رباعی اتے پنجابی رباعی صدیق 'تاثیر' شیخوپورا
رباعی اتے پنجابی رباعی
رباعی شاعری دیاں سبھناں صنفاں وچ بڑی دل کھچّ، انوکھی اتے نرالی صنف سمجھی جاندی اے۔جہڑی فارسی اتے اردو نال خاص سبندھ رکھدی اے۔دنیا بھر دیاں زباناں دا متالا کردیاں عینی چھوٹی تے پختہ نظم دنیا دی کسے وی زبان وچ لبھنی ناممکن جہی گلّ اے پر ایہہ عینی چھوٹی ہندیاں ہویاں وی اپنے اندر ارتھاں دا اک جہان رکھدی اے۔اوہ خوبی تے دلکشی رکھدی اے پئی بلے بلے۔کسے نے کیہا سی کہ حسن نوں بناون، سنوارن وچ ٹکا اتے جھومر بڑی اہمیت رکھدے نے پر نکّ دی تیلی تے متھے دی بندی دی اپنی وکھری شان تے بہار ہندی اے۔
شاعری وچ غزل، قصیدہ تے مشنوی دی وڈیائی نوں سبھے مندے نے پر رباعی دے چہوں مصرعیاں وچ جہڑیاں خوبیاں اکٹھیاں ہو جاندیاں نے اوہناں دا جوڑ شاید غزل تے مثنوی وی پیدا نہیں کر سکیاں۔کیوں جو رباعی دا اک نویکلا اتے وکھرا ای سواد اے تے ایہہ اک نویکلی جہی ہی شے اے۔
قصیدے اتے غزل وانگراں رباعی دے وی پہلے دوویں مصرعے ہم قافیا ہندے ہن جویں غزل دا متلاء۔ایہدے وچ ارتھاں پکھوں غزل اتے قصیدہ دوویں طرحاں دے مضموناں نوں ادا کرن دی ودھیری گنزائش ہندی اے۔اس پکھوں رباعی نوں چھوٹے توں چھوٹا قصیدہ تے چھوٹی توں چھوٹی منی غزل وی آکھیا جا سکدا اے۔سگوں میں تے ایہہ وی کہانگا کہ غزل تے قصیدے وچ مضموناں دی کھلھ-ڈلھ دے باو جود وی کسے نہ کسے طرحاں روک تے حد ہندی اے پر رباعی دی مائنوی کھلھ-ڈلھ وچ اےداں دی کوئی حدبندی اتے روک نہیں ہندی۔
فارسی اتے اردو رباعیاں دے متائلے توں ایہہ گلّ نطر کے سامھنے آ جاندی اے پئی رباعی نے ہمیشہ ای اپنے وقت دا ساتھ دتا تے اوہدیاں تقاضیاں تے نویں توں نویں رحجاناں نوں اپنے اندر سمویا اے۔رباعی اپنی مائنوی ہیشیئت پاروں اپنے اندر غزل ورگی لوچ رکھن دے نال نال لچک تے وسئت وی رکھدی اے۔جویں اسیں وکھ وکھ دور دیاں غزلاں توں وکھرے رحجاناں دے بارے جانکاری پراپت کردے ہاں بالکل انجے ای رباعی وی اپنے دور دی بھروی نمائندگی کردی نظر آؤندی اے۔کیوں جو شاعر کوئی وی ہووے اوہ اپنے دور دا شیشہ ہندا اے۔
رباعی عربی زبان دا لفظ ہے جس دے لغت وچ مائنے چار دے ہن۔شاعری وچ رباعی اس سخن دی صنف نوں آکھیا جاندا ہے جیہدے وچ اک خاص وزن دے چار مصرعیاں وچ کوئی اک خیال ادا کیتا گیا ہووے۔اپروکت دلیل توں ایہہ پتہ لگدا ہے کہ رباعی فارسی اتے اردو دی اک اجیہی صنف اے جسدے وچ متھے ہوئے وزن اتے خیال دی اکسارتا تے تسلسل بیان دا ہونا بہت ضروری اے۔انج تاں غزل وانگ رباعی وی ردیف دار اتے بیردیف ہو سکدی اے بھاوَ صرف قافیہ لیاندا جاوے جاں قافیہ اتے ردیف دوویں ای۔جویں فارسی وچ بہہتیاں رباعیاں بیردیف ہی لبھدیاں ہن پر رباعی وچ وزن دی تخشیش اتے کافیاں دی ترتیب دا بڑا خیال رکھنا پیندا اے۔اتھے ایہہ گلّ وی چیتے رکھن والی اے کہ رباعی دے پہلے، دوجے اتے چوتھے مصرعے دا ہم قافیا ہونا بہت ضروری اے پر جے تیجے مصرعے وچ وی قافیہ لیاندا جاوے تاں وی کوئی حرج نہیں سگوں پرانے استاد تاں اس نوں ہور وی کمال دی گلّ مندے نے۔
رباعی دے چارے مصرعے زنجیر دیاں کڑیاں وانگ آپس وچ سبندھی ہونے چاہیدے ہن۔پہلے مصرعے وچ جاچویں اتے گٹھویں سبداں راہیں خیال نوں ظاہر کیتا جاوے اتے دوجے تے تیجے مصرعے وچ خیال دے نکّ نقشے نوں کجھ ہور گوڑھیاں کیتا کیتا جاوے تے چوتھے مصرعے وچ سمپورن خیال نوں اجیہا فنی تے فقری اٹکل نال پیش کیتا جاوے کہ کہ رباعی سنن والا حیران ہو کے رہِ جاوے۔بھاوَ ایہہ کہ رباعی دا شاعر پہلے تناں مصرعیاں وچ اوہدا مضمون اجیہا سادہ تے پور اثر بناؤندا اے، اجیہی لطیفَ اتے لوچدار فضا تیار کردا اے جس دی پڑھن والے نوں کنو-کنّ وی خبر نہیں ہندی۔پر جدوں ایہہ سادہ پرکار فضا چوتھے مصرعے وچ ڈرامائی انداز وچ کھلھ کے پڑھن والے دے سامھنے آؤندی اے تاں اوہ اوہدی سادی اتے پرکار فضا دے جادو دے اثر ہیٹھ آ کے زبردست اثر مسوس کردا اے۔
علم تے ادب دے پارکھوآں نے رباعی دے چوتھے مصرعے نوں رباعی دے سارے اثر دا خلاصہ منیا اے۔فارسی دے اگھے شاعر مرزا صائب وی رباعی دے چوتھے مصرعے بارے ایہو آکھدے ہن۔اسے طرحاں اردو دے مشہور شاعر فراقَ گورخپری وی ایہو آکھدے ہن؛
پہلے مصرعے میں حسن کا خط جبیں۔
اور دوسرے مصرعے میں لٹوں کی تزئیں۔
چوتھا ہو نکلتا ہوا ایوں تیسرے سے،
جیسے بھیگی مسیں ہوں آبرو سے حسیں۔
جتھوں تکّ پنجابی شاعری وچ رباعی دی ہوند دا سبندھ اے پنجابی وچ اس پرچلت صنف ولّ بہت گھٹّ دھیان دتا گیا ہے تے ساڈے پرانے شاعر چار مصرعیاں نوں ہی رباعی آکھدے چلے آ رہے ہن۔پنجابی زبان دی کلاسیکل شاعری دا ادھئن کریئے تاں سانوں چومصرعے، دو بیتے، چار، بیتے ای لبھدے ہن۔جنہاں نوں ہرگز رباعی نہیں آکھیا جا سکدا۔ایہناں نوں کتئے جاں چومصرعے دا ناں دتا جا سکدا ہے۔پنجابی زبان وچ رباعی دے مڈھ بارے سید اختر جائفری ہوریں لکھدے ہن کہ پنجابی وچ رباعی ویہویں صدی دے مڈھ وچ لکھی گئی تے اس دا سبھ توں پہلا رباعی نگار مولٰی بخش کشتہ اے جس نے پنجابی غزلاں دا سبھ توں پہلا دیوان لکھ کے چھپوایا۔اس دے اس مجموعے وچ غزلاں دے نال پینتی رباعیاں وی درج کیتیاں گئیاں نے۔اس توں بعد ڈاکٹر موہن سنگھ دیواناں ہوراں نے 700 رباعیاں اتے پروفیسر بلدیو سنگھ نے 745 رباعیاں لکھیاں پر ایہہ پنجابی زبان دیاں ساریاں رباعیاں رباعی دے خاص وزن اتے پوریاں نہیں اتردیاں تے ایہناں نوں رباعی دا ناں ہرگز نہیں دتا جا سکدا۔چومصرعے یا چوبیتیاں ضرور آکھیا جا سکدا ہے۔جاں ایہناں نوں کتیاں دا ناں دتا جا سکدا اے۔
پنجابی زبان وچ رباعی نوں ایہدے خاص وزن وچ لکھن دا سہرا بابا-اے-پنجابی ڈاکٹر فقیر محمد 'فقیر' نوں جاندا اے۔ڈاکٹر ہوراں نے سبھ توں پہلاں عروضی اصولاں اتے ضابطیاں دی پابندی کردیاں نہ صرف پنجابی وچ رباعی لکھی سگوں مدتاں توں خالی پئے پنجابی ادب دے بھنڈار نوں بھر دتا۔اس توں پہلاں جہڑیاں سانوں پنجابی وچ رباعیاں ملدیاں ہن اوہ رباعی دے کسے اصولی وزن اتے وی پورا نہیں اتردیاں۔ڈاکٹر ہوراں نے پنجابی وچ رباعی نوں اس دی صحیح صنف نال جانو ہی نہیں کروایا سگوں ڈھیر ساریاں رباعیاں لکھ کے اپنی استادی نوں وی منوایا ہے۔اوہ پنجابی رباعی دے بانی تاں ہن ہی اس دے نال اوہ نویں رنگ اتے نویں طرز دے موجد وی اکھوائے۔اس دا اوہناں نوں آپ وی احساس سی۔تد ہی تاں اوہ آکھدے ہن؛
ہر بحر دا، ہر انگ دا موجد ہاں میں۔
ہر طور دا ہر ڈھنگ دا موجد ہاں میں۔
پنجاب دے وچ غزل دا موجد سی شاہ مراد،
ہر طرز دا ہر رنگ دا موجد ہاں میں۔
بابا-اے-پنجابی ڈاکٹر فقیر محمد 'فقیر' نوں جے کر پنجابی وچ اپنے اس نویں رنگ اتے مان نہ ہندا تاں اوہ فخر نال سر اوچا کرکے کدی ایہہ نہ آکھدے؛
فن شعر؎ دے کول جواب جد کوئی،
اوہدی غزل تے میری رباعی دا نہیں۔
کیوں نہ غزل پنجابی دا 'فضل' 'حافظ'
تے 'فقیر' میں عمر کھیام کیوں نہ۔
بھاوَ 'فقیر محمد 'فقیر' ہوراں نے پنجابی غزل دے کھیتر وچ پیر فضل حسین گجراتی ہوراں نوں حافظ شیرازی ہوراں دا ہمپلا آکھیا اے تے اپنے آپ نوں پنجابی رباعی دا عمر کھیام آکھیا اے۔خود نوں عمر کھیام آکھن دے سلسلے وچ ڈاکٹر تنبیر بخاری ہوریں آکھدے نے پئی ڈاکٹر ہوراں دا ایہہ دعوہ بالکل برحق اے تے اوہناں دے ایس داعوے نوں سارے پارکھوآں تے عالماں نے دلوں منیا اے۔کیوں جے اوہناں توں پہلاں پنجابی وچ کسے اکا-دکا ای رباعی آکھی ہوویگی پر ایہناں نے پنجابی وچ باقاعدہ کتاب تخلیق کیتی ہوئی اے۔رباعیاں دی ایہہ کتاب جہڑی 1946 وچ چھاپے چڑھی اس دا ناں "نیلے تارے" ہے تے پھیر ایہہ کتاب "ربائیاتے فقیر" دے ناں ہیٹھ وی چھاپی گئی تے ہر پاسے ڈاکٹر 'فقیر' ہوراں دی استادی دے ڈنکے وجن لگّ پئے۔
ڈاکٹر صاحب نے پنجابی دی پرانی شعری روایت نوں قایم رکھدیاں ہویاں پنجابی وچ چومصرعے، چوورگے، کتئے تے دوہڑے وی لکھے نے۔اس کتاب وچ اوہناں دیاں اپروکت درسائیاں ساریاں ونگیاں شامل کیتیاں گئیاں ہن۔ڈاکٹر ہوراں دیاں رباعیاں وچ ہر طرحاں دے مضمون سمائے ہوئے ہن تے ہر رنگ دی گلّ کیتی ملدی اے۔کدھرے اوہ اخلاق اتے اسمانی قدراں دی مہمان داری کردے دسدے نے تے کدھرے انسان نوں عظم اتے ہمت نال زندگی گزارن دا سدا دندے ہن۔کدھرے اوہ تصوف دیاں رمزاں کھولھدے نظر آؤندے ہن اتے کدھرے اپنے جذبے، عقیدت تے ربی پیار تے عشقے رسول دا اظہار کردے ہن۔کدھرے اپنے سمیں دی سیاست تے معاشرے دے پڑدے ادھیڑدے نظر آؤندے ہن تے کدھرے حکیمانہ تے رندانا نقطے بیان کردے جاپدے ہن۔اتھے ایہہ گلّ وی دسن یوگ ہے کہ ساڈے پنجابی شاعراں نے چومصرعے وارث شاہ تے غلام رسول ہوراں والی بحر وچ ہی رچے ہن پر اردو اتے فارسی والیاں بحراں دی سبھ توں پہلاں ورتوں ڈاکٹر فقیر محمد ہوراں نے ہی کیتی اے۔ایہناں توں پہلاں سارے پنجابی لیکھک دیسی بحراں وچ ہی لکھدے رہے سن۔
بابا-اے-پنجابی ڈاکٹر فقیر محمد 'فقیر' ہوراں توں بعد اجوکے دور وچ وی پنجابی شاعراں نے رباعیاں لکھیاں ہن پر اج تکّ ڈاکٹر ہوراں توں بعد پنجابی رباعیاں دی کوئی کتاب نہیں چھپی۔بس ادبی رسالیاں وچ کدھرے دو-چار رباعیاں پڑھن نوں مل جاندیاں ہن۔پاکستان دے مسحور مصور سادکین ہوراں دی بھاویں مادری زبان اردو سی پر اوہناں نے کجھ پنجابی رباعیاں لکھیاں سن جہڑیاں مہیناوا لہراں 1974 وچ چھپیاں سن؛
اس شہر دے لوکاں نوں سداواں دیون۔
ہاں بدلے وفاواں دے وفاواں دیون۔
پجیا ہاں بزرگاں نوں کرن میں سلام،
آیا واں ہسیناواں نوں دعاواں دیون۔
منیا میں کتے ہور چلا جاواںگا۔
دشمن دے میں حملے توں وی بچ جاواںگا۔
پر جاواں تے ایتھوں دیاں مٹیاراں نوں،
پھیر کنج میں منہ آن کے وکھاوانگا۔
ساقی گجراتی وی پنجابی زبان دے عالم شاعر سن تے اوہناں نوں علم عروض دی چنگی جانکاری سی۔اوہناں نے وی پنجابی وچ رباعیاں لکھیاں ہن۔اوہناں دی اک رباعی ویکھو؛
دنیا تے کجھ انج دی چال چلنی یارو۔
ہر چیز فنا دے سانچے ڈھلنی یارو۔
آ جانا ایں جس روز سنیہا توڑوں،
پھیر دال کسے دی وی نہ گلنی یارو۔
اسے طرحاں اجوکے دور دے اگھے شاعر تنویر بخاری ہوراں نے وی ڈھیر ساریاں رباعیاں لکھیاں ہن جنہاں وچوں کئی کجھ چر پہلاں واشنا رسالے وچ چھپیاں سن۔ایہناں دیاں رباعیاں وچ تصوف دے مضمون وی ملدے ہن اتے نویں دور دے مصلے-مسائل وی۔ایہناں دیاں دو رباعیاں ویکھو؛
میں سوچ رہا واں کہ دعا کی منگاں۔
پچھے جے کدی آپ خدا کی منگاں۔
'تنویر' قلم میرا ہے کافی مینوں،
لکھنے دی اجازت دے سوا کی منگاں۔
اس دور وچ جیون دا کی چارہ کریئے۔
جیندے جی کویں جینوں کنارہ کریئے۔
سگٹاں تے چھڈّ چھڈائیاں نے مولٰی سائیاں۔
روٹی توں بنا کویں گزارا کریئے۔
حافظ محمد افضل نے وی پنجابی وچ رباعیاں لکھیاں ہن جہڑیاں اوہناں دیاں چہوں زباناں دے رباعیاں دے مجموعے "آب و رنگ" وچ شامل ہن ۔ نمونہ ویکھو؛
دھرتی بلدی حسرت دے ہتھ ملدی۔
اک رحمت دی کنی پوے تے پھلدی۔
ربّ ولوں جد پوے تجلی دل تے،
کوئی گلّ پھیر نعت دے اندر چلدی۔
اس لیکھ دے لیکھک صدیق تاثیر نے وی کافی رباعیاں لکھیاں ہن جہڑیاں مہیناوار 'پنجابی دے پچھلے شماریاں وچ چھپ وی چکیاں ہن ۔ نمونہ ویکھو؛
سوچاں تے خیالاں دا وپاری بن کے۔
ہر کھیڈ میں کھیڈی ہے کھڈاری بن کے۔
بھکھ دے سوا کجھ وی نہ ملیا مینوں،
کھٹیا نہ اتھے کجھ وی لکھاری بن کے۔
ویکھاں میں کدی آشا نراشا ویکھاں۔
ہر روز امیداں دا میں لاشا ویکھاں۔
میں آپ جمورا تے مداری ویلا،
کد تیک ہیاتی دا تماسا ویکھاں۔
جس تھاں اگے دسیا جا چکیا اے کہ رباعی بڑی پیچیدہ اتے مشکل جہی صنف اے۔لوک گھٹّ ہی ایہدے ولّ آؤندے نے۔ نالے کجھ لوک پنجابی غزل وانگراں ایہہ وی تاں آکھدے نے کہ رباعی پنجابی مجازی نال میل نہیں کھاندی۔کیوں جو اس صنف دا اک اپنا مجازی اے، اپنی بنتر اے تے اپنا نویکلا آہنگ اے۔ میرا اجیہے لوکاں نوں مشورہ اے کہ اوہ بابا-اے-پنجابی ہوراں دیاں رباعیاں ضرور ویکھن۔اوہناں نے جس طرحاں پنجابی غزل نوں سخراں تے پہنچا چھڈیا اے اوسے طرحاں پنجابی رباعی نوں وی پچھانہ نہ رہن دین۔اوہناں بارے جناب شریف شوخ ہوراں نے لکھیا سی؛
"آپ دی تحریر دا انداز اپنا آپ گواہ اے۔میرا ارادہ سی کہ 'فقیر' صاحب دی تحریر دی نسبت اپنے دلی اثر دا کجھ اظہار کراں پر جدوں میں ایہدے لئی تیار ہویا تے اوہناں دے کلام دیاں خوبیاں تے نزاکتاں نے آکھیا کہ سوا چپّ دے کوئی چارہ نہیں۔لکھن دی تھوڑی گنزائش تے میرے خیالاں دے بیہدے شوق نے ایہو آخری صلاحَ دتی پر میں کجھ آکھنوں پھیر وی نہیں رہِ سکدا کہ اردو ادب تے آئلا ادب دے مقابلے وچ ڈاکٹر فقیر ہوراں دیاں ایہہ رباعیاں بڑے مان نال پیش کیتیاں جا سکدیاں ہن۔
علامہ اقبال اتے مولانا ظفر علی خاں توں لے کے جوش، فیض تے احمد ندیم قاسمی تکّ اچّ کوٹی دے شاعراں تے مفکراں نے ڈاکٹر ہوراں دی شاعری نوں منیا اے۔تے خاص طور تے ایہناں دی رباعی دی سلاہنا کیتی اے۔ڈاکٹر فقیر محمد 'فقیر' نے اپنے آپ نوں ایویں تاں پنجابی دا عمر کھیام نہیں آکھیا۔ عمر کھیام نوں فارسی دی رباعی دا بادشاہ آکھیاں جاندا اے تے خاص گلّ ایہہ وے کہ اوہدیاں کل رباعیاں دی تائداد 76 سی جہڑی ہن دس ہزار تکّ اپڑ گئی اے۔بھاوَ باقی ساریاں رباعیاں بعد وچ ملائیاں گئیاں ہن۔گلّ مقدار دی نہیں معیار دی ہندی اے۔غالب دا چھوٹا جیہا دیوان اردو دے وڈے وڈے دیواناں اتے بھارو اے۔ڈاکٹر ہوراں دیاں رباعیاں دی گنتی کوئی بہتی نہیں پر تھوڑیاں وی بہت نے۔عمر کھیام دیاں صرف 76 رباعیاں نوں ایڈورڈ فٹر جیرالڈ نے انگریزی وچ ترجمہ کرکے یورپ وچ امر بنا دتا۔دنیاں وچ کھیام ہی کھیام ہو گئی اتے اج دنیاں دی ہر زبان وچ اس دیاں رباعیاں دے ترجمے چھپ چکے ہن۔پر ہن تکّ پنجابی دے اس کھیام نوں کوئی فٹر جیرالڈ پراپت نہیں ہویا۔فارسی کھوج دے پکھوں تاں اتھوں تکّ وی کیہا جاندا ہے کہ کھیام شاعر ہے وی سی کہ نہیں؟ کیوں جو کھیام دے شاگرد سنگی نظامی عروضی سمرکندی نے "چہار مکالا" وچ جہڑی ستاں صدیاں توں درشی کتاب اے، وچ اوہدی شاعری جاں اس دے شاعر ہون بارے کدھرے وی نہیں لکھیا تے کھیام دے مرن توں سو سال بعد وی اوہدی کوئی رباعی منزرے عامَ پر نہیں آئی سی۔اوہدی فارسی دی پہلی رباعی امام فخردین راضی دے رسالے 'البکینا' وچ لبھدی اے تے اس توں بعد 'سندباد نامہ' وچ پنج رباعیاں ملدیاں ہن۔ستویں صدی ہجری توں لے کے اٹھویں صدی ہجری تکّ اس دیاں کل رباعیاں دی تائداد 36 ہوئی ملدی اے تے کھیام دی وفات توں دو سو سال بعد تکّ ایہہ رباعیاں سٹھّ ہو گئیاں تے پھیر انج ویلا گزرن دے نال نال ایہہ تائداد ودھدی گئی تے دس ہزار تکّ اپڑ گئی۔
عمر کھیام دیاں رباعیاں وچ دنیا دی گجھی حقیقت دی تلاش اتے انسان دی چار روزہ زندگی وچ فکر تے عمل دی دعوت جہے مضمون ہی لبھدے نے جد کہ پنجابی دے کھیام ڈاکٹر 'فقیر' ہوراں دیاں رباعیاں وچ قدیم تے جدید مواسرے دی سانجھ وی اے تے حقائق تے موارف دی بھیالی دا رنگ وی بڑا گوہڑا اے۔کئی تھاواں تے تاں سانوں ایہہ پنجابی دا کھیام فارسی دے کھیام دے پیراں تے پیر رکھدا نظر آؤندا اے۔اس دا ایہہ مطلب نہیں کہ ڈاکٹر ہوراں نے لکیر دا فقیر بن کے ایہہ کجھ کیتا اے۔ہیٹھاں عمر کھیام دیاں رباعیاں دے وشے تے پنجابی دے کھیام دیاں رباعیاں درج کیتیاں جاندیاں ہن تاں جو ایہہ نطارہ ہو سکے کہ کہڑا کھیام کنے کو پانی وچ ہے۔
عمر کھیام نے ربّ دی وڈیائی کردیاں اپنی اک رباعی وچ اپنیاں بھلاں لئی بخشس دی بینتی کیتی ہے۔اوہ آکھدا اے کہ دنیا فانی اے تے ربّ باقی رہن والا اے۔میں اسے کرکے کسے ہور دے ہتھ وچ اپنا ہتھ نہیں دندا۔اس دے مقابلے فقیر محمد 'فقیر' لکھدے نے؛
تیتھوں بے آس کوئی کدی سوالی نہ گیا۔
شاہ گدا کوئی، کوئی عالی موالی نہ گیا۔
چور ، مکار ، دغیباز ، فریبی ، ظالم،
آ گیا تیرے در تے اوہ خالی نہ گیا۔
جنت دے ظاہری تصور بارے عمر کھیام توں لے کے مرزا غالب توں نکبال تکّ سارے ودوان کوئی چنگی سوچ نہیں رکھدے۔ پر ساریاں دی سانجھی سوچ ایہو ہے کہ جنت اتے اس دیاں حوراں دی خاہس نے مسلماناں نوں ربّ دے حقیقی کرب توں دور کر چھڈیا ہے۔ڈاکٹر فقیر محمد 'فقیر' وی ایہو لکھدے ہن؛
پھیر آ کے پچھاں کڈھے بھلیکھے نے فلانے۔
چا دسّ دلا لیکے ایہہ لیکھے نے فلانے۔
بے نام-نشان ہین ایہہ دوزخ تے بہشت،
اج تیک کوئی دسے کہ دیکھے نے فلانے۔
عمر کھیام دیاں رباعیاں دا سارا فلسفہ ایہو اے کہ انسان نوں ناں ایہہ پتہ اے کہ اوہ کتھوں آیا ہے اتے نہ ہی ایہہ پتہ اے کہ اس نے کتھے جانا ہے۔اوہ آکھدا اے کہ انسان نوں ہر پل خوش رہنا چاہیدا ہے۔دنیا دی اس حقیقت نوں ڈاکٹر 'فقیر ہوراں نے وی الیکیا ہے۔اوہ آکھدے نے؛
تقدیر دا مڑ ورتنا بھانا ایں کتھے۔
مڑ دانہ کسے کنک دا کھانا ایں کتھے۔
کی جانے کوئی سخش'فقیر'آیا اے کتھوں،
کی جانے کوئی اس نے مڑ جانا ایں کتھے۔
فارسی دے عمر کھیام اتے پنجابی دے عمر کھیام، دوہاں دیاں رباعیاں وچ صاف نظر آؤندا اے پئی جتھے کدھرے وی کھیام نے عامَ مضمون بنھیا اے اتھے ڈاکٹر ہوراں نے تھوڑی بہت جدت ضرور پیدا کر دتی اے۔کھیام دیاں تے ڈاکٹر فقیر دیاں رباعیاں دے اس ٹاکرے دے سلسلے وچ تاں پوری کتاب لکھی جا سکدی اے پر اتھے کسے ہور موضوع دی گنزائش نظر نہیں آؤندی۔کیوں جو مضمون اگے ای طویل ہو گیا اے تے نالے ونگی لئی دیگ چوں کجھ دانے ای ٹوہی دے نے نہ کہ ساری دیگ۔انج وی ویکھن والے تیوراں توں ہی جانچ لیندے نے۔
'کھیام' تے 'فقیر' دیاں رباعیاں دی ایہہ فقری سانجھ جہڑی کہ اجے ہور وی بہت ساریاں رباعیاں وچوں لبھی جا سکدی اے، نوں ویکھدیاں ہویا اسیں ڈنکے دی چوٹ تے ایہہ آکھ سکدے ہاں پئی جے عمر کھیام فارسی رباعی دا بادشاہ اے تاں ڈاکٹر فقیر پنجابی رباعی دا شہنشاہ اے۔اوہ باکئی ای پنجابی رباعی دے عمر کھیام نے۔ویہویں صدی دے پنجابی ادب وچ سبھ توں اوچے اتے مہان شاعر سن۔پچھلی صدی وچ ماں بولی نوں نہ کوئی اوہناں ورگا بیلوش تے انتھکّ سیوک ملیا تے نہ ای شاعر جاں نسرنگار۔
اوہ ایہہ دولت دھروں لے کے آئے سن۔بے نیازی، فقیری، پیار محبت تے انسان دوستی دی دولت اوہناں کول ڈھیر سی تے نالے پنجابی وچ وی تاں کوئی کھیام ہونا ای سی۔جس طرحاں اوہناں نے آپ اپنی اک غزل وچ آکھیا اے؛
خاص دولت ملی 'محبت دی۔
نام ' میرا وی عامَ ہونا سی۔
شعر؎ کہندا 'فقیر' میں نہ کویں،
ہور اجے 'اک کھیام ہونا سی۔
