سانوں سرگھی دی جان کے طریق پچھدی
گلّ توں وی بڑی گوریئے بریک پچھدی

اسیں منیاں ہنھیریاں مدھول سٹیا
پر روشنی دے نالوں نہ سبندھ ٹٹیا
اڑی سنگھ ’چ ندوشیاں دی چیک پچھدی…..

اسیں کیتیاں نہ کدے وی بھوکھ بانیاں
پر سمیں دیاں نبضاں ضرور جانیاں
سانوں وار وار نیناں دی اڈیک پچھدی…..

گلاں کردے ہاں سچیاں نرول کوریاں
اسیں ڈولدے نہ، بھاویں کٹّ دین پوریاں
ساڈے حوصلے اڈول بارے، ٹھیک پچھدی…..

اسیں آس تے امید دے ہاں راہ چلدے
تاں ہی سبھ نالوں ودھ ہاں تسیہے جھلدے
گلّ لوڑ نالوں لگدا ودھیک پچھدی…….

ہر گلّ ہاں پیار نال رہے دسدے
کدے تیرے تے وینگ دے نہ تیر کسدے
توں تے جان جان گلّ نوں دھریک پچھدی…….

شروع توں عہد کیتا سی کہ سبھے نال رکھانگے
ہنیری، دھپّ، چھاں اندر، ہمیشاں خیال رکھانگے ۔

کدے جے آن پئی بپتا، اکٹھے سہانگے سر 'تے
ماڑے ویلیاں لئی، ہوش نوں سنبھال رکھانگے ۔

بڑی ہی دور ہے منزل، تے رستے بہت نے بکھڑے
جاری حسن دی پر، اپنی ایہہ بھال رکھانگے ۔

ہویا کفر ہے عاقی، اجے نہ روشنی لبھے
اساں پر قول کیتے سی، کہ دیوے بال رکھانگے ۔

بوہے باریاں کھلے، تے آون پون دے بلے
اوہناں لئی پھلّ ہوونگے، کبوتر پال رکھانگے ۔

متر ساتھ دیون تاں، اساڈی تور ودھیگی
تردے، جھومدے ہوئے وی، پیریں تال رکھانگے ۔

اساڈا دوش ہے اکو، اسیں خاموش نہیں رہندے
شبد دی اوٹ ہندی ہے، غزل دی ڈھال رکھانگے ۔

جادوگراں سانوں چکراں ‘چ پائی رکھیا،
جوٹھے شبداں نوں سچے سی بنائی رکھیا۔

کدے آکھدے، ‘سلکھنی’ بہار آئیگی،
لے کے رتّ نویں، سپنے ہزار آئیگی۔’
گلاں کر کر دبدھا ‘چ پائی رکھیا۔

کدے کہن ویہڑے-ویہڑے گلزار ہونگے،
پھلّ ہتھاں وچّ پھڑی، دلدار ہونگے،
ٹونیہاراں دن رات بھرمائی رکھیا۔

کدے دسیا کہ تاریاں دے تھال آؤنگے،
ساڈے دکھ سکھ وچّ ہو بھیال آؤنگے،
ونڈ لاریاں دے تحفے الجھائی رکھیا۔

گلاں سن-سن اسیں تاں نہال ہو گئے،
سانوں جاپے راتو رات خوش حال ہو گئے،
بینکاں والیاں نے جال سی وچھائی رکھیا۔

سانوں لمٹاں نے ماریا تے رول سٹیا،
رہندا قشطاں تے سود نے مدھول سٹیا،
پٹھا وانگ ترشنکو لٹکائی رکھیا۔

جدوں اوہ اپنے مشن تے آیا
اوہ پکھپاتی نہیں سی
اسنے جس دیش دی ونڈ کرنی سی
کدے اوہنے اسدے
درشن تیک وی نہیں سی کیتے۔
اسنے اس دیش دی ونڈ کرنی سی
جتھے دوواں دھراں دا
سر-وڈھواں ویر سی۔
جتھے بھوجن وکھرا سی
تے دیوتے اڈو-اڈّ۔

لنڈن وچ اوہناں نے
اسنوں ہدایت دتی
‘‘سماں تھوڑھا ہے
تے آپسی سمجھوتے تے ترک-سنگت
وچار-وٹاندرے لئی پہلاں ہی بہت
دیر ہو چکی ہے۔
ہن اڈّ ہون توں بناں کوئی چارہ نہیں۔

‘وائسرائے سوچدا ہے
تے توں اسدی چٹھی پڑھکے
خود ویکھ لوینگا
جنا گھٹّ توں اسدے گوڈے مڈھ بہینگا
اونا ہی بہتر
اس کارج لئی
تیری کوٹھی وکھری ہوویگی
تینوں چار ججّ دیوانگے،
صلاحَ مشورے لئی
دو مسلمان تے دو ہندو
پر انتم فیصلہ تیرا ہووےگا۔’’
وکھری کوٹھی وچ قید
تے باغاں وچ
رات-دن پولیس دی گشت ہیٹھاں
قاتلاں دی مار توں بچدا
لکھاں لوکاں دی
قسمت دا فیصلہ کرن لئی
اوہ سر-سٹّ کے کم وچ کھبھّ گیا۔

اسدے نقشے پرانے سن
تے جنسنکھیا دیاں رپورٹاں غلط
پر ایہناں نوں چیکّ کرن لئی
نہ سماں سی
تے نہ جھگڑے والے علاقیاں نوں
ویکھن-پرکھن دا ویلا۔

موسم اتی دا گرم سی
تے پیچس، اسنوں دڑکی لائی رکھدی
پورے ستّ ہفتیاں وچ
اسنے کم کرکے اوہ ماریا
سرحداں ونڈ دتیاں
تے مہاں-دیپ نوں
چنگا جاں برا پاڑ سٹیا

وہلا ہو کے اگلے دن
جہاز وچ بیٹھکے
اوہ انگلستان نوں تر گیا
اتھے پہنچ چنگے وکیل وانگو
اوہ سبھ کجھ بھلّ بھلا گیا
ڈرے ہوئے نے، واپس آ کے اسنے
کتھے ویکھنا سی
اوہنے اپنے کلبّ نوں دسیا
کہ کوئی اسنوں
گولی وی مار سکدا سی۔

(ایہہ کویتا برطانوی وکیل سر
ریڈکلپھ بارے ہے جسنوں بھارت-پاک
سرحد متھن لئی بھیجیا گیا سی ۔)

ساڈے دیش وچ
لوک دکھاں دی کہانی سناؤندے نے
میرے متر دی
جو چلا گیا
تے پھر نہیں پرتیا ۔

اس دا ناں .......
نہیں، اسدا نام متّ لوو
اس نوں ساڈے دلاں وچ ہی رہن دیو
راخ دی طرحاں،
ہوا اسنوں کھنڈا نہ دیوے
اسنوں ساڈے دلاں وچ ہی رہن دیو
ایہہ اک ایسا زخم ہے
جو کدے بھر نہیں سکدا ۔

میرے پیارے!
میرے پیارے یتیمو
مینوں چنتا ہے کہ کتے
اسدا نام اسیں بھلّ نہ جائیے
ناواں دی اس بھیڑ وچ
مینوں بھے ہے کہ
کتے اسیں بھلّ نہ جائیے
سیال دی اس برسات تے
ہنھیری وچ
ساڈے دل دے زخم کتے سوں نہ جان
مینوں بھے ہے کہ
اسدی عمر .......
اک کلی جسنوں برسات دی
یاد تکّ نہیں
چاندنی رات وچ کسے پریرکا نوں
پریم دا گیت وی نہیں سنایا
اسدی پریمکا دی اڈیک وچ
گھڑی دیاں سوئیاں تیک
وی نہیں رکیاں
اسپھل رہے اسدے ہتھ،
دیواراں دے کول اوہناں لئی
اس دیاں اکھاں
اداس اچھاواں وچ کدے نہیں
ڈبیاں
اسنے کدے کسے لڑکی نوں
نہیں چمیا
اوہ کسے لڑکی نال نہیں
کر سکیا عشق بازی ۔

اپنی زندگی وچ
صرف دو وار ہؤنکے بھرے
اک لڑکی لئی
پر اسنے کدے کوئی
خاص دھیان ہی نہیں دتا
اس اتے
اوہ بہت چھوٹا سی
اسنے اسدا راہ چھڈّ دتا
جویں آس دا ۔

ساڈے دیش وچ لوک اسدی کہانی
سناؤندے نے
جدوں اوہ دور چلا گیا
اسنے ماں توں ودائگی نہیں لئی
اپنے دوستاں نوں وی نہیں ملیا
کسے نوں کجھ کہہ کے نہیں گیا
اک شبد تکّ نہیں بولیا
تانکِ کوئی بھے بھیت نہ ہووے
تانکِ اسدی اڈیکوان ماں دیاں
لمیاں راتاں کجھ سوکھیاں لنگھن
جو اج کلّ اسمان نال
گلاں کردی رہندی ہے
اتے اس دیاں چیزاں نال
اسدے تکیئے
اسدے سوٹکیس نال
بے چین ہو کے اوہ آکھدی کہندی ہے،
اے رات! اے ستاریو! اے خدا!
اے بدل!
کی توں میری اڈدی چڑی نوں ویکھیا ہے
اس دیاں اکھاں چمکدے
ستاریاں ورگیاں نے
اسدے ہتھ، پھلاں دیاں
ٹہنیاں ورگے ہن
اسدے دل وچ
چند تے ستارے بھرے ہوئے نے
اسدے وال
ہواواں تے پھلاں دے جھولنے ہن
کی توں اس مسافر نوں ویکھیا ہے
جو اجے سفر لئی
تیار ہی نہیں سی
اوہ اپنا کھانا لین توں
بناں چلے گیا
کون کھواویگا اسنوں
جدوں اسنوں بھکھ لگیگی؟
کون اسدا ساتھ دیویگا
رستے وچ
بیگانیاں تے خطریاں وچکار
میرے لال! میرے لال!

اے رات! اے ستاریو!
اے ہالیؤ! اے بدلو!
کوئی تاں اسنوں آکھو

ساڈے کول کوئی جواب نہیں ہے
بڑا وڈا ہے ایہہ زخم
اتھرواں نال
دکھاں نال
تسیہیاں نال
نہیں برداشت کر سکینگی توں
اوہ سچائی
کیونکہ تیرا بچہ مر چکا ہے
ماں!
اجیہے اتھرو متّ وگا
کیونکہ اتھرواں دا اک
سوما ہندا ہے
اوہناں نوں بچا کے رکھ شام لئی
جد سڑکاں اتے موت ہی موت ہوویگی
جدوں ایہہ بھر جانگیاں تیرے
پتر ورگے مسافراں نال ۔
توں اپنے اتھرو پونجھ لے
تے نشانی وجوں سنبھال کے رکھ
کجھ اتھرواں نوں
اپنے پیاریاں دے سمرتی-چنہ وانگوں
اوہناں شرنارتھیاں دے سمرتی-چنہ
دی طرحاں
جو پہلاں ہی مر چکے ہن

ماں اپنے اتھرو مت وحہ
کجھ اتھرو بچا کے رکھ کل لئی
شاید اسدے پتا دے لئی
شاید اسدے بھائی لئی
شاید میرے لئی، جو اسدا دوست ہے
اتھرواں دیاں دو بونداں
بچا کے رکھ
کلّ واسطے، ساڈے واسطے
ساڈے دیش وچ
لوکیں میرے دوست بارے
بہت گلاں کردے نے
انجھ اوہ گیا سی
تے پھر نہیں پرتیا
ویسے اس نے اپنی جوانی
لا دتی ۔

گولیاں دیاں بچھاڑاں نے
اسدے چہرے تے چھاتی نوں
ونّ سٹیا سی
بسّ ہور متّ آکھنا
میں اس گھاؤ نوں ویکھیا ہے
میں اسدا اثر ویکھیا ہے
کنا وڈا سی اوہ گھاؤ
میں اپنے دوسرے بچیاں بارے
سوچ رہا ہاں
تے ہر اس عورت بارے
جو بچہ-گڈی لئی چل رہی ہے ۔

دوستو ایہہ متّ پچھو
اوہ کدوں آویگا
بس ایہو پچھو
کہ لوک کدوں اٹھنگے ۔

پل پل، گن گن، کدے گزارے، جیلھیں، سولیں-ٹنگے دن ۔
ورھیاں پچھوں، اج کیوں لگن، سانوں چنگے چنگے دن ۔

راتاں بھاویں ستّ-رنگیاں سن، روشنیاں دی جھلمل وی،
آکھن، 'منگ لے، جو وی چاہیں’، اساں ہمیشہ منگے، دن ۔

دناں دناں دا چکر ہندے، اوہ لنگھے، ایہہ لنگھ جانے،
کی ہویا جے اج دھوانکھے، کوڑے، کالخ-رنگے دن ۔

گلّ ہمیشہ کوری کریئے، کوڑی لگے جاں مٹھی،
اگّ دی رتے، دھمکی وانگوں ساڈے سر توں لنگھے دن ۔

ایویں پتے وانگ نہ کمبیں، صدیاں دا اتہاس بنن،
پھانسی چڑھدے، جو مسکائے، ہسے، سولی ٹنگے دن ۔

بزدل دا کی جینا ہندا، کی جینا کمزوراں دا،
ترلے لے لے قاتل کولوں، جنہاں ہدھارے منگے دن ۔

اوہ دن سدا سلامت رہندے، انکھ جنہاں دے ہے پلے،
سنگیناں نوں کرن مخولاں قاتل بوہے کھنگھے دن ۔

1.
کالی-بولی ہنھیری وانگ
آ رہا سی نیڑے نیڑے
پندراں-اگست
تے پتہ نہیں سی
کہ کہڑا چند چڑھنا سی
اس دہاڑے ۔
سکول بند سن
تے اسیں وہلے
ماسٹراں دی ڈنڈا-پریڈ توں مکت ۔
پتہ ادوں لگا، جدوں پنڈوں
اک جنا گھوڑی بھجاؤندا
آیا تے آکھن لگا،
''کھولھ دیو رسے سنگل
سبھ ڈنگراں دے
تے بھجّ آؤ پنڈ نوں
پنڈ اٹھ چلیا جے!''
بمب وانگ پھٹی ایہہ خبر
ساڈے لئی
سن کے حیران، پریشان ہوئے
بوادلے، ہواکدے، ہفدے
اسیں مر کے پنڈ پہنچے
ساہ وچ ساہ نہیں سی
رلدا پیا
ساڈا سبھناں دا ۔

2.
بوہے اگے گڈا کھلوتا سی
تے لدی جا رہے سن سارے
بنھ بنھ پنڈاں
چیزاں وستاں دیاں
ہپھلے ہوئے نے ماں نوں پچھیا
''ماں، گلّ کی ہوئی؟''
آکھن لگی،
''پتر، آہ لیڑیاں دی پنڈ
سٹّ کے آ، گڈے تے پہلاں
پھر دسدی ہاں ساری گلّ ۔''

پرشناں دا جھرمٹ سی
تے اتر؟
اتر کسے کول وی نہیں سی
وہڑھا انجھ سی
جویں ہنھیری وگ کے ہٹی ہووے
ہنے ہنے ۔
ماں کاہلی کاہلی
کھرپا ماردی پئی سی، کڑاہی وچ
''ایہہ کی کردی پئی اے اماں؟
کہن لگی،
''راہ وچ کھاوانگے کی؟
میں سوچیا
سبھ کجھ اتھے ہی رہِ جانا ہے
کیوں نہ گھر دے گھیؤ دی
پنجیری ہی بنا لواں ۔''

''ماں، پنڈ تے سارا
نکل تریا ہے، گھراں وچوں
تے توں پنجیری بنا رہی ہیں؟''

آکھن لگی،
پتر، کہو اپنے پیو نوں
گڈا تورے
پنجیری دی کوئی دیری نہیں ہے ۔

3.
راہ وچ پہلاں پنڈ
آد-واسی جانگلیاں دا سی
سدھے-سادے، نرچھل لوک
ویکھ کے آکھن لگے،
''ہے، سردارو! کدھے چلے جے؟''
جے کتے لیگیاں دے بھڑکائے ہندے
تاں بھاویں سانوں
ایتھے ہی وڈھّ-ٹکّ سٹدے ۔
آکھن لگے،
''ساڈے لایق کوئی سیوا؟''
سوچیا
ایہہ سیوا کوئی چھوٹی نہیں سی
کہ اوہناں ساڈا راہ نہیں
سی روکیا ۔

4.
گڈیاں دی ایہہ لام-ڈوری
چار کوہ اتے
شبھچنتکاں دے پنڈ جا کے رکی
گڈے اٹکے، تے لوکاں
سکھ دا ساہ لیا ۔
پر نہ ہن سر تے چھت سی اپنی
تے نہ پیراں ہیٹھاں اپنی مٹی
سندھیا دا ویلا سی
ربّ دا ناں لین دی گھڑی
پر سبھ نوں کیرتن سوہلا
بھلّ-بھلا گیا سی اج ۔

لکھ شکر کہ راہ وچ
کسے بھڑکی بھیڑ نے
ساڈا کیرتن سوہلا نہیں سی
پڑھیا ۔
چار-چپھیرا ویکھ
لوکاں نے گلھیاں وچ ہی
چلھے پٹے، اگّ دھخائی
دالاں رجھن لگیاں
مٹھی مٹھی اگّ اتے
تے آٹے دی سگندھ
گھلن لگی واتاورن وچ
اج ساڈے اجاڑے دا پہلا
دن سی
درد-بھری لمی کتھا دا
پہلا پنہ ۔

5.
کئی پنڈاں دے اجڑے لوک
اکٹھے ہندے گئے ہولی ہولی
سارا دن
گلاں کھہبڑدیاں
آپو وچ
پر کسے تن-پتن نہ لگدیاں ۔
ہر کسے دے پلے
اپنا اپنا ترکش
اپنیاں اپنیاں افواہاں
تے قیاس-آرائیاں ۔
کوئی کہندا،
''ہلاّ ہویا بھلیر پنڈ اتے
مشین-گناں نال
تے سبھ کجھ ختم
کوئی رات-براتے
بھجّ کے ہی بچیا ہوؤُ ۔''
کوئی ہور چھرلی چھڈدا،
''مڑ چلانگے گھراں نوں
ٹھنڈ-ٹھنڈورا ہون اتے ۔''
اسدے منہ ولّ ویکھدے
''پچھے دی نہیں
اگے دی سوچو ہن ۔''
کسے دی ٹپنی ہندی ۔
جنے منہ اونیاں گلاں سن
تے گلاں روز بھڑدیاں
ٹکراؤندیاں سن
آپو وچ
تے سرا کوئی نہیں سی لبھدا ۔

6.
اکھاں پکّ گئیاں سن
اڈیک کردیاں
تے سر تے سیال کھلوتا سی
منہ اڈی سرالے وانگ
کدوں لگیگی گلّ کسے
تن-پتن ۔
اکیا پیا سی ہر کوئی
سوچدے، سوچدے
اڈیکدے، اڈیکدے ۔
اخیر اک دن چپّ ٹٹی
فوج دی آئی ٹکڑی نے آکھیا
''کل نوں تریگا قافلہ
دسّ دیو ساریاں نوں ۔''
خبر انجھ پھیلی
جویں کماد دی لگی اگّ
پھیلدی ہے ۔
سبھ نے سکھ دا ساہ لیا
تے لگی ہون ترن دی
تیاری ۔
دن چڑھدے تری
گڈیاں دی لام ڈوری
تے نال نال
گنڈھڑیاں چکی
کجھ پرچھاویں، کجھ پیڑاں
تے ہردیاں وچ
گھراں توں اجڑ جان دا سلھ
کہڑا وطن سی
تے کس دی مٹی؟
کتھے کو سی ساڈی منزل
تے کتھے کو سپنیاں دی سیما؟

7.
کدے اگے ہندیاں
فوجی جیپاں
تے کدے پچھے
کسے دا گڈا ٹٹدا
تے کسے دا بیل اڑ کھلوندا
پر گڈیاں دی
ہولی ہولی رینگدی لمی قطار
جوں تورے تردی
اگے نوں سرکدی جاندی
ہر قدم تے انجھ پرتیت ہندا
جویں اپنے حصے دی دھرتی ول
دا فاصلہ
پل پل گھٹدا جا رہا ہووے ۔
پچھل-جھاک گھٹدی جاندی
تے اگے دے سنسے ودھدے جاندے ۔
اخیر اک دن
راوی دے کنارے
بلو-کی-ہیڈّ اتے
ریڑکا پیا
قافلہ رکیا
سبھ نوں چنتا ہوئی
پل دے پہریدار کہن لگے،
''تلاشی لے کے لنگھن دیوانگے
اسیں پل توں پار ۔
رکھی جاؤ ایتھے
جو کجھ ہے اندر-باہر ۔''
کس دا حکم سی
تے کسدی سرکار؟
آر پار ۔
پر چھیتی ہی پرط آئی ہوش
تے کھلھ گئے پل دے دوار
بند ہو گئی
نادر-شاہ دی لٹّ سرے-بازار
مڑ توں سرکن لگی
کھلوتی زندگی
راوی دے آر-پار

8.
کدے تردے، کدے اٹکدے
رات-بھر لئی سستاؤندے
تری گئی گڈے تے منکھ
ڈھیچک ڈھیچک کردے
ہفتہ-بھر ۔
صد شکر
کوئی حادثہ نہیں ہویا
راہ وچ، وڈھن ٹکن والا
شکّ نہیں
کہ مٹھّ وچ آئی رہندی سی جان
تے ساہ ہر پل سکدے رہندے سی
گڈیاں دے نال-نال
پرچھاویں دے وانگ
تردا جاندا سی اک دھرواس
تے ہر پل ودھدی جاندی
سی آس ۔
انجھ لگدا
ہر چھن، ہر پل
سرحد سرکدی آؤندی سی
کول کول ۔
سیانے ہواسلا دندے آکھدے
'بسّ ہن، دہاڑی ڈنگ دی گلّ
ہے ساری ۔
ٹپّ جانی ہے آپاں
لال-لکیر تے لہو دی ندی ۔
پتہ نہیں
ایہہ لال-لکیر
کہڑی ایورسٹ
دی چوٹی سی
جہڑی اساں ٹپنی سی ۔

9.
تھکیاں ٹٹیاں نوں
بالاں وانگ ورچاؤندے
دانش-مند آکھدے ۔
'گلّ تاں ہن کنڈھے اتے
آئی پئی ہے ۔''
شاید اک آس اتے ہی
تری جا رہے سن
تھکے ٹٹے، ہارے ہمبھے قدم ۔
'کدوں آئیگی لال لکیر؟''
لوک پچھدے
''بسّ ہن دور نہیں ہے
سدھرن والی ہے سبھ دی
تقدیر ۔''

10.
اک دن اک قصبے
کول دی لنگھدیاں
اک بزرگ آکھن لگا
'پتہ جے ایہہ کس دا شہر ہے؟
ایہہ بلہے-شاہ دا وطن قصور ہے
اوہ ویکھو، کھجوراں دے اچے-اچے برکھ''
کاش! جے اج بلھا جیوادا ہندا
تاں اسیں وی اسدی کھوہی دا
ٹھنڈھا پانی پیندے
تے کھجوراں کھاندے ۔
شہروں باہر نکلے
تاں اوہی سجن آکھن لگا
''بسّ، اج شام تیکر
آپاں کھیمکرن پہنچ جانا
لال-لکیر توں پار ۔''
سنکے چاء جیہا چڑھ گیا
تے اسیں بال
اڈیاں چکّ چکّ
اچے برکھاں دیاں ٹیسیاں نوں
ویکھن لگے ۔
سرحد دا ناں سنکے
اک جھرناہٹ جہی اٹھدی سی
سارے جسم وچ
دور دمیلاں تیک
دھپّ نال رنگیاں
برکھاں دیاں پرومبلاں دسدیاں
اخیر سندھیا اتر
آئی سی چارے پاسے
تے کسے دی مٹھی
سریلی آواز
ہوا وچ لرزی ۔
''آہ ہے، اوہ لال-لکیر
ساڈی ماڑی-چنگی تقدیر ۔''
جی کیتا، مٹی نوں چکّ کے
مستک تے لائیے ۔
پر اجڑے گھراں دی پیڑ نے
سانوں ایہہ کجھ وی نہ
کرن دتا ۔
پھر وی شکر کردے سی،
کہ گھلوگھارے وچوں
ثابت-ثبوتے نکل
آئے سی بچا بچا کے ۔

11.
جیون دا اک کانڈ
ختم ہو گیا سی
تے اگے؟
اگے پتہ نہیں سی
کہ کنے ٹوئے تے کھڈاں سن
وڈھّ کھانے حادثے
تے لہو-چوسنے امتحان
پر کجھ سپنے وی سن
تے سدھراں وی
پتا جی نے ٹھنڈ-ٹھنڈھورا ہندے ہی
سانوں سکولے داخل کروا دتا
اساں سوچیا،
مساں مساں جان چھٹی سی
ایہناں پوتھیاں توں
ماسٹراں دے ڈنڈیاں توں
تے رتّ-پینے امتحاناں توں
پر پتا جی نے
پھر اوہی گل پھاہا پا دتا سی ۔
ہر مہینے جدوں
فیس والی دس تاریخ آؤندی
تاں پتا جی آکھدے،
''بیٹا، دہاڑی پہلاں
دسیا کرو
کتیوں چار چھلڑ
ہتھ-ہدھار ہی لیاؤنے ہندے ہن ۔
پھڑ-پھڑا کے
کسے کولوں ۔

12.
کیہا بکھڑا سفر سی ایہہ
اکھراں دی پچھان دا
ارتھاں دی تلاش دا
کہ جس دا آخری سرا
نہیں سی لبھدا کوئی ۔
اکھراں توں منو-بھاواں تیک دا پندھ
اس توں وی اوکھیرا سی ۔
شاید اس موڑ تے پہنچ کے ہی
شبداں دے ارتھ تے رنگ
سمجھ آؤن لگدے نے ۔
خبرے ایتھے اپڑ کے ہی
پتہ لگدا ہے
کہ زندگی کس بھاء وکدی ہے؟
تے گھروں پٹے جان توں بعد
دوبارہ پیر کویں لاؤنے ہندے ہن ۔
لال-لکیر دے آر-پار
کھلو کے ہی پتہ لگدا ہے
کہ جمن-بھوں توں وچھنے جان دا
کی ہندا ہے سنتاپ؟
تے ساویں کھلوتے
دھوانکھے بھوکھ دا توکھلا کی ہندا ہے ۔
شاید ایتھے پہنچ کے ہی
بندے دا تیجا نیتر کھلھدا ہے ۔

(1)
میں ہی بھولا سی
اصلوں انجان
بچے جیہا نرچھل!

کی پتہ سی
کون ہندے نے دھننتر ودوان
تے کون ہندے نے عقل دے کوٹ؟

کہ جنہاں دے سراں اتے
سرسوتی دا مہر-بھریا
ہتھ ہندا ہے،
تے سرجن-دیوتے دا وردان!
نرسندیہ اجیہے پرشاں دے
راہاں وچ
کنڈے وی بہت ہندے نے ۔ پر پلکاں نال
کنڈیاں نوں چگن والیاں
دی کوئی گھاٹ نہیں ہندی ۔

(2)
بڑا سوچیا،
وچاریا،
پر میرا ساتھ دین جوگی
نہیں سی میری عقل
ادھورا، ادھ-ورتا
میں کدے کجھ لکھن نوں منہ ماردا
پر افسوس
اکھر ڈولدے، تھڑکدے
کمبدے
تے الوپ ہو جاندے ۔
بہت وار
تریا جاندا میں
راہ بھلّ جاندا،
تے خوار ہو کے
واپس گھر پرتدا ۔
مینوں لبھدے لبھدے گھروالے
وکھ پریشان ہندے
کلپدے، جھڑکدے ۔
پچھتاؤندے، کرلاؤندے ۔

(3)
کئی وار سوچیا میں
کسے سیانے نوں ہتھ وکھاواں
جوتشی نوں ملاں
پر دبدھا دا ماریا میں
کسے تن-پتن نہ لگدا ۔
بڑی کھجل-خواری
توں بعد
کسے بھلے نے میرا ہتھ پھڑیا
تے اک رشی دی دسّ پائی ۔

آکھیا
''کارخانیاں دے اک شہر وچ
جلاوطن ہویا
اک رشی رہندا ہے ۔
بنباس کٹدا، جپھر جالدا،
اپنے لہو نوں تیل دی تھاں بالدا،
رات دن سچ دیاں پیڑاں بھالدا ۔''

پچھ پچھا کے
میں جا اس دا بوہا کھڑکایا
اوہ باہر آیا
تے آکھن لگا،
''میرے لایق کوئی سیوا؟''

مینوں لگا
ایہہ تاں کوئی گھر دا جی
ہی پرتیت ہندا ہے!!

گلاں تریاں
تاں آکھن لگا،
''تیرے ایہہ دکھ، ایہہ کلیش
کیول تیرے ہی نہیں
ایتھے تاں آوا ہی اوتیا ہویا ہے ۔
سارے شہراں نوں اکو ہی روگ
کھوری جاندا ہے رات-دن
لٹ-کھسٹّ دا مارو روگ ۔''

''تے اس دا علاج ہے؟''
میں پچھیا
آکھن لگا،
''ایہہ کم کسے اکلے-کارے دا نہیں
ایتھے تاں رل مل کے، سر جوڑ کے،
ہی پوری پیندی ہے ۔''

سن کے میں سوچیں پے گیا،
تے پچھیا،
''کوئی سدھا تے سوکھا رستہ؟''

آکھن لگا،
''اس روگ دا کیول اکو ہی
دارو ہے ۔
سنگھرش بناں تاں پتہ نہیں ہلدا
تخت کویں ڈولنگے؟
تے سکھ دا ساہ کویں آویگا؟''

سن کے میں سوچیں پے گیا
تے سوچدا سوچدا،
گھر پرط آیا ۔

(4)
گھر آ کے میں سوچیا،
''مورخ منا!
بگانیاں دھنا!
اٹھ تے بل دھار!
سوچاں اتوں دھند دے پردے اتار
پھول اپنا اندر
تے اپنا باہر
کتھے نے تیرے متر-یار؟
بہہ کے ساری گلّ وچار!''
سچ تے کفر نوں نتار!!
(کارل مارکس دے ناں)
(1-10-2014)

گلّ، سنتالی دے اجاڑے پچھوں دی ہے ۔
سندھیا اتردی
تاں ہتھ-منہ دھو،
پتا جی رہراس دا پاٹھ
کرن بہہ جاندے ۔
سانوں آکھدے
تسیں وی سنو بیٹھ کے

مجبوری وسّ
بیٹھ جاندے ہتھ جوڑ
اسیں وی
پر، دھیان اکاگر نہ ہندا
کتے وی ساڈا ۔

دیر بعد
پاٹھ ختم ہون اتے
ڈردے ڈردے
اک دن میں پچھیا
''پتا جی، ایہہ گرمکھّ کون ہندا ہے؟''
گلّ سن کے حیران ہوئے اوہ
تے میرے منہ ولّ
گہہ نال ویکھن لگے،

مینوں لگا میں کوئی
پٹھا-سدھا
پچھ لیا ہونا سوال!
کجھ پل سوچ کے آکھن لگے
''دسانگے کسے ویلے
تیرے سوال دا جواب ۔''
اتر سن کے چپّ کر گیا میں

پر اک دن پھر پچھیا
اوہی سوال ۔
کہن لگے-
''پار-درشی ہندا ہے گرمکھّ
اندروں باہروں
سچا-سچا ۔
جھوٹھ تے فریباں توں کوہاں دور ۔
پر ہندا ورلا-ٹاواں ہے
ہزاراں-لکھاں وچوں کوئی اک ۔''

انجھ سوچدے سوچدے
لنگھ گئے کئی سال ۔
تے پھر اچانک اک 'گرمکھّ' دے
درشن ہو گئے مینوں
اوہ جدوں وی گھر آؤندا
اس دے اک موڈھے تے
گاترا لٹکدا ہندا
تے دوسرے اتے بتی بور دا ریوالور ۔
آؤن سار آکھدا
''کڈھو کوئی رکھی-رکھائی'' جڑی بوٹی
کوئی ''دوا-دارو''
گرمکھ آئے نے ۔

سن کے میں اس دے منہ ولّ ویکھدا
حیران ہندا
تے جیبھ نوں دنداں ہیٹھ لے ٹکدا ۔
ہولی ہولی سانوں
گرمکھّ دے ارتھ
سپشٹ ہون لگدا ۔

سوچدا
پاکھنڈی تے گرمکھّ وچ
بہت انتر ہندا ہے
دن تے رات جنا
سچ تے کفر جنا
ہریاول تے سوکے جنا!
تے اوہ بنے-بنائے نہیں اتردے
دھرتی اتے
سگوں ہولی ہولی
اپنے کرتواں نال
پرکاشمان ہندے نے ۔
(17 اپریل 2015)

بچے دے سپنے امن ہن
ماں دے سپنے امن ہن
برکھ دی چھاں ہیٹھ
پیار دے بول امن ہن ۔

پتا جو سندھیا نوں
اپنیاں اکھاں وچ مسکان
تے اپنے ہتھاں وچ
پھلاں نال بھریا ٹوکرا لئی
پرتدا ہے
اسدے متھے اتلے مُڑھکے دے تپکے
اس جگّ اتلیاں بونداں ورگے ہن
جو کھڑکی دی صلع اتے پیا،
ٹھنڈا ہو رہا ہے
ایہہ امن ہے ۔

جد دھرتی دے چہرے اتلے
زخم ٹھیک ہندے ہن
تے اسیں گولیاں دی اگّ نال
پٹے ٹویاں وچ
درخت لا دندے ہاں
تے لاٹاں دے سیک نال
بھجے ہردیاں وچ
آس دیاں پہلیاں ڈوڈیاں
فٹّ نکلدیاں ہن
تے مردے بناں پاسہ پرتیاں
بناں شکایت کرے سوا سکدے ہن
ایہہ جاندے ہوئے کہ اوہناں دا لہو
اجائیں نہیں سی ڈلھا
ایہہ امن ہے

امن سندھیا ویلے خوراک وچوں
آؤندی مہک ہے
جدوں گلی وچ آ کے کھلوندی کار
دا ارتھ خوف نہیں ہندا
جدوں دروازے تے دتی
دستک دا ارتھ متر ہندا ہے
تے ہر گھڑی کھلھدی طاقی دا ارتھ
دور-دراڈیاں گھنٹیاں دے رنگاں
دا آنند لینا ہندا ہے
ایہہ امن ہے ۔

امن دا ارتھ
جاگدے بچے لئی کتاب
تے گرم دودھ دا گلاس ہندا ہے
جدوں کنک دے سٹے ایہہ کہندیاں
اک دوجے ولّ جھومدے ہن
'روشنی'،
'روشنی، جو دمیل دے پھلاں دے چانن
نال ڈلھکدی ہے
ایہہ امن ہے ۔

جدوں جیلھاں نوں
لائبریریاں بنا دتا جاندا ہے
جدوں موت نوں گیت
اک سردل توں دوسری تیک ابھردا ہے
جدوں بہار دا چن
بدل اوہلیوں انجھ جھاکدا ہے
جویں کوئی مزدور
نائی دی دوکان توں
ہفتے بعد تازی حجامت کروا کے
نکلدا ہے
ایہہ امن ہے ۔

جدوں بیتیا دن
اجائیں گیا نہیں سمجھیا جاندا
سگوں اک جڑھ ہے
جسنوں رات نوں خوشی دے پتے پنگردے ہن
جتیا ہویا دن
تے گوڑھی نیند
جدوں تسیں دوبارہ انوبھوَ کردے ہو
کہ سورج کاہلی کاہلی
وقت دے کونیاں توں
دکھ نوں بھجاؤن تے پچھا کرن لئی
اپنیاں واگاں نوں کھچدا ہے
ایہہ امن ہے ۔

امن، گرمیاں وچ کھیتاں وچ
کھلریاں سورج دیاں
کرناں دے پولے ہن
ایہہ سرگھی دے گوڈیاں اتے رکھی
مہربانی دی پستک دی
ورنمالا ہے
جدوں تسیں آکھدے ہو
''میرے ویر!''
جدوں کہندے ہو،
''کل آپاں اساری کراںگے ۔''
تے جدوں اسیں اساری کردے
تے گاؤندے ہاں
ایہہ امن ہے ۔

جدوں موت
دل دی تھوڑھی تھاں گھیردی ہے
جدوں چمنیاں
مضبوطی نال خوشی ولّ
انگلاں کردیاں نے
جدوں ڈبدے سورج دیاں لمیاں
گلابی کرناں
کوی تے کامے دوواں ولوں
برابر دیاں
سنگھیاں جا سکدیاں ہن
تاں ایہہ امن ہے ۔

امن بندیاں دیاں میٹیاں مکے ہن
ایہہ دنیاں دے میز اتلی
گرم روٹی ہے
ایہہ ماں دی مسکان ہے
صرف ایہو ہی
امن ہے، ہور کجھ نہیں ہے
تے جہڑے حل ساری دھرت اتے
ڈونگھے سیاڑ کڈھدے ہوئے
اکو ہی ناں لکھدے ہن
امن ہے، ہور کجھ نہیں کیول امن ۔

میری کویتا دی ریڑ دی ہڈی اتے
کنک دے گلاباں دی لدی
بھوکھ ولّ ودھدی ریل-گڈی
امن ہے ۔

میرے ویرو
ساری دھرتی
اپنے سارے سپنیاں سمیت
امن وچ ڈونگھے ساہ لیندی ہے
اپنے ہتھ مینوں پھڑاؤ بھراوو
ایہہ امن ہے!!
جنوری 1953

(اس رچنا 'تے کم جاری ہے)