ناظم حکمت دی کویتا انووادک ہربھجن سنگھ ہندل
دسحدے توں دسحدے تیک
جھگّ دار جامنی رنگ دیاں چھلاں
دوڑدیاں ہن
اگڑ پچھڑ ۔
کیسپیئن ساگر
وحشی ہوا دی بھاشا وچ
گلاں کردا ہے،
گلاں کردا تے ابلدا ۔
کہنے کیہا سی، "چورٹ وازمی" ۔
اس جھیل وانگ
جہڑی کیسپیئن ساگر
وچ ڈبّ مردی ہے ۔
بے مہارا، لونا، اسیم، بے گھرا
کیسپیئن ساگر
دوست گھمدے نے
دشمن اوارا-گردیا کردے نے
سمندری-چھلندری اک پہاڑ ہے
کشتی اک وچھیری
لہر اک پہاڑی چشمہ ہے
کشتی اک ٹھوٹھا ۔
سیخ-پوکھ ہوئے گھوڑے دی پٹھّ توں
کشتی تھلے ڈگدی ہے ۔
پچھلیاں لتاں 'تے کھلوتے
گھوڑے دی پٹھّ توں
بیڑی اتانہ اٹھدی ہے
کدے اپر اٹھدی ہے
کدے ہیٹھاں ڈگدی ہے ۔
تے ترکی ماہیگیر
پتوار سمبھالی
لتّ 'تے لتّ رکھی، اڈول بیٹھا ہے ۔
سر 'تے فر دی ٹوپی
وڈی، کالی،
کیا بات ہے ٹوپی دی ۔
لیلے دی چھاتی دی کھلّ توں بنی ٹوپی
سر 'تے ٹکائی
لیلے دی کھلّ اسدیاں
اکھاں 'تے پیندی ہے ۔
بیڑی اتانہ اٹھدی ہے
پھر ہیٹھاں ڈگدی ہے ۔
پر ایہہ نہ سمجھو کہ اوہ
کیسپیئن ساگر نوں
نمسکار کر رہا ہے ۔
مہاتما بدھ دی اڈولتا وانگ
اکاگر،
ملاح نوں اپنے آپ 'تے پورا وشواس ہے،
اوہ بیڑی ولّ تکدا ہی نہیں
نہ ہؤکے بھردے پانیاں ولّ ہی ۔
ٹکراؤندے، چیردے پانیاں ولّ ۔
ڈگدے ہوئے گھوڑے دی پٹھّ توں
کشتی ہیٹھاں تلکدی ہے
پر تکو !
اتر-پچھمی پون کنی تیز وگ رہی ہے
ویکھو، ساگر دیاں چلاکیاں
تہانوں لے ڈبنگیاں
کھیڈاں کھیڈدیاں کپر-چھلاں
بازی مات پا دینگیاں ۔
ہے منکھ ! پرواہ نہ کریں ۔
ہوا نوں وگن دے
پانیاں نوں 'شاں شاں' کرن دے ۔
ساگر کنڈھے وسدے لوکاں دی
قبر پانی وچ ہی بندی ہے ۔
بیڑی اتانہ جاندی ہے
بیڑی ہیٹھاں اتردی ہے
کدے اتے،
کدے تھلے
اپر-تھلے…
میں گوڈیاں بھار بیٹھ گیا
میں دھرتی ولّ تکدا ہاں
میں کیڑے-پتنگیاں ولّ ویکھدا ہاں
میں اوہناں نکیاں ٹہنیاں ولّ ویکھدا ہاں
جہناں 'تے نیلے پھلّ کھڑے ہوئے نے
میری پیاری ۔
توں بسنت رتّ وچ دھرتی ورگی ایں
تے میں تیرے ولّ ویکھ رہا ہاں ۔
میں پٹھّ پرنے پیا ہاں
تے اسمان ولّ تکدا ہاں
میں رکھ دیاں ٹہنیاں ولّ ویکھدا ہاں
میں اڈدے سارساں نوں ویکھدا ہاں
میں کھلھیاں اکھاں نال سپنا ویکھدا ہاں
توں بسنت رتّ وچ اسمان ورگی ایں
میں تینوں تکدا ہاں ۔
رات نوں میں کھیت وچ اگّ بالدا ہاں
میں اگّ نوں چھنہدا ہاں
پانی نوں چھنہدا ہاں
کپڑے نوں چھنہدا ہاں
چاندی نوں چھنہدا ہاں
توں ستاریاں دے ہیٹھ بلدی اگّ ورگی ایں
میں تینوں چھنہدا ہاں ۔
میں لوکاں وچکار ہاں
میں لوکاں نوں پیار کردا ہاں
میں حرکت نوں پیاردا ہاں
میں خیال نوں پیاردا ہاں
میں سنگھرش نوں پیار کردا ہاں
توں میرے سنگھرش وچ اک منکھ ہیں
میں تینوں پیار کردا ہاں
(1947)
شہد دیاں مکھیاں شہد دے وڈے تپکے ہن ۔
اوہ انگور دیاں ویلاں نوں
سورج تیک لے جاندیاں نے ۔
اوہ میری جوانی وچوں اڈّ کے باہر نکلیاں سن
ایہہ سیب
ایہہ بھارے سیب وی
اتھوں ہی نکلے نے ۔
ایہہ سونے-رنگی دھوڑ والی سڑک
ندی وچلے چٹے گیٹے،
گیتاں وچ میرا بھروسہ
ایرکھا-رہت میری ہستی
نر-بدل دن،
ایہہ نیلا دن وی
اتھوں ہی آیا ہے ۔
پٹھّ بھار پیا سمندر
ننگا تے نگھا ہے
ایہہ تانگھ، ایہہ چمکیلے دند، ایہہ ہونٹھ
شہد دے وڈے تپکے ہن
جہڑے شہد دیاں مکھیاں دیاں
لتاں نوں لگّ کے
اس 'کاکیشیائی' پنڈ تیک آئے ہن ۔
ایہہ میری پچھے رہِ گئی جوانی
دی کمائی ہن ۔
(13 ستمبر 1958)
(آرہیپو اوسی پوودا)
اچانک ہی میرے اندروں کجھ ٹٹدا ہے
تے میرے سنگھ وچ پھس جاندا ہے ۔
کم دے وچکار، اچانک ہی،
میں چھال مار کے اٹھدا ہاں
اچانک ہی میں، اک ہوٹل دے حالَ وچ کھلوتا
اک سپنا ویکھدا ہاں
تے اچانک ہی راہ لاگلا برکھ
میرے متھے 'چ وجدا ہے ۔
اچانک ہی، اک بگھیاڑ، ناخوش، کرودھی تے بھکھا
چند اتے گراؤن لگدا ہے،
اچانک ہی، ستارے، اک باغ وچ
پینگھ جھٹن لگدے ہن،
تے اچانک ہی مینوں خیال آؤندا ہے
کہ میں قبر وچ کس طرحاں دا لگانگا ۔
اچانک ہی میرے دماغ وچ
دھپیلی دھند پسرن لگدی ہے
اچانک ہی میں دن نوں چمبڑ جاندا ہاں
تے مینوں پرتیت ہندا ہے کہ ایہہ مکنا ہی نہیں ۔
اتے ہر وار ،توں
پانی دی اپرلی تہہ 'تے ترن لگدی ہیں ۔
(8 ستمبر 1960)
سویر دے چھ وجے نے
میں دن دا دروازہ کھولھدا ہاں
تے اندر پیر پاؤندا ہاں ۔
کھڑکی وچوں آکاش دا ذائقہ
مینوں جی آیاں آکھدا ہے ۔
تے شیشے وچ، کل دے پئے شکن
میرے متھے اتے وکھالی دندے نے،
میرے مگر عورت دی
آڑو دی لونئیں نالوں نرم آواز سندی ہے
تے ریڈیو توں میرے وطن دیاں
خبراں آ رہیاں ہن ۔
ہن میری حرص بھر کے
کنڈھیاں توں دی ڈلھن لگدی ہے
تے میں گھنٹیاں دی باغیچی وچ،
اک برکھ توں دوسرے تیک دوڑدا پھرانگا
تے میری پیاری،
سورج گروب ہو جاویگا
تے مینوں آس ہے،
نویں اسمان دا ذائقہ
میری اڈیک کر رہا ہووےگا
مینوں پکی آس ہے ۔
(14 ستمبر 1960)
پانی وگدا سی
تے اس دے شیشے وچ
بینت دے درخت جھلکاں ماردے سی
اپنے کیس دھوندے سی ۔
تے اپنیاں ننگیاں بلدیاں تلواراں نال
لال فوزی گھوڑ-سوار
بینت دے رکھاں نوں کٹدے
اس طرف اڈدے جاندے سی
جدھر سورج ڈبّ رہا سی ۔
اچانک ہی
اک پنچھی وانگ
پنچھی، جس دے کھنبھاں وچ سٹّ وجی ہووے
زخمی گھوڑ-سوار
اپنے گھوڑے توں ہیٹھاں لڑھک گیا ۔
کوئی شور، کوئی آواز نہ آئی
گھوڑ-سوار دوڑی گئے
تے اوہ گھوڑ-سوار
اپنیاں چمکدیاں اکھاں نال
دور ہندے جا رہے چمکدے سماں ولّ
ویکھدا رہا ۔
افسوس
افسوس کہ اوہ ہن
مڑھکو-مڑھکی ہوئیاں گھوڑیاں دیاں دھوناں نوں
چھوہ نہیں سکیگا
اڈدے جاندے گھوڑیاں دیاں دھوناں توں
اوہ ہن چٹیاں فوزاں دے
اپنی تلوار نال
آہو نہیں لاہ سکیگا ۔
ہولی ہولی گھوڑیاں دے سماں دی آواز
مدھم ہندی گئی
گھوڑ-سوار ڈبدے سورج ولّ
الوپ ہندے گئے ۔
گھوڑ-سوار
لال-فوزی گھوڑ-سواراں دے گھوڑے
ہوا نال گلاں کرن لگے
ہوا نال
گھوڑے
ہوا تے اسوار ہوئے گھوڑیاں دے نال نال
اس دی جیون-جوتن بجھدی گئی،
وگدے پانی دی آواز وی چپّ ہندی گئی ۔
پرچھاویں چھاں وچ گھلدے گئے
رنگ دھندلے ہندے ہندے، مٹدے گئے
اس دیاں نیلیاں اکھاں دے چھپر
بند ہندے گئے ۔
اس دے پیلے والاں اتے
بینت دے درخت جھولدے رہے ۔
رو نہ ویپنگ ولو
روئیں نہ ۔
کالے پانی دے شیشے وچ
اپنے ہتھاں نوں گلوکڑی وچ نہ گھٹیں
اپنے ہتھاں نوں گھٹّ نہ لویں
روئیں بالکل نہ
ویکھیں، اتھرو نہ کیریں
ویپنگ ولو !
گھنٹے اپنے موڈھیاں نال
رات دے کالے جہاز نوں کھچی آ رہے ہن ۔
کال-کوٹھڑی دی مریئل روشنی وچ
پانی دے چھٹے پیندے ہن،
قیدی جہاز دے چمکدار چپوآں نال
ڈھوہ لائی بیٹھے گپاں ماردے ہن ۔
"میں جنگل 'چوں اک ککڑ پھڑیا سی
لال-سوہی کلغی والا
ککڑ نے کیہا ؛
'میری گچی نہ مروڑیں'
میرے چاقو نے اس دی جان-بخشی کر دتی ۔
پر اک نہ اک دن
میں اس نوں مار کے چھڈوں ۔
آؤ پیسے لاؤ تے رنگ دا پتہ سٹو ۔"
"میں وی جنگل 'چوں اک ککڑ پھڑیا سی
اس اپنے اگّ دے کھنبھ کھولھے
تے میرے ہتھاں 'چوں اڈول اڈاری مار گیا ۔"
ساہمنے بیٹھے پاگل نے کیہا، "نگرانی ہیٹھ ؟"
تے اوہ اگّ دے کھنبھاں والے ککڑ نوں
واجاں ماردا ہے
انجھ جویں رات نوں چنھوادی چیکدا ہے ۔
"میں وی جنگل 'چوں اک ککڑ پھڑیا
ککڑ نے کیہا، 'میری سری نہ کٹیں'
میری آواز چپّ ہو گئی ۔
پھر آواز اک چیک وانگ ابھری ؛
'میرے سٹّ نہ ماریں'
اگّ دی کلغی ٹٹّ چکی ہے ۔
پاگل ہن دھرتی 'تے چوفال پیا سی
تے چٹے پجامیں والا سنتری
اپنیاں مچھاں ٹکدا
پولیس والی بھاری پیٹی دے نال
ماس دے ڈھیر نوں کٹی جا رہا سی ۔
میرے لاگے کھلوتا 'حسن'
کال-کوٹھڑی دیاں سیکھاں نوں پھڑیں
کہن لگا ؛
ویکھیں، پاگل نوں ماریں نہ
میرے کولوں دگنا روڈ-ٹیکس لے لویں
بے شکّ مینوں اس بدبودار موری وچ
ہور تنّ مہینے ڈکی رکھیں !'
میرے دوسرے پاسے بیٹھا یوسف
پیلا پے گیا
تے اس دیاں اکھاں
بارود نال بھری بندوق دی نالی
ورگیاں ہو گئیاں ۔
جدوں میرے بلداں دے سنگاں 'تے دن چڑھدا ہے
میں فخر تے تحمل نال
دھرتی نوں واہندا ہاں
میرے ننگے پیراں نوں سلھی تے نگھی دھرتی
چھونہدی ہے ۔
میرے پٹھیاں 'چوں روشن چنگیاڑے نکلدے ہن
میں تتے لوہے 'تے دوپہر تیک
سٹاں ماردا ہاں
تے اس دی لوء، ہر ہنیرے نوں
روشن کردی ہے ۔
پتیاں دی دھڑکدی ہریاول وچوں
میں بعد دوپہر جیتون توڑدا ہاں
میرے کپڑیاں، میرے چہرے، میرے سر
تے میریاں اکھاں 'تے چانن ہی چانن ہے ۔
میرے گھر ہر شام پروہنے پرویش کردے نے
سبھ سندر گیتاں لئی،
میرے در چوپٹّ کھلھے ہندے نے
رات نوں میں
گوڈے گوڈے ڈونگھے سمندر وچ
اپنے جال لے اتر جاندا ہاں
مچھیاں تے ستاریاں نوں پھڑن لئی ۔
میں ہن اس سبھ کجھ لئی
ذمیوار ہو گیا ہاں
جو میرے چپھیرے واپردا ہے
آدمی تے دھرتی لئی
ہنیرے تے روشنی لئی
تسیں ویکھدے ہو کہ میں سر توں پیراں تیک
کم وچ کھبھیا پیا ہاں ۔
میری پیاری !
مینوں اپنیاں گلاں نال کیلی نہ رکھ
مینوں تیرے نال پیار ہوئی جا رہے ۔
گول میز ہے
چار بوتلاں
چار آدمی
تے وائین دے چار گلاس
گلاساں وچ وائین ہے
گلاس خالی ہندے نے
گلاس بھردے نے
چار آدمی پی رہے نے
اک بوتل خالی ہندی ہے
اک آدمی بولدا ہے ؛
"کل میں دھماکے نال،
مصلیٰ حلّ کراں گا،
چھڈو گلّ نوں
پھاہے لگنا چاہیدا ہے اوہ بندہ ۔"
تنّ بوتلاں خالی ہن
تنّ آدمی پیندے ہن
تنّ منہ اتر دندے ہن،
بندہ اوش پھاہے لگیگا
گول میز ہے
چار خالی گلاس نے
تے چارے آدمی ۔
اگّ دیاں لاٹاں اتے
اوہناں دیاں انگلاں ساڑ کے
تہاڈے اس سیوادار
جیل دے اک نمانے کلرک دے ہتھاں نے
اسے صدی دے پورے پنجھی سال
منکھی دلاں نوں چھوہ چھوہ کے ویکھیا ہے
آدمی دی زندگی لمی ہندی ہے
شاید لوڑ توں ودھ لمی
جاں شاید ایہہ لوڑ توں چھوٹی ہے
تسیں تے میں
آپاں دوویں
آخری جام ہے ایہہ
رون نے
ورلاپ نے اج دی رات
میری شراب دا زہر بنا دھریا ہے
'بے باک' نوں جان والی ٹرام
پل پار کر گئی ہے ۔
تے مچھی بازار وچ ہنیرے دا پہرہ ہے،
شرابخانے دیاں کھڑکیاں 'تے مینہہ پے رہا اے ۔
"تے میری روح
تیز ہوا نے مینوں ہوا وچ اڈدا پتہ
بنا دتا ہے ۔"
سورگی 'نازی'
میرے مالک نے کیہا سی؛
'ہیلو، کون ہے بھئی گھر ؟
بڑی دبدھا ہے
کہڑی گلوں !
لوکیں اداس کیوں ہون
اس مری مچھی وانگ
پلیٹ وچ پئی بھنی مچھی وانگ
قیامت دے دن
تہاڈے خادم
جیل دے اس کلرک نے
'عزرائیل،' موت دے فرشتے کولوں
اک سوال پچھنا ہے ۔'
اک آخری جام
تے آپاں دوویں
"کی تسیں آدمی نوں
پھاہے لایا جاندا ویکھیا ہے کدے ؟
اسیں کل دن چڑھے
اک آدمی نوں پھاہے لاؤنا ہے ۔
'عبدل حمید' ڈبّ مریا سی ۔
تے میڈیکل ودیارتھی
'سیراگ لوئی' پتن 'تے اوہناں نوں
پانی وچ ڈوبیا گیا سی ۔
لہراں بوریاں نوں دور لے گئیاں
تے اوہ پھر نہیں لبھے ۔
بہت سارے
کنے جنے
آزادی دے سنگرام دے دناں وچ
پھاہے لائے گئے ۔
اوہناں دناں وچ
اوہ بندیاں نوں
پل دے سرے 'تے پھاہے لاؤندے سی
ہن سلطان اہمت چوک دے وچکار ۔
ایہہ آخری جام ہے
تے آپاں دوویں جنے ہاں
'استمبول' ورگی ہور کوئی تھاں نہیں، کتے وی،
اس دی شاندار ہوا
اس دا لشکدا صاف پانی
روح نوں نواں وستھار دندے ہن ۔"
انج گایا سی
ماسٹر ندیم نے
انجھ ہی گایا سی اس نے اپنا گیت
پانی دے کنڈھے سستاؤندیاں
میں تے چنار دا برکھ کولو کول بیٹھے سی
ساڈے پرچھاویں پانی وچ پیندے سی،
پانی دی لشکور ساڈے دوہاں تے پیندی سی ۔
پانی دے کنارے
میں، چنار دا برکھ تے اک بلی آرام کر رہے ہاں
ساڈے پرچھاویں پانی وچ پیندے ہن
رکھ، بلی تے میرے
پانی دی لشکور
چنار بلی تے میرے 'تے پیندی ہے ۔
پانی دے کنارے
چنار، بلی، سورج تے میں
بیٹھے آرام کردے ہاں
ساڈے پرچھاویں پانی 'تے پیندے ہن ۔
پانی دی لشکور ساڈے منہ 'تے وجدی ہے
چنار، بلی، سورج تے میرے اتے ۔
پانی دے کنڈھے بیٹھے
چنار، بلی، میں، سورج تے ساڈی زندگی
بیٹھے آرام کردے ہاں
ساڈے پرچھاویں پانی 'چوں دسدے ہن
پانی دا لشکارا ساڈے منہ 'تے وجدا ہے ۔
پانی دے کنڈھے بیٹھے
پہلاں بلی تر جاوے گی
اس دا پرتو پانی 'چوں مکّ جاویگا
پھر میں جاواںگا
میرا پرتو پانی 'چوں گمّ جاویگا
پھر برکھ الوپ ہو جاویگا
تے نال ہی اس دا پرچھاواں وی
پچھے صرف سورج رہِ جاویگا
پانی دے کنڈھے آرام فرماؤندیاں
چنار، بلی، ساڈی زندگی، سورج تے میں
پانی ٹھنڈھا ہے
برکھ پھیلدا ہے
میں کویتا لکھدا ہاں
سورج نگھّ دندا ہے
وڈی گلّ جیؤندے ہونا ہے
پانی دی لشکور ساڈے 'تے پیندی ہے
چنار، بلی، سورج، ساڈی زندگی
تے میرے اتے ۔
اک شام اسیں بیٹھے
گزالی دے چوبرگے پڑھ رہے سی
"رات دا وقت
گوڑہا نیلا تے کھلھا-ڈلھ باغ
سنہری واچھڑ وچ
گیڑے، دندیاں ناچیاں
تے لاگے، لکڑ دے بکسیاں وچ بند مردے ۔"
جے کسے دن تیری روح 'تے
زندگی بھار بن جاوے
خوشی-وہونی بارش وانگ
تے میں تیتھوں دور-دراڈے ہوواں
تاں توں گزالی نوں پڑھیں ۔
موت ساہویں اس دے خوف
تے اس دی اکلتا نوں تکّ کے
توں ترس انوبھوَ کرینگی ۔
وگدے پانیاں نوں کہیں
کہ اوہ تینوں گزالی
دا چیتا کراؤن ۔
"ایہہ دھرتی اک ٹھوٹھے ورگی ہے
جو گھمیار دے شیلف وچ پیا وی
دمکاں ماردا ہے ۔
تے 'سائیپرس' دیاں جہناں کندھاں 'تے
جتاں دا اتہاس لکھیا ہویا سی،
ہن کھنڈر بنیاں پئیاں نے ۔"
پانی دے چھٹے منہ 'تے پیندے نے
کدے ٹھنڈے، کدے نگھے
نیلے وشال، اسیم باغ وچ
بھمبیری وانگ نچدیاں ناچیاں
تھکدیاں نہیں جاپدیاں ۔
پتہ نہیں کیوں
مینوں تیرے مونہوں پہلی وار سنی گلّ
بار بار کیوں چیتے آ رہی ہے؛
"جدوں چناراں نوں کرومبلاں پھٹدیاں نے
تاں چیریاں دے پکن وچ
دیر نہیں ہندی ۔"
گزالی وچ چناراں نوں کرومبلاں تاں
فٹّ آئیاں نے
پر خدا نے چیریاں پکیاں نہیں ویکھیاں
شاید ایسے کارن اوہ موت دی پوجا کر رہے ۔
شام نوں 'سویت علی'
اپنے کمرے وچ بیٹھا بنسری وجاؤندا ہے
باہروں بچیاں دیاں کلکاریاں
سندیاں نے
چشمہ وہِ رہا ہے
چن-چاننی وچ
رکھاں نال بجھے بگھیاڑاں دے تنّ بچے
وکھالی دندے نے ۔
لوہے دیاں سیکھاں توں پار
میرے وشال، گوڑھے نیلے بغیچے وچ
بوٹیاں نوں پھلّ پے رہے نے ۔
اصلی چیز جس دا کوئی مہتو ہے،
اوہ ہے "زندگی" ۔
میری پیاری
مینوں بھلّ نہ جاویں ۔
وسار نہ دیویں ۔
موٹیاں مضبوط انگلاں
میرے ٹائیپ-رائیٹر دے دنداں 'تے وجدیاں ہن
کلّ اکھر تنّ موٹے شبداں نوں انکت کردے نے
بہار،
بہار،
بہار !
میں اک کوی
اک پروف-ریڈر
جو چند سکیاں لئی
دن وچ دو ہزار غلط پنگتیاں
درست کرن لئی مجبور ہاں ۔
میں بھلا ڈھلی کرسی 'تے جڑیا بیٹھا رہاں،
جد کہ میرے چارے پاسے
بسنت رتّ آئی ہوئی ہووے
سو بھائی !
میری ٹوپی سر 'تے آ ٹکی
تے اک سکنٹ وچ میں
دفتروں باہر گلی وچ پجّ گیا
پریس وچلے چھاپے دی سیاہی دے نشان
ہالی وی
میرے چہرے 'تے لگے ہوئے سن ۔
میری جیب وچ نوں پینس سن
تے چارے پاسے بسنت ۔
'بابیئل' دے چنڈال
نائیاں دیاں دوکاناں وچ بیٹھے
اپنیاں پیلیاں گلھاں 'تے
پاؤڈر مل رہے ہن ۔
کتاباں ویچن والیاں دیاں
شیشے دیاں الماریاں وچ
تنّ-رنگیاں جلداں والیاں کتباں
شیشیاں وانگ چمکدیاں ہن ۔
پر افسوس !
ایہناں جلداں وچ
میری اک وی کتاب نہیں سی
پتلی جیہی ورن-مالا وی نہیں ۔
خیر کاہدی پرواہ ہے
میں وی دوجی وار جھاتی نہیں ماری
چھاپیخانے دی سیاہی دے داغ
اجے وی میرے منہ 'تے لگے ہوئے نے
جیب وچ صرف نوں پینس نے
تے بوہے 'تے بہار !
ماسکو شانت سی
تے وشواس-بھریااس
ایہہ اینٹی-ایئری کراپھٹ توپاں چلاؤندا سی
تے اپنی جیب وچ
تک-بندک کویتا دی کتاب
پائی پھردا سی ۔
ایہہ ناٹ-گھراں وچ جاندا
فلماں ویکھدا تے سنگیت-پروگراماں دا
آنند ماندا
'سٹراس' نوں سندا تے تیچائیکووسکی نوں وی
توپاں دے گولیاں دی واچھڑ وچ
کالے-پردیاں والیاں کھڑکیاں پچھے
شطرنج کھیڈدا
اس دے نوجوان کامے مورچے 'تے اگاؤں جاندے
تے اسدے مشینی کل-پرزے
دیش دے اندرلے حصیاں نوں بھیجے جاندے
بردھ کامے پرانیاں مشیناں نوں ڈھالدے
تے دوکاناں نوں کلاکاں وانگ چلاؤندے
ماسکو ٹینکا لئی پھاہیاں لاؤندا
تے روکاں اساردا
اتے 'پشکن'
اسدے تامبے دے ڈھالے موڈھے
برف وچ گھرے
حیرانی نال کھلوتا ویکھدا
شاید نویں "یوجینی-اونیینی جن" لکھ رہا ہووے ۔
ویری ماسکو دے اتر وچ، یکورما تیک اپڑ گیا
تے دکھن وچ تولا تیک ۔
نومبر دے انت وچ
تے دسمبر دے شروع وچ
اوہناں نے اپنی 'ریزرو' فوج
مورچے ولّ جھوک دتی ۔
دسمبر دے پہلے دناں وچ
حالت گمبھیر ہو گئی ۔
تے دسمبر دے پہلے دناں وچ
وریجا شہر دے لاگے 'پیتریشچیوو' وچ
جرمنی نے
برفیلے نیلے اسمان ہیٹھ
اٹھاراں سال دی کڑی نوں پھاہے لا دتا
اٹھاراں سال دی کڑی دے
پھاہے لگن دے نہیں،
منگنی ہون دے دن ہندے نے ۔
اوہ ماسکو توں آئی سی
نوجوان تے چھاپامار
جذبے دی بھری
اوہ کجھ کرکے وکھاؤن دی گلّ سمجھدی سی
اس وچ وشواس کردی
تے کرتو نبھاؤندی سی
سہل گردن وچ رسا پوائی
بچی پھاہے لٹکائی لمکدی پئی سی
اپنی پوری شان نال
تے منکھی گورو وچ ۔
برفیلے ہنیرے وچ
جوان کڑی دے ہتھ پھردے انوبھوَ ہندے سی
جویں 'جنگ تے امن' دے پنے پلٹ رہی ہووے ۔
پیتریشچیوو وچ
ٹیلیفون دیاں تاراں کٹیاں گئیاں
اتے ستاراں جرمن گھوڑیاں والا
اصطبل سڑ گیا
پر اگلے دن ایہہ گریلا کڑی پھڑی گئی ۔
اوہناں نے کڑی نوں اسدے نویں نشانے توں
اچانک ہی پچھوں دی اتے رنگے-ہتھیں
قابو کر لیا ۔
اسمان تاریاں نال بھرپور سی
اس دا دل رفتار نال
اس دی نبض دل دی دھڑکن نال
تے بوتل پیٹرول دی بھری ہوئی سی
اس نے صرف تیلی نوں اگّ لاؤنی سی
پر لا نہ سکی
اس نے بندوق ولّ ہتھ ودھایا
پر اوہ اس اتے ڈگّ پئے
پھڑ کے پرھے لے گئے
تے اندر لے آندا
چھاپامار کڑی کمرے دے وچکار
سدھی تنی کھڑی سی ۔
جھولا موڈھے نال لٹکدا سی
جتّ والی ٹوپی سر اتے
تے بھیڈ دی کھلّ والا کوٹ پٹھّ 'تے
لتاں اتے لمے اونی بوٹ تے سوتی کپڑے پائی
افسراں نے چھاپامار کڑی ولّ گہہ نال تکیا؛
جتّ، اونی کپڑے تے سوتی لباس دے ہیٹھ
سوتل جہی کڑی
جویں ہرے سکڑ اندر تازہ بادام دی گری ہندی ہے ۔
سموور میز اتے ساں ساں کر رہا سی؛
بندوقاں دیاں پنج پیٹیاں تے اک ہور بندوق
تے میزپوش اتے فرانسیسی برانڈی دی ہری بوتل پئی سی
نال سور دے ماس دا کباب تے ڈبل روٹی دے ٹوٹے
گھر دے مالکاں نوں رسوئی وچ بھیج دتا گیا سی
لیمپ بل کے بجھ گیا سی ۔
چلھے دی اگّ نال رسوئی گوڑھی لال دسدی سی
تے اس وچوں مدھے ہوئے بھونڈاں دی گندھ آؤندی سی،
گھر دے مالک، تیویں، اک بچہ تے اک بردھ آدمی
تاڑے ہوئے سن
دنیاں توں دور
جویں کسے اجڑے پہاڑ تے کلّ-مکلے،
بگھیاڑاں دے رحم 'تے ہون ۔
لاگلے کمرے وچوں آوازاں آؤندیاں ۔
اوہ پچھدے:
"نہیں" اوہ کہندی
اوہ پھر پچھدے:
"میں کجھ نہیں دسانگی" اوہ آکھدی
اوہ پچھدے:
"مینوں نہیں پتہ" اوہ آکھدی
"نہیں اوہ کہندی، "میں نہیں دسانگی"
اتے اس آواز نوں سبھ کجھ بھلّ چکا سی،
سوائے ایہناں شبداں دے،
اینی صاف ہے، جویں تندرست بچے دی چمڑی
تے اینی سدھی
جویں دو نقطیاں وچلا چھوٹے توں چھوٹا فاصلہ ۔
چمڑے دا پٹا لاگلے کمرے وچ
پٹکے پاؤندا ہے
پر چھاپامار کڑی چپّ ہے ۔
ننگا منکھی ماس اتر دندا ہے
اک توں پچھوں دوسرا پٹا وجدا ہے
سورج ولّ لپکدے سپّ پھنکارے ماردے ہن
تے پچھانہ ڈگّ پیندے ہن ۔
اک نوجوان افسر رسوئی وچ آ کے
کرسی وچ کھبھّ جاندا ہے
تے اپنے کناں نوں، ہتھاں نال ڈھک لیندا ہے
اکھاں بند کر لیندا ہے
تے ساری پچھ-پڑتال دے سمیں انجھ ہی بیٹھا رہندا ہے
لاگلے کمرے وچ چھاٹے وجدے ہن
گھر دے مالک گندے ہن
…دو سو…
پچھ-گچھ پھر شروع ہندی ہے
اوہ پچھدے نے :
"مینوں نہیں پتہ" اوہ کہندی ہے
اوہ پچھدے نے : "نہیں" اوہ اتر دندی ہے
اوہ پچھدے نے : "نہیں، میں نہیں دسانگی"
اوہ آکھدی ہے
آواز مان-متی ہے
پر ہن صاف نہیں ہے
ایہہ نحش مکے وانگ گلے وچ پھسی ہوئی ہے
چھاپامار نوں گھسیٹ کے باہر لیاندا گیا ہے
نہ سر 'تے فر والی ٹوپی
نہ پٹھّ 'تے بھیڈاں دی کھلّ والا کوٹ
نہ سوتی پینٹ تے نہ لتاں 'تے انّ دے بوٹ
اسدے تیڑ صرف کچھی ہے
ٹکے ہون کارن سجے ہوئے بلھ،
متھا، دھون تے لتاں لہو-چوندیاں
برف وچ ننگے پیر ۔
باہاں پٹھّ پچھے رسے نال بجھیاں ہوئیاں
سنگیناں اگے پچھے
چھاپامار کڑی تری آؤندی ہے ۔
چھاپامار نوں پتہ ہے
اس نوں مار دتا جاویگا
اپنے غصے دی لال چمک وچ
اوہ مرن تے مارے جان وچ
کوئی فرق نہیں سمجھدی
اوہ اینی جوان تے تندرست ہے
کہ نہ موت تے نہ زندگی تے افسوس انوبھوَ کردی ہے ۔
اوہ اپنے پیراں ولّ ویکھدی ہے ؛
اوہ سجے ہوئے نے
تڑکے، جم کے سندھوری ہوئے ہوئے ۔
پر درد چھاپامار نوں چھوہ نہیں سکدا
اس دا غصہ تے وشواس
دوہری چمڑی وانگ اس دی راکھی کردا ہے ۔
اس دا ناں زویا سی
پر اوہناں نوں اس نے تانیہ دسیا سی ۔
تانیہ !
میرے ایتھے برسا جیل وچ
تیری اک تصویر ساہمنے لٹکدی ہے
برسا جیل
شاید توں کدے 'برسا' دا ناں نہیں سنیا ہونا
میری برسا نرم تے ہری ہے
تیری تصویر میرے ساہمنے اجے وی لٹکدی ہے
ہن 1941 نہیں
1945 دا سال ہے
تیری دھر ہن ماسکو دے گیٹاں 'تے نہیں
برلن دے بوہیاں اگے لڑ رہی ہے ۔
تانیہ !
میں اپنے دیش نوں پیار کردا ہاں
اونا ہی جناں توں اپنے دیش نوں کردی ہیں ۔
اوہناں نے تینوں، اپنے دیش نوں
پیار کرن بدلے پھاہے لا دتا ہے ۔
میں جیوندا ہاں
توں مر گئی ہیں
دیر ہوئی توں ساتھوں وداع ہو گئی سی ۔
توں اٹھاراں سال دی سی
تینوں اپنے حصے دا
سورج دا نگھّ نصیب نہیں ہویا ۔
توں پھاہے لائی گئی چھاپامار ایں
تانیہ
تے میں جیل وچ بند کوی ۔
میں اپنے متراں نوں
تیری تصویر ویکھن لئی اندر بلایا
تانیہ !
میری دھی وی تیری عمر دی ہے
"تانیہ !
میری بھین دی عمر وی تیرے جنی ہے
تانیہ !
جس کڑی نوں میں پیار کرداں
اوہ وی تیری عمر دی ہے ۔
اسیں گرم دیش دے واسی ہاں
ایتھے کڑیاں راتو-رات تیویاں
بن جاندیاں ہن ۔"
"تانیہ !
سکولاں، فیکٹریاں تے کھیتاں وچ
تیری عمر دے میرے کئی متر ہن ۔
توں مار دتی گئی
کنے سارے چنگے لوک
مارے گئے تے ہالی وی مارے جا رہے ہن
پر میں
ایہہ گلّ کہندیاں شرمندہ ہاں
میں
جس نے ستاں سالاں دی اس جنگ وچ،
اپنی زندگی کسے لیکھے نہیں لائی
جیل وچ وی مٹھی زندگی جی رہا ہاں ۔"
سویر نوں اوہناں نے تانیہ دے گل کپڑے پائے
سوائے اس دی ٹوپی، کوٹ تے بوٹاں دے
ایہہ اوہناں آپ رکھ لئے ۔
اوہناں پیٹرول دیاں بوتلاں، ڈبیاں، کھنڈ، لون تے گولیاں
سمیت اس دا جھولا لیاندا
اس دی دھون دوآلے بوتلاں لٹکائیاں
تے اس دی چھاتی دے آر-پار لکھ دتا،
"چھاپیمار"
پنڈ دے چوک وچ اوہناں پھانسی گڈّ دتی ۔
گھوڑ-سواراں نے تلواراں کڈھ لئیاں
تے پیدل سینا نے دائرہ بنا لیا ۔
اوہناں نے پینڈوآں نوں باہر آؤن تے ویکھن لئی مجبور کیتا
لکڑی دے دو کھوکھے ہیٹھاں اتے رکھ دتے
دو سیویاں والے کھوکھے
کھوکھیاں دے اتے
گریس لائی پھندا لٹکدا سی
چھاپیمار نوں چکّ کے اس دے 'تخت' 'تے بٹھایا گیا
تے باہواں پٹھّ پچھے بنھ دتیاں
چھاپیمار
رسے دے ہیٹھاں سدھی کھلو گئی ۔
اوہناں کھسکا کے پھندے نوں
اس لمی کومل گردن دوآلے پا دتا ۔
افسراں وچوں اک نوں فوٹوگرافی دا شوق سی
اس نے اپنا کوڈک کیمرہ کڈھیا
تے ترنت فوٹو کھچّ لئی ۔
پھانسی دا رسا گل وچ پائی،
تانیہ نے کساناں نوں سمبودھن ہندے کیہا،
"بھراوو، دل نہ چھڈیو !
ہن حوصلہ رکھن دا ویلا ہے
پھاسسٹاں نوں ساہ نہ لین دیو
توڑ سٹو، ساڑ دیو تے مار گھتو"…
اک جرمن نے چھاپامار دے منہ 'تے چپیڑ ماری
کڑی دی سجی چٹی گلھ توں لہو وگن لگّ پیا ۔
پر چھاپیمار سپاہیاں ولّ مڑی تے کہن لگی،
"اسیں ویہہ کروڑ لوک ہاں ۔
کی تسیں ویہہ کروڑ نوں پھاہے لا سکدے ہو ؟
میں مر سکدی ہاں
پر ہور آؤندے رہنگے
ہتھانر سٹّ دیو تے…"
کسان روئے ۔
جلاد نے رسا کھچیا
کومل-گردن والے ہنس دا گلا گھٹیا جان لگا
پر چھاپامار پباں بھار ہو کے کھلوتی رہی
تے اس نے جیون نوں بلاوہ دندیاں کیہا،
"بھراوو !
جنی دیر
بھراوو !
لڑائی انت تیک جاری رکھو ۔
میں گھڑ-سواراں دے سماں دی ٹاپ سندی ہاں
ساڈے لوک آ رہے نے ۔"
جلاد نے سیویاں والے کھوکھیاں نوں لتّ ماری
تے کھوکھے رڑھدے ہوئے پرھے جا ڈگے
تانیہ رسے دے سرے نال جھولن لگی ۔
