਈ ਇਕ ਖਦਰ ਦੀ ਚਾਦਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪੁਤਰ ਪਰਦੇਸ ਚਲਿਆ ਹੈਂ ਲੈਂਦਾ ਜਾ। ਪੁਤਰ ਨੇ ਆਖਿਆ ਮਾਂ ਫੌਜ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਸਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀ। ਪਰ ਮਾਂ ਨੇ ਇਸਰਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ "ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੁੱਤ ਕੋਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਦੀ ਕੰਮ ਹੀ ਆਵੇਗੀ। ਹੋਰ ਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਗੋਲੀ ਚਲਣ ਲਗੇ ਤਾਂ ਉਤੇ ਲੈ ਲਈਂ।"

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਸਿੰਘ ਇਸ ਗਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਸੁਣਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਲ ਐਕਸੈਂਟ ਵਿਚ ਕਹੀ ਹੋਈ ਇਹ ਗਲ ਸੁਣਕੇ B.O.R'S ਹਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ, ਮਾਂ ਦੀ ਮਮਤਾ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹੈ ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਵਰ੍ਹਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀਆ ਕਰ ਸਕਦੈ। ਪਿਆਰ ਭਾਵੇਂ ਮਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਪਰੀਤਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਇਕ ਐਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਮੇਰੀ ਪਿਆਰੀ ਐਲਜ਼ਾ! ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਿਆਨਕ ਬੰਬ ਦੇ ਸੇਕ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਮਹਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁੰਗਾਲ ਸਕਦੇ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਸੀਨਾ ਚੀਰ ਸਕਦੈ। ਕੀ ਇਹ ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਰਜੀਵ ਰਖਣ ਲਈ ਅਜ ਮੈਂ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਤਰੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਸਦੀਵੀ ਹੋ ਸਕੇ।

ਅਛਾ ਹੁਣ ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੈਨੂੰ ਫੇਰ ਕਦੀ ਲਿਖਾਂਗਾ। ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਵਾਲ ਲਿਖੀ। ਆਪਣੀ ਲੇਟੈਸਟ ਫੋਟੋ ਭੇਜੀਂ।