گیت
گیت پرانے درد رنجھانے،
کوئلے ! ہن بند کر دے،
دکھی دلاں تے تیر چلا کے،
ہور نہ ہن تڑپھا،
نی کوئلے گیت نواں کوئی گا ۔
صدیاں توں ہے گیتاں تیریاں،
اک طوفان مچایا ۔
بیوسیاں دے ہوکیاں دے وچ،
داساں نوں تڑپھایا ۔
اک تاں کوک آزادی والی،
سجنی اج سنا،
نی کوئلے گیت نواں کوئی گا ۔
ساون آیا جھڑیاں لگیاں
امڈّ چڑھے دریا ۔
ویکھ ویکھ کے بدلیاں رتاں،
میرے من وی اٹھدا چاء ۔
ایپر بیڑیاں بندھناں دے وچ،
میرے چاواں دا گھٹ رہا ساہ،
نی کوئلے گیت نواں کوئی گا ۔
ہوکاں دلاں وچ پاون والیاں
کوکاں ہن نہ بھاون ۔
چنگیاں لگن للکاراں مینوں
رن دے وچ بلاون ۔
بندھن بیڑیاں توڑ بھنّ کے
ساریاں دیاں رڑھا،
نی کوئلے گیت نواں کوئی گا ۔
ایہہ تیرا دستور کی بھینے،
مینوں سمجھ نہ آوے ۔
کھلھاں مانن والی ہو کے،
توں کیوں بھرنی ایں ہاوے ۔
ہاوے، ہوکے مکن سارے،
مینوں دس نواں کوئی راہ،
نی کوئلے گیت نواں کوئی گا ۔
کالی کوئل ٹاہنی اتوں
اڈی مار اڈاری ۔
کھبھ گئی میرے سینے دے وچ،
تکھی جویں کٹاری ۔
شوق-انگاری کھلھاں دی
میرے دل وچ لا گئی بھا !
کوئلے نویں بہار لیا،
میرا وطن آزاد کرا،
نی کوئلے گیت آزادی گا ۔
(1933)
(اک سپنا)
اٹھ مردانیاں توں چک لے رباب بھائی،
ویکھیئے اکیراں پھیر رنگ سنسار دے ۔
پے رہی آواز کنیں میرے ہے درد والی،
آ رہے سنیہڑے نی ڈاڈھے ہاہاکار دے ۔
جنگلاں پہاڑاں وچ وستیاں اجاڑاں وچ،
پین پئے وین واننوں ڈاڈھے دکھیار دے ۔
چل اک ویر پھیرا پاویئے وطن وچ،
چھیتی ہو وکھائیے تینوں رنگ کرتار دے ۔
ویکھ توں پنجاب وچ لہو دے تالاب بھرے،
ہسدے نے کوئی، کوئی رو رو کے پکاردے ۔
کردے سلاماں کئی رڑھدے نے ڈھڈاں بھار،
ویکھدے تماشہ کئی گولے سرکار دے ۔
تاڑ تاڑ گولیاں چلانودے بدوسیاں تے،
بندیاں دے اتے ڈھنگ سکھدے شکار دے ۔
لکھ لکھ ملدے انعام پئے شکاریاں نوں،
پشواں دے وانگ جہڑے بچے بڈھے ماردے ۔
اساں نہیوں لینیاں ودھائیاں اج کسے پاسوں،
اج میرے سینے وچ پھٹ نی کٹار دے ۔
جدوں تیک ہونودی خلاص نہینؤں بندیاں دی،
جدوں تیک دکھی لکھاں دبے ہیٹھاں بھار دے ۔
جدوں تیک توپاں تے مشیناں دا ہے راج اتھے،
سچ دے نی چن دبے ہیٹھاں اندھکار دے ۔
اودوں تیک چین نہیں مینوں مردانیاں وے،
سوچاں، ایہہ کی ورت رہے رنگ کرتار دے ۔
ویکھیا تماشہ مردانیا ای کدی تدھ ؟
سیر میرے نال کیتے سارے سنسار دے ۔
اگ لین آئی تے سوانی بنی سانبھ گھر،
گھور گھور حکم مناوے ہنکار دے ۔
کھاوو پیوو بولو چالو آوو جاوو پچھ پچھ،
حکم پئے چلدے نے ڈاڈھی سرکار دے ۔
سچ دے پیارے کئی تاڑے بندیخانے وچ،
ویکھ مردانیاں توں رنگ کرتار دے ۔
اک پاسے توپ تے مشیناں، بمب، جیہل، پھانسی،
کہندے، کون آ کے ساڈے ساہویں دم ماردے ۔
'سچ' تے 'نیائ' جھنڈا پکڑ کے آزادی والا،
دوجے پاسے وطن دے سورمے ونگاردے ۔
سورج آزادی والا بدلاں نے گھیر لیا،
کالے کالے گھنیئر شونکدے پھونکاردے !
مار لشکارے پر سورج اکاش چڑھے،
ویکھ مردانیاں توں رنگ کرتار دے ۔
ویکھ تلونڈی وچ بھنڈیاں نی مچ رہیاں،
رنڈیاں دے ناچ ہندے وچ دربار دے ۔
اٹھ گئیاں صفاں مردانیاں اساڈیاں او،
کون آ کے کہے اج حالَ دلدار دے ۔
جتھے سچے سودیاں دے کیتے ستسنگ اساں،
جتھے دن کٹے اساں نال رائے بلار دے ۔
اوتھے اج لگیاں دوکاناں دراچار دیاں،
ویکھ مردانیاں اے رنگ کرتار دے ۔
دس کہڑی تھانئ پہلاں چلیئے پیاریا وے،
آنودے سندیسے سبھ پاسوں وانگ تار دے ۔
چلیئے ہزاری باغ بیر رندھیر پاس،
چکیاں پہائیے کول بیٹھ سوہنے یار دے ۔
چندن دے بوٹے نے مہکائی ہے سگندھ جتھے،
سنگھ لئیے بھور بن پھل گلزار دے ۔
اج ایہہ ہزاری باغ لکھی تے کروڑی باغ،
سانئیں دے پیارے ایہہ توں تن من واردے ۔
پھیر انڈیمان پھیرا پاویئے پیاریا وے،
دیش دے پیارے جتھے دکھڑے سہاردے ۔
پنجرے دے وچ کوئی پچھدا نہ بات جتھے،
جپ کے آزادی 'نام' سمیں نوں گزاردے ۔
چھاتی لا کے ساریاں پیاریاں نوں اک ویر،
پھیر جا جگائیے ستے ہوئے شیر بار دے ۔
کھل گئی اکھ 'شیرا اٹھ' دی آواز سن،
سپنے وکھائی ڈاڈھے رنگ کرتار دے ۔
(نومبر 1920)
پھٹے نین-کٹاراں نے کئی
زلف ناگناں ڈسے،
سون صراحی پیالے اندر،
روح کئیاں دی وسے،
بے زباناں، گنگیاں دی پر
کوی بنے کوئی جیبھا،
کال کوٹھیاں وچ وی گاوے،
چمّ پھانسی دے رسے ۔
(1944)
چناں چھپ چھپ جھاتیاں پاویں،
سندرتا پیا دسیں،
کریں مزاکھاں نال بندیاں،
آپ اکاشیں وسیں،
بندی-وانی کوٹھیاں اندر،
بند برہں دے کٹھے،
چنا ! شرم نہ آوے تینوں،
اوہ روون توں ہسیں ۔
(1944)
اک سی چور جیہل وچ پھردا،
گل وچ تسبیح پا کے،
میں پچھیا کی آبد بنیا
قیدی بن پچھتا کے ؟
ہسکے کہن لگا:-"میں
سکھیا ہنر ایتھے ودھیا،
عزت ملے، سزا توں بچیئے،
بھاویں ماریئے ڈاکے ۔"
(1944)
ٹٹ گئے صبر پیالے میرے،
ڈلھ گئے صدق بھروسے،
دوشی ڈٹھے (جد) حکم چلوندے،
پھانسی چڑھن بدوشے !
شکر رضا تے مہراں والیاں
ٹیکاں وی ٹٹ گئیاں ۔
پرتکھ جگ بدلاندے ڈٹھے
باہو بل دے بھروسے !
(مارچ 1940)
ہر ویلے ہے جتھے وسدا،
ڈر خطرہ تے رونا،
کدی کسے دی چکی پیہنی،
بھار کسے دا ڈھونا،
ایہو نرک ایہو ہی دوزخ،
جتھے مالک گولے،
جاگن سمیں نہ ملے جاگنا،
سون سمیں نہ سونا ۔
آ، اک دنیاں نویں بنائیے،
پوریاں جتھے کھلھاں،
بھنّ دئیے سبھ وٹاں-ونڈاں،
بھنیئے وکھ وکھ چلھاں،
جیون دی پھلواڑی سانجھی،
ونڈے پئی خوشبواں،
سبھے سانجھیوال سدائن،
پنڈت رہے نہ ملاں ۔
(دسمبر 1938)
پرشن :-
اکھاں سکدیاں سن تیرے درشناں نوں،
اج درس توں کی دکھایا اے ؟
کتھے باج، نیلا، کتھے تاج پیلا ؟
کتھے اج ایہہ رنگ بنایا اے ؟
کتھے لال چارے کتھے پنج پیارے،
کتھے بناں اج چور جھلایا اے ؟
کتھے مخملی اتلسی قیم خواباں،
اج کنڈیاں فرش سجایا اے ؟
اج آن تکے ماتا گزری جے،
جھڑی ہنجھوآں دی لا کے روڑھ دیوے ۔
کوئی پتّ دیکھے دنیاندار آ کے،
چھاتی پٹکے سیس نوں پھوڑ دیوے ۔
ماتا سندری آن کے پتی دیکھے،
سیس دھرت تے پٹک کے توڑ دیوے ۔
جہڑا جگر والا تینوں اج ویکھے،
گھٹا چڑھی نوں رو رو موڑ دیوے ۔
ایپر پوری انند دے واسیا وے،
تیرے چہرے تے چوگنا نور دسے ۔
لٹی گئی تیری ساری پاتشاہی،
ایپر ردے صرور بھرپور دسے ۔
ہمت غضب دی دمکدی اکھیاں 'چوں،
بھاویں دیہی ساری چکناچور دسے ۔
آوے سمجھ نہ کلغیاں والیا وے،
تیرا عجب ہی کوئی دستور دسے ۔
گورو جی دا اتر :-
اکھاں کھولھکے دیکھ خاں بھولیا وے،
میرے جیہا اج کون نہال ہووے ؟
جسدا وطن توں بنس قربان ہووے،
سمجھو اوس تے سائیں کرپال ہووے ۔
بیٹے سفل ہوئے، آؤنا سفل ہویا،
اج نہال میرا وال وال ہووے ۔
بے شک جندڑی وی میری لگے لیکھے،
ایپر وطن آزاد خوش حال ہووے ۔
جدوں دیش غلامی دے وچ بدھا،
رووے، ہاویاں دے نالے وین پاوے ۔
اودوں محل تے ماڑیاں کون چاہوے،
سیجاں سوہنیاں تے کداں چین آوے ؟
شہر اجڑے باغ ویران دسن،
نیند نیناں دے کول کی لین آوے ؟
نہ پروار بھاوے نہ گھر بار بھاوے،
کنیں دکھیاں دے جدوں پین ہاوے ۔
اج وسیا دسدا دیس سارا،
میں بھی وسیا محل اسار ایتھے ۔
ایہہ اجاڑیاں محل تے ماڑیاں نے،
کھڑے دسدے امب انار ایتھے ۔
کنڈے نہیں ایہہ وچھی ہے سیج مخمل،
میرا سجیا اج دربار ایتھے ۔
ہویا کی جے بیٹے قربان ہو گئے،
مینوں دسدا لکھ ہزار ایتھے ۔
(جنوری 1918)
اکھاں نال ن دسے تصویر تیری،
قدرت دیکھ کے منہ تھیں واہ نکلے !
کنی درد دی کوئی کھلاریا وے،
ایڈے وگ کے سبھ پرواہ نکلے !
ٹھاٹھاں ماردے بحر نے قدرتاں دے،
زرے زرے تھیں درد دی بھاہ نکلے !
لوکی جند کہندے اسیں درد کہیئے،
جتھے درد ہووے اتھوں آہ نکلے !
جتھے کوئل دی کوک ن پوے کنی،
امبوں سکھنے باغوں ویران چنگے ۔
جتھے بلبلاں بیٹھ ن گیت گاؤن،
کھڑے پھلاں توں رڑے میدان چنگے ۔
جتھے پانی نہ ملے پیاسیاں نوں،
اوہناں بستیاں تھیں بیابان چنگے ۔
دردوں سکھنے دلاں توں سچ جانو،
رخ برکھ چنگے تے حیوان چنگے ۔
بھاگوں ہینیا بھارتا ! اج کہڑا،
چار ہنجھو کیرے تیرے حالَ اتے ؟
تیرے چار چپھیرڑے اگ بھڑکی،
لمبے پئے بلدے وال وال اتے ۔
اوئے بابرا ! غضب کی ماریا ای،
پیا شاہ دا زور کنگال اتے ۔
زوراں والیاں نوں یارو بھل جاندا،
"لیکھا دیونا پوے ایمال اتے" ۔
ویکھے باپ دا حالَ آ پت کوئی،
ویکھے ویر کہینودا ویر کوئی ۔
پھڑک کالجا سینیوں باہر آوے،
نینوں پیا وگے سوما نیر کوئی ۔
دردی دلاں تھیں درد دی آہ نکلے،
پتھر دلاں تے کرے تاثیر اوئی ۔
بھارت ورش دا درد اج کون ونڈے،
کڈھے آئے کلیجیوں تیر کوئی ؟
آگوُ ملک دے سیٹھ سردار جتنے،
دیش قوم نوں ویچدے غرض بدلے ۔
کھان ہیریاں دی بھارت دیش پیارا،
نقد مال لٹاؤندے غرض بدلے ۔
باہو بل تے ہند دی شان اچی،
دتی کھوہ غلامی دی مرض بدلے ۔
کوئی درد والی اکھ اج ویکھے،
کیرے لہو دے ہنجھو اس طرز بدلے ۔
جیہدے ردے 'چ طٰہ ہے درد والی،
سارے دلاں دے نال پیوند ہوئی ۔
جہدی بانہہ گلوکڑی عاجزاں دی،
چھاتی جسدی پتا مانند ہوئی ۔
جسدے ہتھ یتیماں دی چھتر چھایا،
جسدی اکھ ن کسے ول بند ہوئی ۔
نانک گورو نے ویکھیا حالَ آ کے،
سچے سائیں ول بنے بلند ہوئی ۔
لے مردانیاں چھیڑ رباب ربی،
ساتھوں ظلم ایہہ سہا نہ جانودا ای ۔
ساڈے ردے تھیں درد-سدا آئی،
باجھوں کہن دے رہا نہ جانودا ای ۔
لوکی چپ ہو کے ظلم صحیح جاندے،
مونہوں بول کے کیہا نہ جانودا ای ۔
پہنچے درد دی کوک اکاش جا کے،
ایہہ حالَ پیا دل تڑپھانودا ای ۔
دتی چھیڑ مردانے رباب ربی،
جہڑی راگ آزادی وجان لگ پئی ۔
"بیڑی کٹ دے میر وے دردیاں دی"،
بلبل پنجرے وچ ہی گان لگ پئی ۔
بندیخانے نوں بھلیا بندیاں نے،
نویں لہر کوئی دل تڑپھان لگ پئی ۔
نانک گورو دی درد-سدا نکلی،
سارے دلاں دی تار ہلان لگ پئی ۔
"خراسان خسمانا کیا ہندستانُ ڈرایا ۔
آپے دوسُ ن دیئی کرتا جمُ کرِ مغلُ چڑایا ۔
ایتی مار پئی کرلانے تیں کی دردُ ن آیا ۔"
نانک گورو دی "درد-سدا" اکو،
کئیاں دلاں دی پیڑ کافور کر گئی ۔
بوہا کھولھ دتا بندی خانیاں دا،
بابر شاہ دے تائیں مجبور کر گئی ۔
لگے گھاؤ وچھوڑے دے دلاں اتے،
مرھم میل دی دکھڑے دور کر گئی ۔
آہ ! 'درد' دی درد ہٹائ دیندی،
دنی وچ ایہہ گل مشہور کر گئی ۔
(نومبر 1919)
سنیا اساں نے ایس جہان اندر،
خزاں بنا نہیں آوے بہار پہلاں ۔
باغ خوشی دا سدا ہی کھڑے مگروں،
پیندے غماں دے سراں تے بھار پہلاں ۔
کیتا امر دسمیش نے ویکھ پچھوں،
سیس منگ لئے پکڑ تلوار پہلاں ۔
امر زندگی دی ملے موج اوہنوں،
مرن لئی جہڑا ہووے تیار پہلاں ۔
پھل وطن دے باغ 'چ کھڑن پچھوں،
سنجیئے کھونّ دی ڈوہل کے دھار پہلاں ۔
چھاتی تان کے رکھ دے ویر میرے،
ڈائر رج کے کر لئے وار پہلاں ۔
ساڈی ہیر آزادی دی آئی چٹھی،
کنّ پڑوا کے جوگ لو دھار پہلاں ۔
کنڈھے پارلے ملن جا سجناں نوں،
جہڑے ٹھلھدے وچ منجھدھار پہلاں ۔
موج میل دی پچھوں ہی آنودی اے،
دل تڑفدا وچ انتظار پہلاں ۔
کئی گھوراں دے پھٹدے بمب سر تے،
جھڑکاں وجدیاں وانگ کٹار پہلاں ۔
بھنڈی ہونودی سارے جہان اندر،
رہندا کوئی نہیں ہے مددگار پہلاں ۔
ساتھی نکھڑ جاندے متر رس جاندے،
اکھاں پھیر لیندے رشتے دار پہلاں ۔
جنہاں لٹک آزادی دی لگ گئی اے،
چھڈنے اوہناں نوں پین گھر بار پہلاں ۔
دولے وطن دے کئی بے-وطن ہوندے،
سینے تپدے کئی انگیار پہلاں ۔
کئی سڑن جیہلیں انڈیمان اندر،
کئی پھانسیاں دے پاؤن ہار پہلاں ۔
بھارت ورش آزاد ضرور ہوسی،
جھل کے کشٹ پر لکھ ہزار پہلاں ۔
(1920)
پیارے وطن تھیں وچھڑے،
اسیں دکھیار بیٹھے ہاں ۔
وطن وچ چھوڑ دل آئے،
سمندروں پار بیٹھے ہاں ۔
کدی امنگ اٹھدی ہے،
کدی دل جوش کھاندا ہے ۔
ٹٹے پر کھنبھ پنچھی جیوں،
اسیں لاچار بیٹھے ہاں ۔
وطن دے پریم بدلے ہی،
زمانہ بن گیا ویری ۔
اسیں بھی صبر دا اکو،
پکڑ ہتھیار بیٹھے ہاں ۔
کدی تاں رت بدلیگی،
کدی ورکھا تاں ہوویگی ۔
پپیہے کوکدے سائیاں،
تیرے دربار بیٹھے ہاں ۔
(1923)
(ڈیہرا غازی خان دا جیہلخانا ہے،
جو پنجاب دا کالا-پانی پرسدھ ہے ۔
ہاڑ مہینے دے چھیکڑلے دن ہن ۔ قہری
گرمی پورے جوبن وچ کڑک رہی ہے ۔
ہنیریاں تے جھکھڑ روز آ جاندے ہن ۔
کدی کدی تاں دن نوں رات پے جاندی ہے ۔
خیال اٹھدا ہے اپنے پیارے دے وچھوڑے
وچ سسی نوں اےنہاں تھلاں نے ہی اپنی گرم
گودی وچ سما لیا سی ؟ کی سوراج تے
آزادی دے عاشق وی ایہناں تھلاں وچ ہی
سسی دے مگر ترن لئی بھیجے گئے ہن ؟
اک دن بوندا باندی ہوئی ۔ پرے دی ٹھنڈھی
ہوا دا اک جھوکا آیا تے ترت ہی
وداع ہو گیا ۔ اسے ویلے تھوڑھے چر لئی
وطن دے ساون دا نقشہ دل وچ کھچیا
گیا ۔ پر نال ہی بھارت ورش اپر
برطانوی حکومت ولوں ورھ رہی قہری اگّ
دا وی خیال آ گیا ۔ اس دے نال ہی
دوجے پاسے 'سدھار سکیم' دے جھوٹھے لالچ وچ
پھسن والے کئی خدغرض دیش واسی سیٹھاں سرداراں
دا وی خیال آ گیا جو اپنے آنند تے موج
میلیاں لئی ملک دی غلامی تے دکھ بھری دشا نوں
بھلا کے کونسلاں ول بھجے جا رہے ہن تے نوکرشاہی
دے ساتھی بن کے دیش نال غداری کر رہے ہن ۔
اس سمیں دے خیالاں دے اثر ہیٹھاں ایہہ کویتا
لکھی گئی ۔)
شرمیلی مٹیار کڑی، سدھرائی سوہنے ویساں دی ۔
ٹھنڈھی واؤ آئی جھک جھک کے، سجناں والے دیساں دی ۔
سکھ سنیہے دیون لگی، جھگی بہہ درویشاں دی ۔
سیک نہ ہائِ سہار سکی، پر اگّ بھرے پردیساں دی ۔
جنگل دی ہرنوٹی وانگوں، اف اف کردی نس چلی ۔
"ساون آیا پینگھاں پیسن" اتنا سانوں دس چلی ۔
واہ واہ واؤ پرے دی ٹھنڈھی، واہ واہ تیری پھیری نی ۔
واہ واہ تتی ریت تھلاں دی، جھکھڑ اتے ہنیری نی ۔
پنوں پنوں کردی جتھے، سسی ہو گئی ڈھیری نی ۔
ایسے تھل دیاں کوکاں سانوں، پائی کھچ ودھیری نی ۔
سائیناں ساون ایسا وسے، ٹھنڈھیاں واواں آن پئیاں ۔
گھر گھر سئیاں پینگھاں جھوٹن، گیت وطن دے گان پئیاں ۔
لے سجنی ہن گھٹا بنھ کے، ساون جھڑیاں لائیاں نی ۔
رنگ رنگیلیاں پینگھاں لے کے، مچیاں سج ویاہیاں نی ۔
تھاں تھاں جھرمٹ سئیاں دے، جیوں موراں پیلاں پائیاں نی ۔
ساوا بھوچھن دھرتی لے کے، دیندی پھرے ودھائیاں نی ۔
کدی نہ شہہ دا تھیئے وچھوڑا، دھرتی-ماتی اسیس کرے ۔
جگ جگ تھیؤ سہاگن سئیؤ، ساون موہلے-دھارلے ورھے ۔
اٹھ دلا لے سار وطن دی، ایہہ ساون دن چار نہیں ۔
بدل دے پرچھاویں واکر، جھٹ کو دا اعتبار نہیں ۔
ہاڑ ظلم دے دھرت تپائی، آوا بھکھے گھمار نہیں ۔
وطن پیارے ایس بھٹھ وچ، بھجدیاں آوے وار نہیں ۔
ساون دے وچ مچیؤ سئیؤ، ساون اجے نہ آیا نی !
قہر-ہاڑر نے بھارت دا دل، بھٹھی وانن تپایا نی ۔
بے شک مور پپیہے ڈڈو، ساون ساون کوکن وے ۔
جھلاں دے وچ وگ چریندے، کھا کھا ہریا شوکن وے ۔
کئی کروڑاں جیو اتھے پر، ہوکے لے لے ہوکن وے ۔
آہیں لمبے بلن جنہاں دیاں، لکھاں ساون پھوکن وے ۔
بڑکاں مارن وچ جھلاں جو بھاویں ہریا گھاہ نہیں ۔
اوہ کی جانن سیک تھلاں دے، لگی کلیجے بھاہ نہیں ۔
واہ واہ قسمت وطن میرے دی، مینہہ اگّ دے ورھدے وے ۔
بجبج گھاٹ کتے پئے بندے، کتے باغ پئے سڑدے وے ۔
جنم بھوم گر نانک دی وچ، تیل کڑاہے کڑھدے وے ۔
ظلم ہنیری، قہری بدل، گز گز کے پئے چڑھدے وے ۔
ظالم تے ہتیارے حاکم، جس تھاں ڈیرے لاندے وے ۔
باغ خوشی دے ساڑ پھوک کے، مٹی نال ملاندے وے ۔
ہو ساون سوراج پیارے، جھبدے جھبدے آئیں وے ۔
مینہہ آزادی گھٹا بنھ کے، بھارت وچ وسائیں وے ۔
ریجھاں دیاں پھلواڑیاں سکیاں، ہریاں پھیر کرائیں وے ۔
بھٹھ بنے دل کئی چراں دے، آ کے توں ٹھنڈھ پائیں وے ۔
وانن پپیہے بھارت کوکے، اک پل چین نہ پاوے جی ۔
نہ ساون نہ اجے بسنتاں، اسنوں کوئی نہ بھاوے جی ۔
آزادی دیاں ریجھاں، بندیخانیاں دے وچ تڑپ رہیاں ۔
وطن اتے جروانیاں سندیاں، قہری بجلیاں کڑک رہیاں ۔
وطن-سپاہیاں دے سینے وچ، گجھیاں بھاہیں بھڑک رہیاں ۔
اپنے پاپوں ڈر کے چھاتیاں، ویری دیاں وی دھڑک رہیاں ۔
وطن پیارا اسیں وی اک دن، کر آزاد وکھاوانگے ۔
بندی خانے کھولھ دیانگے، ساون پھیر مناوانگے ۔
(اگست 1921 ڈیرہ غازی خان جیہل وچ لکھی)
نہ پچھ راہیا اساں نمانیاں توں،
نہیؤں خوشی والا حالاں حالَ ساڈا ۔
اسیں وطن دے پریم نے کٹھیاں وے،
وطن وطن کوکے وال وال ساڈا ۔
ندی قہر دی شوکدی آئی کدھروں،
ہائِ روڑھ نے لے جائ لال ساڈا ۔
اسیں سوہنیاں کندھی تے بیٹھیاں وے،
اہُ پار بیٹھا مہینوال ساڈا ۔
صدقے جائیے راہیا تدھ اتوں،
جیکر اییتنا منّ لیں سوال ساڈا ۔
اسیں کچڑے گھڑے تے ٹھلھ پئیاں،
جیکر سجناں نوں دس دے حالَ ساڈا ۔
ساک انگ چھڈے راگ رنگ چھڈے،
جیون مرن ہن تیرے ہی نال ساڈا ۔
تیرے نال وسال دے باجھ ماہی،
کویں ہو رہا اے برا حالَ ساڈا ۔
ساڈا ماہی پیارڑا وطن ساڈا،
جنوں کیتا اے قید فرنگیاں نے ۔
جہڑا لوے آزادی دا ناں مونہوں،
اسدے واسطے پھانسیاں ٹنگیاں نے ۔
جلھیاں والڑے باغ دے قہر سنکے،
نادر شاہیاں وی ویکھو کمبیاں نے ۔
ایپر اساں بتھیرا ہی صبر کیتا،
جھلیاں جان ہن ہور نہ تنگیاں نے ۔
پیارے لگدے جنہاں نوں تیز آرے،
اوہناں واسطے توپ تلوار کی اے ؟
جنہاں چرکھڑیاں اتے نہ سی کیتی،
اوہناں واسطے پولیس دی مار کی اے ؟
جیہڑے بلدیاں اگاں توں نہیں ڈردے،
پھانسی، جیہل جاں اوہناں نوں دار کی اے ؟
زار-شاہیاں کئی نے غرق ہوئیاں،
نوکر شاہی ایہہ نیچ سرکار کی اے ؟
دتے ٹھیلھ جھناں دے وچ بیڑے،
اساں پیر ہن پچھے نہ پاونا اے ۔
عہد کر لئے وطن دے گبھروآں نے،
جبر-ظلم دا راج مکاونا اے ۔
اساں دیوی آزادی دی بھیٹ ویکھو،
جان مال سربنس چڑھاونا اے ۔
اک ویراں فرنگی دی قید وچوں،
بھارت دیش آزاد کراونا اے ۔
(منٹگمری کیمپ جیہل وچ قیدیاں دے
دربار وچ لکھ کے پڑھی گئی سں: 1923)
(سری گورو گوبند سنگھ جی چمکور صاحب
توں نکل کے ماچھیواڑے توں ہندے ہوئے جدوں
جٹ پرے رائے کلے دے پنڈ پہنچے تاں اوتھوں
ماہی ہرکارے نوں سرہند توں چھوٹے سابزادیاں
دی خبر منگاؤن لئی گھلیا ۔ اس ویلے
آپنے اوہی نیلے کپڑے پہنے ہوئے سن، جیہڑے
ماچھیواڑے وچ اپنے بدلائے سن تے اچ دے
پیر سدائے سن ۔ ماہی ہرکارے توں سابزادیاں
دی شہیدی دی خبر سن کے آپ دے دل پر
جو اثر ہویا اس کویتا وچ اسنوں بیان
کرن دا یتن کیتا گیا ہے ۔)
لگا پچھن حیران ہو سجن میرا،
میری اکھاں وچ ویکھدے سار ہنجھو ۔
نویں پیڑ اے کس دے ویوگ دی اے،
اکھاں کیوں پروندیاں ہار ہنجھو ۔
میں پھر کیہا، "او سجنا کی دساں،
یاد آئے اج مینوں غم خار ہنجھو ۔
سماں بیتیا اسے ہی دھرت اپر،
کدی ڈلھے سن جیہڑے اک وار ہنجھو ۔
بے شک کئی ان-پچھے ہی ڈلھ جاندے،
اتے رل جاندے وچ سنسار ہنجھو ۔
عرش کرش دا تخت ہلا دیندے،
ایپر کسے دے ڈلھے ہوئے چار ہنجھو ۔
آہ سجنا ! مینوں اج یاد آئے،
ہنجھو ڈلھے ہوئے "اچ دے پیر" والے ۔
اک دن بیٹھے سن قدرتی فرش اتے،
نیلے بانے تے ہتھ وچ تیر والے ۔
دل وچ سوچدے پئے سن پاپیاں دے،
چالے کپٹ تے بول کھنڈ کھیر والے ۔
کارے امن انصاف دے راکھیاں دے،
دکھڑے ظلم دے دلی، کشمیر والے ۔
چیتے نہیں سی اپنے نال بیتی،
سوچاں منہ تے نظر پر آؤندیاں سن ۔
آہیں ہند نمانی دیاں درد بھریاں،
اندروں اندر لمبو پئیاں لاؤندیاں سن ۔
کیہا ماہی ہرکارے نے آن : "گر جی،
ڈاڈھا نے وچ سرہند دے قہر ہویا ۔
رون لگ پئے زمیں اسمان دوویں،
جدوں قہر ایہہ چٹی دوپہر ہویا ۔
جنہاں راہیں میں گیا تے پھیر آیا،
نگر نگر ماتم شہر شہر ہویا ۔
دساں گورو جی حالَ کی درد والا،
سن کے گل نہ پل بھی ٹھہر ہویا ۔
ملے ماتا جی نہیں میں ڈھونڈ تھکا،
نہ ہی ملے ہن نوں نہال تیرے ۔
نہ ہی ملنگے ایسے اوہ گمّ ہو گئے،
دوویں کئی کروڑ دے لال تیرے ۔"
ماہی آکھدا گیا اوہ رہے سندے،
تیر قلم تھیں کجھ بناؤندے رہے ۔
دردی دکھی غریباں دے رب جانے،
دل وچ کی کجھ سوچاں دڑاؤندے رہے ۔
کہنوں بخشدے تے کہنوں بنھدے رہے،
کسدے اتے کی حکم چڑھاؤندے رہے ۔
دیاوان حاکم جدوں لکھے پھانسی،
رنگ ایہو جہے مکھ تے آؤندے رہے ۔
بوٹا کاہی دا گیا اڈول پٹیا،
بلھ اودوں ہی اوہناں دے کھل پئے سی ۔
بولے "ظلم دی جڑھ اج گئی پٹی"،
نالے اکھاں تھیں ہنجھو دو ڈلھ پئے سی ۔
ہنجھو عاشقاں دے ڈاڈھے درد والے،
وچ جنگلاں کیرنے پا جاندے ۔
ہنجھو ماواں دے ڈاڈھے پیار والے،
کئی پتھراں تائیں روا جاندے ۔
ہنجھو کئی بیمار دکھیاریاں دے،
وگ زمیں تے وانگ دریا جاندے ۔
کئی ہنجھو سنسار تے جدوں وگدے،
ندیاں لہو دیاں اتھے وحہ جاندے ۔
لکھاں وگ زمین وچ رلھن ہنجھو،
آپو اپنی غرض تے کار والے ۔
جھلے جان نہ دھرت اسمان کولوں،
ہنجھو ڈلھن جد کدی اپکار والے ۔
جنہاں اکھیاں وچ نہ آئے ہنجھو،
پیارے پتا جی دلی بھجوان ویلے ۔
جنہاں اکھیاں وچ نہ آئے ہنجھو،
پیارے ساتھیاں دے چھڈ جان ویلے ۔
جدوں پوری انند نوں پیا چھڈنا،
مچے ہوئے اس بھاری گھمسان ویلے ۔
جنہاں اکھیاں وچ نہ آئے ہنجھو،
کھیروں کھیروں پروار ہو جان ویلے ۔
ہنجھو مول نہ آئے چمکور وچ بھی،
ہتھیں تورے جاں بیٹے اخیر ویلے ۔
اوہناں اکھیاں 'چوں اج ڈلھ پئے نے،
ہنجھو ویری دی لکھن تقدیر ویلے ۔
دئیا دھرم دے ہین ایہہ دو قطرے،
ہنجھو ایہو جہے نت نت ڈلھدے نہیں ۔
مل ایہناں دا پائے صراف کہڑا،
ایہہ تاں موتیاں نال بھی تلدے نہیں ۔
سدا لشکدے رہن ایہہ نور وانگوں،
کوہ نور لکھ ایہناں دے ملّ دے نہیں ۔
بھل جانودے پریمی پیاریاں نوں،
ایہہ اوہ ہنجھو ہن کدی جو بھلدے نہیں ۔
آؤ دسیئے سجنوں تساں تائیں،
ایہناں ہنجھوآں دے ککر مل پیندے ۔
جس گھڑی جس پل ایہہ یاد آؤندے،
ہنجھو 'درد' دے آپے ہی ڈلھ پیندے ۔
ایہو ہنجھو ہن جنہاں پھڑ باہر آندا،
جا کے گفا وچ دڑے بیراگیاں نوں ۔
ایہناں ہنجھوآں وچ میدان آندا،
جٹاں، کرتیاں اتے تیاگیاں نوں ۔
ایہناں ہنجھوآں ہی گھروں موڑ آندا،
جیون گھول توں ہو گئے باغیاں نوں ۔
کرکے کٹھیاں دھرم دا پڑ بدھا،
سبھے شکتیاں ستیاں جاگیاں نوں ۔
ایہناں ہنجھوآں اوہ گھمسان کیتے،
نہ اوہ ظلم نہ اوہ سرہند رہِ گئی ۔
چرچے ہنجھوآں دے رہِ گئے جگ اتے،
سدا 'درد' والی جیؤندی جند رہِ گئی ۔
(جنوری 1929)
(ماچھیواڑے دے جنگل وچ دشمیش گورو جی
نوں اکلّ مکلے اک رخ دی چھاویں اک
ندی دے کنارے ستے پئے خیال کرکے)
جنگل اے بیابان سندر اٹنک تھان،
جتھے نہیں پہنچ کسے جھگڑے لڑائی دی ۔
پنچھی مرگ ماندے آزادیاں تے موجاں کھلھاں،
زور نال دھکے نال جتھے این نہیں منائیدی ۔
پون کھلے پانی کھلے سارے ہی پرانی کھلے،
کھل دا ہے راج جتھے کھل ہے کمائی دی ۔
جاگن تے سون کھلے، ہسن تے رون کھلے،
کھل دی ہنیری وگے، ندی بے-پرواہی دی ۔
لیٹیا ہے آن کوئی سندر جوان جودھا،
کان نہ جہنوں ہے کسے پڑی پاتشاہی دی ۔
محلاں دا نواسی کرے جنگلاں نوں ہاسی پیا،
کنڈیاں دی سیج جانے مخمل وچھائی دی ۔
ہتھ وچ تیغ ننگی، خون دی تہائی نہیں اے،
ایہدے وچوں لشک آوے، جگ دی بھلائی دی ۔
نربھؤ تے نرویر متھے اتے لکھیا ہے،
مکھڑا کتاب پاک دل دی صفائی دی ۔
ڈھال تلوار اوہی، جاپدی نہار اوہی،
ایہہ ہے تصویر اسے، وطن دے سپاہی دی ۔
کلغی تے باج ناہیں، ساز تے سماج ناہیں،
لوڑ پر ایتھے ہن، ہور کی گواہی دی ۔
چہرے تے صرور اتے متھے اتے نور اوہی،
جیہدا دید پا کے کلی دل دی کھڑائیدی ۔
کپڑے نے لیر لیر، پر نہیں فقیر کوئی،
صورتَ پیاری، دشمیش میرے ماہی دی ۔
پنچھیؤ ! نہ رولا ہن پاؤ، ٹھہر جاؤ رتا،
پونے، گل کریں کوئی، توں وی چا دانائی دی ۔
جوبن نہ رہے سدا کدی، مان متیئے نی،
سیوا کدی پاندھی پردیسی دی کمائیدی ۔
بھاگاں والی ندیئے کنارے تیرے کون آئے ؟
عینی البیلیئے، پچھان کجھ چاہیدی ۔
شور نہ مچائیں سہجے جائیں نہ جگائیں ویکھیں،
ہنے اکھ لگی ایس تھکے ہوئے راہی دی ۔
کون جانے وطن دے سپاہی ایس سورمے نے،
اجے دھرتِ اتے کی کی رنگ نے وکھاونے ۔
جیون دے گھول لئی کھول رہا خون ایہدا،
کلپ رہا من نویں سپنے سہاونے ۔
جیون-ادیش لئی، قوم لئی، دیش لئی،
جان قربان ہووے پچھے نہ پیر پاونے ۔
چرن ایہدے چمّ چمّ ہنجھوآں دے نال دھوئیے،
اکھیاں بنائیے ایس راہی دے وچھاونے ۔
(1929)
(پنجاب دے پرسدھ چترکار چغتائی دی
اک سندر تصویر ویکھ کے)
چترکار ! واہ مورت سندر،
کیسی تدھّ بنائی ۔
گود پیاری ماں دی جس نے،
مینوں یاد کرائی ۔
جہڑی تھاں سی سکھ دا سوما،
جتھے دکھ سبھ بھلدے ۔
مٹھی نیند بے-فقری والی،
جتھے میں سی پائی ۔
کی آکھاں، سی جنت اوہی،
یاں سی سرگ پنگھوڑا ۔
سکھ دی نیند اجیہی مینوں،
پھیر نہ کدھرے آئی ۔
نہ پھلاں دی سیجا کومل،
نہ مخملی وچھونے،
اسدے طول نہ لبھی جگ وچ،
وستو کوئی سکھدائی ۔
ایہہ دولت، ایہہ محل ماڑیاں،
ایہہ ودیا ایہہ عہدے ۔
اک اس مٹھی لوری اتوں،
وار سٹاں پتشاہی ۔
ایہہ پھل میوے، ایہہ سبھ کھانے،
اس دے طول نہ پجن ۔
لاڈ نال جو کھادھی میں سی،
گودی وچ گراہی ۔
آہ ! اوہ سارے سکھ دے سفنے،
آ گئے مڑ کے چیتے ۔
مانو مڑ میں بالک بنکے،
ماں ول کیتی دھائی ۔
اسے گود وچ جا میں بیٹھا،
ماں ماں منہ تھیں آکھاں ۔
گھٹا پیار دی امڈ سینیوں،
ماں-اکھاں وچ آئی ۔
بھل گئی ساری مینوں چنتا،
بھل گئی ساری دنیاں ۔
اپروں ساون وسن لگ پیا،
میں سکھ-پینگھ چڑھائی ۔
واہ ! قسمت ایہہ سکھ-بیکنٹھی،
پلک نہ لینا ملیا ۔
جھٹ کسے نے آ کے میری،
وینی پکڑ ہلائی ۔
مورت ایہو دھری اگے سی،
میں کرسی تے بیٹھا ۔
اکھاں نے سی یاد کسے وچ،
چھم چھم چھہبر لائی ۔
اج میتھوں جو خوس چکی ہے،
جگ وچ کتوں نہ لبھدی ۔
اس بیکنٹھی-گودیٹھی دی میں،
اج قدر ہے پائی ۔
(1929)
آشا دی دیویئے نی،
تیرا ہاں میں پجاری ،
تیری ہی بھگتِ اندر،
آیو گزاراں ساری !
ڈائن نراستا دی،
آوے نہ میرے نیڑے،
دھرتی ہے دوڑ میری،
آکاش ہے اڈاری ۔
بتاں تے مورتاں دی چھڈی،
میں پوجا کرنی،
تیرا ہی لڑ پکڑ کے،
ترنی ہے میں وترنی ۔
تینوں ہی من مندر دے،
میں تخت پور بٹھایا،
جیون دی اوٹ اکو،
تیرے ہی در تے دھاری ۔
کیہا ناؤں تیرا پیارا،
کہی یاد تیری مٹھی،
سمرن تیرے دی شکتی،
کدھرے نہ ہور ڈٹھی ۔
مردے سریر اندر،
توں روح پھک دیویں،
مارو تھلاں دے اندر،
چشمے کریں توں جاری ۔
اتساہ دا ایں سوماں،
ہمت دی توں ایں رانی،
جتاں سماج سندیاں،
تیری ہے اک کہانی ۔
ڈونگھے سمندراں وچ،
توں تاریاں لوائیاں،
گگناں دے وچ لوائی،
انسان نوں اڈاری ۔
ڈبدے سمندراں وچ،
بھٹکے ہنیریاں وچ،
جنگلیں بسیریاں وچ،
جھکھڑاں تے گھیریاں وچ ۔
بے آس راہیاں نوں،
مکھڑا توں جد وکھایا ۔
مارو تھلاں دے وچ جیوں،
پھر مہک پئی کیاری ۔
کس نے ایہہ دھرت چھانی،
ساگر ایہہ کس نے گاہے ؟
کھوجاں دے موتی لبھ لبھ،
سبھ سہج کس بنائے ؟
اتہاس ہنر، کلچر،
سبھ دے رہے گواہی ۔
آشا دی دیویئے نی،
تیری ایہہ چترکاری ۔
جس دن دی من مندر 'چ،
توں آن کے وصی ایں ۔
جس دن دی لوں لوں اندر،
توں آن کے رسی ایں ۔
جیون جھناں دا پانی،
ہڑ وانن وہِ رہا اے ۔
روکاں دے چیراں پربت،
ہمت کدی نہ ہاری ۔
آشا دی دیویئے نی،
تیرا ہاں میں پجاری ۔
تیری ہی بھگتِ اندر،
آیو گزاراں ساری !
ڈائن نراستا دی،
آوے نہ میرے نیڑے،
دھرتی ہے دوڑ میری،
آکاش ہے اڈاری ۔
(1930)
اے باغ جلھیاں والیا،
پھر یاد تیری آ گئی ۔
اوہی وساکھی آ گئی !
اکدر مشیناں بیڑیاں،
اکدر نے تنیاں چھاتیاں،
اکدر صبر دیاں آہیاں،
اکدر جبر دیاں کاتیاں،
اوہ بے گناہاں دے خون وچ
رج رج کے اوتھے نھاتیاں ۔
اے باغ جلھیاں والیا…
میلے گئے ہوئے ویر نوں،
کوئی بھین سکدی رہِ گئی !
اتے جگر دے ٹوٹے لئی
امبڑی پٹکدی رہِ گئی !
نہ جائیں اج دی رات وے
(کوئی) پریتم نوں چھکدی رہِ گئی !
آساں دی تندڑی ٹٹ گئی،
مڑ کے نہ جد کوئی بہڑیا ۔
گھر گھر سی ماتم ہو رہا !
کی قہر اتھے ورتیا ؟
بس اوہی دس ہے سکدی،
جس اتھے گزاری رات سی ۔
ظلماں دی کالی رات سی،
چپ موت وانگو چھا رہی،
لوتھاں دا لگا ڈھیر سی،
لہو دی ندی سی وہِ رہی ۔
بیٹھی سرھاندی پتی دے
اک رتن دئی سی رو رہی !
بس اوہی دس ہے سکدی،
جس اوتھے گزاری رات سی ۔
اس جلھیاں والے باغ وچ،
جو لہو شہیدی ڈلھیا
سانوں اجے نہیں بھلیا ۔
ڈائر دی تک کے ڈائری،
درداں نے کیتی شاعری ۔
معصوم بے-ہتھیار تے،
شستر چلاناں کائری ۔
لعنت ہے اس تہذیب نوں،
جس ایہہ قیامت لیا دھری ۔
اوسے شہیدی خون 'چوں،
اک مرد پیدا ہو گیا ۔
اک درد پیدا ہو گیا ۔
جسدا آزادی مذہب ہے،
ہندی ہے ناؤں سداؤندا ۔
بھارت نوں کہندا ماؤں ہے،
ویراں نوں چھاتی لاؤندا ۔
آکھے ایہہ پرن میں نبھاؤنا،
ڈائراں نوں ہن میں مکاؤنا ۔
کالکھ دا ٹکا ایہہ غلامی،
متھیوں ہن لاہنا ۔
آزاد کرنا وطن نوں،
اگے ہی اگے جاونا ۔
نہیں پیر پچھے پاونا ۔
ایہہ کوک ہن تک آ رہی،
اس جلھیاں دے باغ دی :-
"اے ہندیا توں سوں رہا،
پر رتن دئی ہے جاگدی ۔
اٹھکے شہیدی بنھ گانا،
وطن اتوں جند گھما،
آزاد ہند کرکے وکھا ۔"
اے باغ جلھیاں والیا،
پھر یاد تیری آ رہی ۔
اوہی وساکھی آ گئی !
(اپریل 1934)
جد تیک بوند لہو دی،
اک وی ہے میرے تن وچ،
جد تیک ناڑ اک وی،
ہلدی اے اس بدن وچ ۔
جد تیک پھرنا اک وی،
پھردا اے میرے من وچ !
جیؤندا میں اس لئی ہاں،
میری روح اے وطن وچ !
اک ویر وطن اپنا،
آزاد کر وکھانگے !
اگے ہی اگے جانگے،
پچھے نہ پیر پانگے ۔
پینڈا ہے بہت لما،
تے شام ڈھل رہی اے !
راہ 'چ مصیبتاں دی،
اک نیں چل رہی اے ۔
بجلی کڑکدی اے،
کتے اگّ بل رہی اے ۔
لاڑی آزادی پر اہُ،
سینے نوں سل رہی اے ۔
جد تیک دل دا مقصد،
حاصل نہ کر لوانگے ۔
اگے ہی اگے جانگے،
پچھے نہ پیر پانگے ۔
چھڈ جان ساتھ جیکر،
ساتھی پرواہ نہیں ہے ۔
مندروں مسیتوں دھکے جے،
پین واہ نہیں ہے ۔
ساڈے لئی بھراوو،
کوئی ہور راہ نہیں ہے ۔
رہِ کے غلام سانوں،
جیون دی چاہ نہیں ہے ۔
جد تیک جیؤندے ہاں،
آدرش نہ بھلانگے ۔
اگے ہی اگے جانگے،
پچھے نہ پیر پانگے ۔
مذہب میرا آزادی،
بیوپار وی آزادی ۔
سمرن میرا آزادی،
سنسار وی آزادی ۔
دھن دھام وی آزادی،
گھر بار وی آزادی ۔
جیون دے دوس منکے،
ایہہ تار وی آزادی ۔
ایسے ہی لٹک اندر،
جیانگے جاں مرانگے ۔
اگے ہی اگے جانگے،
پچھے نہ پیر پانگے ۔
(ستمبر 1935)
رتا ہور دیساں دے ول نظر مارو
اٹھو نوجوانو تے ہمت نوں دھارو ۔
کویں نوجواں سورمے گز رہے نے،
آزادی دے رن وچ کویں سج رہے نے،
کویں وطن اپنے سوتنتر بنا لئے نے ؟
آزادی دے واجے کویں وج رہے نے،
دکھی وطن اپنے دی حالت سنوارو،
اٹھو نوجوانو تے ہمت نوں دھارو ۔
ہندی نوں عزت نہ ہے مان کدھرے ۔
دھکے نے کدھرے تے اپمان کدھرے ۔
ایہہ حیران کدھرے پریشان کدھرے ۔
دکھاں توں اسدی چھٹے جان کدھرے ۔
کویں شیر مردو ایہہ ہیٹھی سہارو ؟
اٹھو نوجوانو تے ہمت نوں دھارو ۔
جتھے انکھ-وطنی جگائی جواناں ۔
اکو ویر دھرتی ہلائی جواناں ۔
غلامی دی لعنت مٹائی جواناں ۔
تے قوماں دی عزت بنائی جواناں ۔
ہندی جوانو اٹھو بل نوں دھارو ۔
اٹھو نوجوانو سمیں نوں وچارو ۔
(ستمبر 1937)
(گیت)
بدل رہی اے دنیاں ساری، رت نویں ہن آئی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
1
نوجوان ہی مان قوم دا آن تے شان بناندے نے ۔
جدوں قوم تے بنے آن کے، ایہو چھاتیاں ڈانہدے نے ۔
دکھی قوم دی حالت اتے، ہنجھو ایہو وہاندے نے ۔
سوہنیاں سوہل جوانیاں نوں، ایہہ قوم دے لیکھے لاندے نے ۔
سبھ دیشاں وچ جوت-آزادی، ویکھو ایہناں جگائی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
2
بن جائے قوم غلام جدوں کوئی، پے کے وس شیطاناں دے ۔
پت لاہن تے کھلّ ادھیڑن، لیندے کم حیواناں دے ۔
ویکھ بے-عزتی دیش قوم دی، کھولن لہو جواناں دے ۔
بھل جاوے سکھ چین اوہناں نوں، نکلن وچ میداناں دے ۔
سدا جواناں انکھ لئی، سر دھڑ دی باجی لائی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
3
جدوں آزادی کسے دیش وچ، دیندی آن دکھالی اے ۔
نوجوان دے چہرے اتے چڑھ جائے چونی لالی اے ۔
توڑ غلامی دیاں زنجیراں، لاہن گلوں پنجالی اے ۔
کرن ہیٹھلی اتے رل-مل کرتی کامے ہالی اے ۔
دیش دیش دے رلکے یوکاں وطنی لہر چلائی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
4
وطن پیارا بھارت، سوبھا جسدی اساں ودھانی اے ۔
جتھے ہمالہ ورگے پربت، گنگا ورگا پانی اے ۔
زمیں جہدی توں سونا اگے، پر قیدن اج رانی اے ۔
سرگ-بگیچے بھارت دی، اج ساری درد کہانی اے ۔
بھکھ ننگ ہے دیش وچ تے باہر پتِ لہائی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
5
کی توں کدی سوچیا ملا، دولت کدھر جاندی اے ؟
کنھاں دکھاں وچ قوم ولکدی، روندی کیوں کرلاندی اے ؟
کیوں غلام بدیسیاں دی کیوں در در دھکے کھاندی اے ؟
رانی بھارت گولی بن گئی، تینوں لجّ نہ آندی اے ؟
انکھ تیری تے وٹا لگّ گیا، ہوش تینوں نہ آئی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
6
رنگ رنگیلے شہراں نوں چھڈ، تک توں ول گراواں دے ۔
بھکھ ننگ نے رنگ اڈائے، تیرے لکھ بھراواں دے ۔
اجڑ رہی اے کویں جوانی، خون ہونودے چاواں دے ۔
پردیساں دے وچ نی رلدے پتر لکھاں ماواں دے ۔
کدھرے کالے قلی بندے، کدھرے گل وچ پھاہی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
7
بے شک رستہ اوکھا اے پر، کم ایہو نے بیراں دے ۔
لا کے لٹک آزادی دل وچ، کردے ویس فقیراں دے ۔
چھڈ کے محل ماڑیاں سندر، ٹوٹے کرن زنجیراں دے ۔
گولیاں اگے چھاتیاں ڈاہن، سینے اگے تیراں دے ۔
عاشق بنن آزادی دے تے جندڑی گھول گھمائی اے ۔
اٹھ ہن نوجواناں توں بھی دیر عینی کیوں لائی اے ۔
8
ہندی نوجواناں جد توں، اک ویراں بل دھارینگا ۔
'میں غلام ہن نہیں جے رہنا'، اچی دے للکارینگا ۔
کائرتا نوں دل سٹینگا، پھر توں کدی نہ ہارینگا ۔
دیش آزاد کراوینگا، سبھ وگڑے کم سوارینگا ۔
نوجوانا تیرے تے، اج قوم نے آس ٹکائی اے ۔
ہندی نوجواناں توں وی، کھٹّ لے وڈیائی اے ۔
اٹھ ہن نوجواناں توں بھی جاگ دیر کیوں لائی اے ۔
(اکتوبر 1937)
اک ادھ سکی ندی کنارے،
بردھ بوہڑ دے برکھ سہارے،
"ہائِ جوانی ! ہائِ جوانی !"
کوی بردھ اک پیا پکارے ۔
اس نوں آکھن آ گئے دردی،
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے ۔
پہلاں لہر ندی دی بولی-
"ہے کویا میں تیتھوں گھولی !
جے توں مینوں تک کے رویا،
تاں تیری متّ بالی بھولی !
میری گئی جوانی بدلے !
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !"
پھیر بوہڑ دی آئی واری :-
"ہے کویا ایہہ گریا زاری ۔
جے توں مینوں تکّ کے کیتی،
تاں ایہہ تیری بھلّ ہے بھاری ۔
میری گئی جوانی بدلے !
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
کون کہے میں بڈھا ہویا ؟
میں تاں صد ہی نواں نرویا ۔
میریاں نت جوانیاں لکھاں،
نواں سنگیت جنہاں نے چھوہیا،
میں ہی نویں روپ اے دھارے ۔
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !"
پھر اک ہرنی بن دی رانی ۔
کوی راج دی سخی پرانی ۔
چنگیاں بھردی ہسدی آئی،
نال اوہدے کئی سو دی ڈھانی ۔
بولی، "مینوں چاہن ہارے !
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
نہ سمجھیں میں بڈھی ہوئی !
نہ سمجھیں میں موئی کہ موئی !
میریاں ویکھ جوانیاں نچن !
اک توں دیکھ انیک میں ہوئی !
اے میرے بنواسی پریتم !
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !"
سندرتا دی مانو جائی،
اینے نوں اک سندری آئی،
سبھ انگاں وچ پورن جوبن !
بناں شنگاروں ٹہک سوائی !
کوی ساہمنے بول اچارے !
"نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !"
آ گئی ہسن ہساؤن والی !
جیون کھیڈ رساون والی !
سوکے وچ رس پاؤن والی !
موت دی موت کراون والی !
آ گئی کویتا دی ہن رانی !
"میں کویتا میرے راہ نیارے !
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
سدا-جوانیاں دی میں رانی،
کدی نہ بڈھی ہوآں پرانی،
بردھ پنے دی الکھ مکانی،
جس دے نال نہں میں لاواں،
اوہ بھی ہووے امر پرانی،
کون کہے تیری گئی جوانی،
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
سبھ پھلاں دے وچ توں مہکیں،
سبھ جوبناں وچ توں ٹہکیں،
توں تاں موڑیں گئی جوانی،
توں کیوں بہہ گیوں ڈھیری ڈھاہکے !
ویکھ جوانیاں کھڑیاں سارے،
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
دھروں ملی مینوں سدا جوانی،
'جیون-جوتی' 'سدا روانی'،
بردھ پنے تے موت تائیں میں،
ونھدی جاواں وانگ بھوانی !
جتھے میں اوتھے صد-کھیڑے،
نہ رو، نہ رو، کوی پیارے !
کدی کدی پر میں وی روواں،
جدوں باغ وچ چلدیاں لوآں
اودوں ہنجھوآں ہار پروواں،
جیون جوت جگاون خاطر،
بے شک رو ہے کوی پیارے ۔
دکھیئے جدوں اکہِ دکھ سہندے،
ہنجھوآں دے پرنالے وہندے،
جدوں ہوندیاں زوراوریاں،
پشو اجاڑن کھیتیاں ہریاں،
لوک-کوی دل کویں سہارے ؟
میرے وانگر روون سارے !
کوی رووے تاں جگت رواوے،
کوی ہسے تاں جگت ہساوے،
رونا ہسنا نچنا گانا،
کوی جگت دی تار ہلاوے،
ایس بھید نوں سمجھ پیارے،
بے شک رو ہے کوی پیارے ۔"
بردھ کوی دی مڑی جوانی،
تر پئی ندی وانگ پھر کانی ۔
"کیوں گولے ایہہ ہندوستانی ؟"
ہائِ جوانی ! ہائِ جوانی !
دیش دے گیت جوانی گاوے !
باغ اساڈا مہکاں لاوے !
دیش دی دولت سدا جوانی،
دیش دی طاقت سدا جوانی،
جتھے جیوے سدا جوانی،
کوئی نہ ڈھووے چھٹّ بگانی،
سدا-جوانی دے للکارے !
گاؤندا رہُ ہے کوی پیارے ۔
جیون دا ہے پھل جوانی ۔
جیون دا ہے مل جوانی ۔
ودھے پھلے تے مہکاں لاوے ۔
بڈھی ہووے نہ ایہہ کملاوے ۔
جیون-جوتن اے سدا-جوانی ۔
تاہینؤں گاواں میں دن راتی ۔
سدا جوانی سدا جوانی ۔
(اپریل 1937)
پربت 'چوں جیوں چشمہ پھٹدا
امل امل کے اپر اٹھدا
اچھل اچھل کے باہر آؤن
ریجھاں دل دریاؤ دیاں
کوئی راگ پرلے دا گاؤندیاں ۔
پربت چیرن جنگل روڑھن،
سبھ روکاں ساگر وچ بوڑن،
اٹک جھناں دیاں کانگاں وانگو،
ایہہ ان-رکیاں جاؤندیاں،
سبھ ٹوئے ٹبے ڈھاہندیاں ۔
بدھیاں ہوئیاں رہن نہ بدھیاں،
دبیاں ہوئیاں رہن نہ دبیاں،
کنڈھے بنے بھنّ روڑھ کے،
گیت آزادی گاؤندیاں،
جویں ٹھاٹھاں اٹھن جھناؤں دیاں ۔
سینے وچ پئیاں بلدیاں لاٹاں،
ناڑاں دے وچ پین تراٹاں،
لگ گئی لٹک ایہناں نوں کوئی،
تاجاں نوں ہتھ پاؤندیاں،
جگّ نواں لؤنا چاہندیاں ۔
ٹٹن پنجرے بھجن جیہلاں،
بدل جان ایہہ ساریاں کھیلاں،
چمبے مہکن کھڑن رویلاں،
نویں پھلواڑی لاؤندیاں،
وچ پینگھاں نویاں پاؤندیاں ۔
بھارت ماں دیاں ٹٹن زنجیراں،
نظر نہ آون پاٹیاں لیراں،
بدل جان لکھیاں تقدیراں،
ایہہ سپنے سپناؤندیاں،
گیت آزادی گاؤندیاں،
ہن راگ ایہہ نواں سناؤندیاں، ۔
(فروری 1941)
سجنی،
توں یاد آویں،
نالے مینوں یاد اون،
تیری ڈھلی جوانی دیاں سدھراں ادھوریاں !
سک رہیاں
سکاں دیاں ولاں تکاں تیریاں میں،
دوجے بنے، قیداں، کندھاں، جیہلاں دیاں دوریاں !
دل ترا ہے تھوڑا،
متاں پھس جاوے پھوڑے وانگ،
کیکر، میں دساں تینوں ہور مجبوریاں ؟
کی کہیں ؟ وسار دتا، تینوں ؟ جھوٹھ جھوٹھ کورا،
میرے دل وچ مانگاں تیریاں سندھوریاں !
ایپر، ہے سجنی،
توں چھڈ دے اڈیک میری،
میں تاں بیڑی ٹھیلھ بیٹھا لہو دے جھناواں وچ ۔
تیریاں اڈیکاں رڑھ گئیاں کئی لہراں وچ ۔
شہراں دیاں قیداں کجھ چھٹ گئے گراواں وچ ۔
تیرے باغ وچوں انیائ دی ہنھیری چک
سٹ دتا مینوں جیہل-بھٹھیاں تے تاواں وچ ۔
میری نہینؤں واہ،
رنگ مانے نہ میں مان سکاں،
حسن تے پریتاں والے باغاں دیاں چھاواں وچ ۔
سجنی،
آ بیٹھ میری اکھاں وچوں ویکھ رتا،
حسن کویں رل رہے نی گلیاں بازاراں وچ ۔
کویں پونجیداری ہتیاری موت نچے پئی،
کھیتاں، ملاں، مندراں تے شاہی درباراں وچ ۔
کہنوں آوے چین،
بھلا اگّ دے وچھونے اتے ؟
بھجّ رہا جہڑا جکوں مچھی انگیاراں وچ ۔
سڑ گئی اے شانتی میری،
سک گئے رنگیلے شونق
جند مینوں دسے ہن گھولاں للکاراں وچ ۔
توں نہ بھلیں مینوں
پر، بھل جاہ توں مینوں ہن،
ویکھے نہ جان میتھوں خون ہندے ارماناں دے ۔
ڈول گئے دھول اتے کمب اٹھی پرتھی ساری،
ویکھ ننگے ناچ سامراجی سلطاناں دے ۔
خاک توں ورولے بنے،
آہیں توں انھیری اٹھی،
چڑھے نے لال بدل دکھی دلاں دے طوفاناں دے ۔
فاشی سامراجی ہتیاریاں دا انت آیا،
گھول گھمسان چھڑے کرتیاں کساناں دے ۔
ولولے، پریتاں، سکاں، حسن دی بسنت دیاں،
اڈ گئیاں دل 'چوں ہالیں مار کے اڈاریاں ۔
اج میرے سینے وچ ابل ابل اٹھے جوش،
لال لال کرودھ دیاں بھخدیاں انگاریاں ۔
جنتا دا بیڑا ٹکرا رہا ہے چھلاں نال،
شونکدی ندی دے وچ میں وی لائیاں تاریاں ۔
سجنی،
نہ جاوے ہن پرتیا وچالے ادھوں
عشقَ نویلے سینے کھوبھیاں کٹاریاں ۔
(شاہ پور جیہل وچ 1942 وچ لکھی)
رات کتنی ہی بیت گئی سی،
اجے وی دور سی پر سویرا،
کوٹھڑی وچ سی گھپّ ہنیرا،
باہر وی سی ہنھیرا نھیرا ۔
چپ مساناں توں ودھ سی ورتی،
کائنات ساری ہی سوں رہی سی،
ایپر نیند نے کر لیا سی،
میری کوٹھی دے وچوں دور ڈیرہ ۔
کجھ تاں زہنی حرانیاں سن،
کجھ دماغی پریشانیاں سن،
فلماں بن بن کے اکھاں دے اگے،
پھر رہیاں جیہلی ہوانیاں سن ۔
ادھر ویری دی اکھ 'چ گھوریاں سن،
ادھر سجناں وی اکھاں پھیریاں سن،
سیج سولاں دی وچھی سی اتھے
اودھر بے وفائیاں بتھیریاں سن ۔
دل 'چ مڑ مڑ کے یاد آ رہے سن
سانجھاں، رشتے اوہ پیارے پیارے،
پھلاں توں بھورے اوہ صدقے صدقے،
چن دے گرد اوہ تارے تارے !
جد میں سوچاں تے جد میں فقراں،
چڑھے ہنیری مایوسیاں دی،
سپنا بن گئے بیگانے ہو گئے،
جان والے اوہ وارے وارے ۔
کئیاں سوچاں دے وچ پیا سی،
تانے بانے میں تن رہا سی،
کجھ پل دے وچ مٹ رہا سی،
کجھ پل دے وچ بن رہا سی ۔
کیوں اے پیارے رشتے مترتائیاں ؟
کیوں اے ویر روسے بے-وفائیاں ؟
چھاننی بن کے دماغ میرا،
سماجی-درشناں نوں چھن رہا سی ۔
اک اچنچیتی آواز آئی،
راہی، تیرا ہے سفری ڈیرہ،
فکر کاہدا تے کہیاں سوچاں ؟
جتھے جس دا توں اوہی تیرا ۔
سانجھاں رشتے تے مترتائیاں،
سبھ نے جیون اوشکتائیاں،
جھوٹھے داہوے ہمیشگی دے،
سدا کون تیرا کون میرا ؟
ایہہ سماں بدلے سرشٹ بدلے،
تے بدل جاوے اوشکتائی،
کدی کوئی نے پھل وی کنڈے،
کدی کنڈیاں ہی مہک لائی ۔
غمیاں خوشیاں تے پاپ پنّ توں،
ندی قدرت دی وہے نیاری،
کتے لہائی، کتے چڑھائی،
پریت ملنی، کتے جدائی ۔
بے وفائیاں دے گلے برتھے،
غم جدائیاں دے دور کر دے،
کوئی ہووے خواہ نہ ہووے تیرا،
سکے سنج سنج کے، خالی بھر دے ۔
توں ایں شاعر انقلابی باغی،
تیرا راہ ای ہے سولاں سولاں،
غماں فقراں دی قید وچ وی،
توں انقلابی رنگ بھر دے ۔
توں ن سمجھ اتھے توں ایں اکلا،
تیری کوٹھی اے سنی خالی،
اتھے وی گیت نغمے نی سکاں دے،
اتھے وی موج اے اک نرالی ۔
اک بھاہ اتھے بلدی رہندی،
اک بھاہ اتھے بجھدی رہندی،
جوہر ہستی دے اتھے ہی لشکن،
پے پے کے ڈھل ڈھل کے وچ کٹھالی ۔
توں کوی تینوں غمگینیاں کیوں ؟
سنگی تیرے نے جد ترانے،
امر سومے ایہہ زندگیاں دے،
صدقے جنہاں توں سبھ میخانے ۔
فکر چنتا تے غم نہ آوے،
انقلابی نشے دے نیڑے،
تیرے سینے دے وچ دبے نے،
روحانی دولتاں دے خزانے ۔
چھڑدیاں ہی تیرے دل دی دھڑکن،
دھڑک اٹھدے نے جیہل خانے،
سیکھاں، ہتھکڑیاں تے فانسیاں وی،
چھیڑ دین بھلے ہوئے 'پھسانے ۔
تیرا انقلابی گیت سن کے،
تڑپ تڑپ اٹھے روح قیدیاں دی،
ہے کوی ! ایسا اک گیت گا دے،
ٹٹ جان سارے ہی بندی خانے ۔
(میانوالی جیہل-جولائی 1944)
(میاں والی جیہل دے
سنگیاں ساتھیاں دے ناں !)
1
جنہاں شریہاں ہیٹھ گزردے،
گن گن دن سزاواں دے ۔
جھرمٹ پین جنہاں 'تے آن،
آزاد طوطیاں کاواں دے ۔
بندیوان سنیہے اوہناں توں،
پچھدے بھین بھراواں دے ۔
بہہ بہہ جان جنہاں دے ہیٹھاں،
پتّ پنجابی ماواں دے ۔
آہیں جنہاں دیاں بن بن جھلدے،
بلے گرم ہواواں دے ۔
پتر گاون درد راگ وچ،
گیت پنجاں دریاواں دے ۔
پون سنیہے لے لے جاوے،
ڈونگھے دل دے گھاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
2
وچ اکاشاں اڈدے تکنا،
پنچھیاں خوش آزاداں نوں ۔
تڑف اٹھنا کر کر یاد،
غلاماں دیاں فریاداں نوں ۔
نال حصرتاں دلیا جانا،
تکنا قید-مراداں نوں ۔
گھٹ گھٹ سینے نال لگانا،
کئی بھلیاں یاداں نوں ۔
اکدر فانسیاں تختے اکدر،
تکنا کھڑے جلاداں نوں ۔
غصہ چڑھنا ہنے چاڑھیئے،
فانسی ایہناں سیاداں نوں ۔
جتھے اکھاڑے لگے پاشوی،
اتے مانوی بھاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
3
اک-بارے حاطے دے اندر،
بوٹے چھیء شرینہاں دے ۔
سنجدے رہے جنہاں نوں ڈلھ ڈلھ،
بک بک ہنجھو قیدیاں دے ۔
سنگھنیاں چھاواں جنہاں دیاں،
پرچھاویں قیداں لمیاں دے ۔
چلے ہنیری لوء تتی،
کدی پون شڑاٹے مینہاں دے ۔
نظربنداں دے میلے جتھے،
لگدے واننوں تیاں دے ۔
تننجن لگدے بھگتاں دے کدی،
ہون ہون دیانندیاں دے ۔
جذبے جڑ گئے نال جنہاں دے،
تپ تپ قہری تاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
4
بھل جاون دکھ قیداں دے،
جروانیاں دیاں پابندیاں دے ۔
کال کوٹھیاں، کالے کمبلاں،
ان-گن کالیاں تنگیاں دے ۔
کالیاں لئی بنا کے رکھے،
ہوٹل ایہہ فرنگیاں دے ۔
بھل جاون دکھ درد وچھوڑے،
سجناں ساتھیاں سنگیاں دے ۔
غصے گلے وی دور ہونگے،
سجنیاں برہں ڈنگیاں دے ۔
کھلھاں دے جد گدھے پینگے،
مونہوں مراداں منگیاں دے ۔
پر چیتے نہیں بھلنگے ایہناں،
درد-لپیٹیاں تھاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
5
شاماں پیندیاں راتاں لنگھدیاں،
دہوں چڑھدے پھر ڈھلدے سن ۔
پتجھڑ اؤندی، پتر ڈگدے،
نویں پھیر تھاں ملدے سن ۔
نویاں رتاں کڈھن کرمبلاں،
رخ پھلدے تے پھلدے سن ۔
اٹک وچ جد ہڑ چڑھدے،
تد تھلے تھلاں دے ہلدے سن ۔
دھرتی دی ککھ وچ جاپدے،
کئی زلزلے پلدے سن ۔
ایہناں شرینہاں ہیٹھ اشارے،
انقلاب دے ملدے سن ۔
بدلے لئیے فرنگی کولوں،
خون کھولدے باہواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
6
ایہناں شرینہاں ہیٹھاں لگدی،
مجلس بندیواناں دی ۔
کتھا جتھے ہے چلدی رہندی،
بیبسیاں ارماناں دی ۔
فانسیاں، کال کوٹھیاں، ڈنڈیاں،
ہتھکڑیاں چھنکاناں دی ۔
موت نوں جپھیاں پاون والے،
سرلتھ بیر جواناں دی ۔
غدری جودھیاں، بھگت سنگھ دیاں،
امر پنجابی شاناں دی ۔
قوم دیاں پروانیاں دی،
اتے وطنی انکھاں آناں دی ۔
رل مل بہندے ساتھی جتھے،
شہراں اتے گراواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
7
جلسے پریتی بھوجن ہوندے،
ہیٹھاں ایہناں شرینہاں دے ۔
گدھے، کھیڈاں، ہون ڈرامے،
بندی خانے وچ بندیاں دے ۔
خوشیاں دے کئی چلن پھہارے،
جویں نظارے مینہاں دے ۔
(پر) کدی کدی جھگڑے چھڑ پیندے،
ذکر سنیاں شیعاں دے ۔
لیڈریاں دے گھول وی ہوندے،
چلیاں سناتن لیہاں دے ۔
ہوندے پر پئے صاف نتارے،
ایتھے ساریاں ونیاں دے ۔
بکھر جان مڑ ایہہ سبھ میلے،
ڈیرے جویں سراواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
8
غدراں دے متوالے دولے،
چھپ چھپ سرکل لاندے سن ۔
انقلاب دی سنتھا کوٹھیاں
اندر بیٹھ پکاندے سن ۔
اپنے وطن دی قسمت تک تک،
چھم چھم ہنجھو ورھاندے سن ۔
ول چھل کر کر ویول صاحب،
دیس نوں پئے بھچلاندے سن ۔
انقلاب ول نوجوان دل،
اکر بھجدے جاندے سن ۔
کوئلاں دے جیوں بچے اڈدے،
چھڈ آلھنے کاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
9
کئی جوان سریراں اندر،
بڈھی روح پرانا دی ۔
کئی بڈھیاں دیہاں دے وچ،
اگّ سی نویں طوفاناں دی ۔
اگے ودھن نوں اونھاں اندر،
اچھلے روح جواناں دی ۔
نویں گھول دیاں چھنجاں وچ پھر،
اوہی انکھ بھلواناں دی ۔
ڈول رہی سی کوٹھی ایپر،
پھوکے جوش گماناں دی ۔
باہر جان دی ریت سی تر پئی،
میڈیکلی چلانا دی ۔
دیش پریم دے سونے دی سی،
پرکھ ہندی وچ تاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
10
بے شک اصلی نرک نمونہ،
بستی ایہہ غلاماں دی ۔
جتھے ہے سکھلائی ہوندی،
ڈنڈے نال سلاماں دی ۔
لکھی جائے پر اتھے ہی قسمت،
پاپی نمک حراماں دی ۔
پتِ لاہندے جو رتّ سکاندے،
قوم دیاں وریاماں دی ۔
بندی-جیون بھائیؤ ہے اک،
پوتھی نوَ-الہاماں دی ۔
جیہل خانا اج یونیورسٹی،
غدراں تے سنگراماں دی ۔
وگ وگ خون دلاں دے جتھے،
ہڑ بندے دریاواں دے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
11
جتھے بیٹھ کے سپنے لیندے،
بندی کھلھیاں واواں دے ۔
جتھے بیٹھ کے پرن کردے نے،
پت لاڈلے ماواں دے ۔
بدل دیانگے نقشے سارے،
شہراں اتے گراواں دے ۔
موت نال ہن گھول ہون پئے،
آزادی دے چاواں دے ۔
اٹھدے جوش جوانیاں وچ جیوں،
ہڑ چڑھدے دریاواں دے ۔
گرم چشمیاں وانگ ابلدے،
سینے بھریاں بھاواں دے ۔
اگے اگے ہی ودھدے جانا،
کھڑنا نہیں پڑاواں تے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
12
ست سو ویہہ دہاڑے گزرے،
وچ جیہل میاں والی دے ۔
سونا پتل اڈ اڈ ہو گیا،
ڈھل کے وچ کٹھالی دے ۔
بھخ پئے منہ جواناں دے رنگ،
جویں اناری لالی دے ۔
جد تک سپنے ہون نہ پورے،
جنتا دی خوش حالی دے ۔
جد تک ختم نہ ہوون ویری،
بھکھ ننگ، کال کنگالی دے ۔
جد تک راج ادھیکار نہیں،
ہتھ اؤندے کرتی ہالی دے ۔
اگے اگے ہی ودھدے جانا،
اٹکنا نہیں پڑاواں تے ۔
یاد رہنگے سدا چماسے،
ایہناں شرینہ دیاں چھاواں دے ۔
(میاں والی جیہل مئی 1944
وچ لکھی گئی)
اس دھرتی پور جیون-کنیاں،
بنیاں سدا ہوئیاں ۔
سہجے سہجے سکاں، سدھراں،
ریجھاں نال پروئیاں ۔
سوچاں، سوجھاں، سمجھاں دے،
پھر پھٹن لگے پھہارے ۔
موت ناگنی ویکھ ویکھ پر،
شونکے تے پھونکارے ۔
آندھیاں آئیاں بجاں پائیاں،
گھٹا کالیاں چڑھیاں ۔
جھکھڑ واورولے آئے،
کئی لگیاں پتّ جھڑیاں ۔
گڑیاں دے کئی وار ہوئے،
طوفاناں دے کئی ہلے ۔
توپاں، ٹینک، مشیناں قہری-
گولے تے بمب چلے ۔
جیون-جوتن بجھاون دی،
سبھ واہ موت نے لائی ۔
پر ایہہ امر لاٹ نہیں بجھدی،
دن دن چڑھے سوائی ۔
کھڑی منکھتا دی پھلواڑی،
مہک ریجھ نے لائی ۔
دھرتیوں اڈ اکاش پجن دی،
ہر ویلے سدھرائی ۔
راہ اجے پر نہیں سکھالا،
اوکھی اجے چڑھائی ۔
پشو پنے دے نال چلے پئی،
اس دی اجے لڑائی ۔
نسلی، مذہبی، ذاتی نفرت،
بے ترتیبی ونڈیاں ۔
لٹاں، ماراں، دھکے، قبضے،
پشو پنے دیاں بھنڈیاں ۔
کئی واری معصوم پھلاں دے،
گھان اتھے لہہ جاندے ۔
کئی واری دریا لہو دے،
دھرتی تے وہِ جاندے ۔
جھکھڑ کئی مایوسیاں دے،
خود-کشیاں دے جھل پیندے ۔
کومل کومل پھل تے پتیاں،
ڈگ ڈگ کے رل جاندے ۔
جیون دی پھلواڑی نوں پر،
اوہ لگیاں ہن کلیاں ۔
درداں، تڑپاں، چیساں دے جو،
ہنجھوآں نال نے پلیاں ۔
سینے اندر بھریاں جنہاں دے،
سکاں، سدھراں، تاگھاں ۔
اچھل اچھل کے اٹھدیاں مانوں،
ساگر دے وچ کانگاں ۔
نویں یگ دیاں نویاں کلیاں،
کدی نہ ہن مرجھاون ۔
جیون-پھلواڑی دیاں ریجھاں،
ساری دھرت مہکاون ۔
نویں جگ وچ پشوپنے دا،
ہووے انت نبیڑا ۔
مانوتا پھلواڑی اپر،
آوے کھیڑا کھیڑا ۔
(فروری 1948)
سنیا وساکھی آئی،
ساڈے لئی کی لیائی ؟
کئی تڑپ اٹھ رہی اے،
کوئی یاد آ رہی اے ۔
بھلدی اے نہیں بھلایاں،
رکدی اے نہیں رکایاں،
بدھی ہوئی جیوں ہرنی،
رسی تڑا رہی اے ۔
پردیسیاں دے وانگو،
کینپاں دے واسیاں دی،
سرتی آزاد ہو کے،
کتے دور جا رہی اے ۔
راوی جھناں نوں ٹپّ کے،
جہلم نوں پار کرکے !
اجڑے چمن دی بلبل،
کرلاٹ پا رہی اے !
پنجیاں تے ڈیریاں نوں ڈٹھا،
کی نظر آیا ۔
کڈھ کے وساکھیاں نوں،
ڈیرہ مہرماں لایا ۔
چشمے تے جھرنیاں تھیں،
کولاں سرووراں تھیں،
درداں، دکھاں، غماں دی،
ہی گونج آ رہی اے ۔
سانجھاں محبتاں دے،
سپنا ہوئے اوہ ویلے،
وطناں دے گیت سانجھے،
کنڈاں دے سانجھے میلے ۔
ربی رباب تاراں،
پریتاں دیاں تڑا کے،
زخمی دلاں دے مانو،
چپ-گیت گا رہی اے ۔
ایہناں وادیاں تے جنگلاں،
جوہاں تے باراں وچوں،
چشمے دی جھلکاں وچوں،
پنجے دی دھاراں وچوں ۔
دل چاہندا اے سننا،
سانجھاں دے کوئی نغمے،
پر وار ہاویاں دی اج،
گائی جا رہی اے ۔
بھاگو دے بھاگاں اتے،
جس لال لیک پائی،
لالو دی کرت وچوں،
جس مہک سی کھنڈائی ۔
بابر دے جبر اگے،
جسنے سی ہک تانی،
نانک گورو دی روح وی،
اج تڑپھڑا رہی اے ۔
آئی سی پر جو ڈائن،
جیوں رات کالی کالی،
اخلاق تے منکھتا،
کیتے سی جس پرالی ۔
بے دوسیاں دے لہو تھیں،
ندیاں سی جس وہائیاں،
رلدے رپھوجی تک کے،
اوہ مسکرا رہی اے ۔
برہں دی ایس اگّ وچ
دل کھا رہے ابالے،
آکاش پور بھی دس رہے،
بدل کئی کالے کالے ۔
بجلی دا قہری غصہ،
وی کڑکدا ہے دسدا،
ہن شانت ساغراں وچ
طوفان اون والے ۔
کہندے وساکھی آئی،
ساڈے لئی کی لیائی،
کئی تڑپ اٹھ رہی اے،
کوئی یاد آ رہی اے ۔
(اپریل 1948)
(23 جولائی نوں آل انڈیا ریڈیو
سٹیشن جالندھر توں پڑھی گئی ۔)
قدرت دیاں تک کاراگریاں
ہنراں دے سرتاج،
مٹک ہلاریاں دے وچ گاون
جھوم جھوم کوراج ۔
اک زبانوں آکھن سارے
ایہہ عرشاں توں اتری
'ٹکڑی جگ توں نیاری'، جس تے
سندرتا دا راج ۔
کہندے قدرت آپ بنائی
ایہہ پورن تصویر،
سارے کومل ہنراں دے لئی
بن گئی اک نظیر ۔
دنیاں دے سبھ رسیاں نوں جوئے
چمبکاں واننوں کھچے،
رساں رنگاں، خوشبواں والا
ناں پیارا کشمیر ۔
"قدرت دیوی" عرشاں وچوں
کہندے ہیٹھاں آئی ۔
حسن منڈل دے وچوں بھرکے
مٹھ اوہ اک لیائی ۔
دھرتی دی اک سندر گٹھّ 'چ
مٹھ پھر اسنے کھولھی ۔
(اتے) عرشی رمزاں چھوہاں والی
مورت ایہہ بنائی ۔
عرشی چھوہاں وچ پھر کتھوں،
رل گئیاں مندیاں سوآں ؟
سرگی باغاں وچ ایہہ کتھوں،
آئیاں گندیاں بوآں ؟
جھیلاں، جھرنیاں چشمیاں والی
ٹھنڈھاں والی بھوں تے،
کدھروں آ گئیاں جھلسن والیاں،
تتیاں تتیاں لوآں ؟
سبھناں سندر پھبناں نال
شنگاری سی کشمیر،
پٹ پٹولے اس دے وی پر
ہو گئے لیرو لیر ۔
کھڑن کھڑاون کھیڑے والی،
عرشی، قدرت دیوی،
کیوں اج جھوریاں دے گھیرے وچ،
بیٹھی ہے دلگیر ؟
اج کوئی عرشی کوی نہ اتھے،
مٹک ہلارے گاوے،
نور جہانی حسن نہ اتھے،
شالامار کھڑاوے ۔
اج کشمیر نظارے مانن
والے ہوئے نکارے،
سرگی سندرتائی ساری،
بھر رہی ہوکے ہاوے !
نہ کئی بچے 'نیاری ٹکڑی'
نہ کوئی 'عرشی حور' ۔
کومل ہنر تے مندر مسجداں،
سارے چور چور ۔
کر دیون سبھ سندرتائیاں،
کوجھیاں داغی داغی ۔
دھرتی اتے پیدا ہوئے ہوئے،
قبضیاں دے دستور ۔
قبضیاں دے دستوراں جگ 'چ
گھڑیاں کئی زنجیراں ۔
قیدی کیتے ندیاں، ساگر،
پربت تے کشمیراں ۔
عرشی، فرشی، حسناں ہنراں
نوں وی قیدی کیتا ۔
جت ول ویکھو، کوجھیاں ہوئیاں،
سبھ سندر تصویراں !
مٹک ہلارے گاون والے،
ہے کوراج پیارے !
اج وی لکھ خاں
'کوِ-قدرت-سنجوگی' نویں نظارے ۔
ڈلاں بلاں تے چشمیاں دے اج
ابل رہے نی پانی،
ٹھنڈھیاں چٹیاں برفاں وچوں
نکلن لال انگارے ۔
کاوَ-قدرت-ویوگاں وچ
اج فٹ پئے درد-پھہارے !
دوویں کھچ تصویراں دسن
جو اک نال اشارے ۔
قبضیاں دے دستوراں والیاں
اکدر قیداں موتاں،
اکدر پوریاں کھلھاں والے
جیون دے جھلکارے ۔
جگ وچ جیون اتے موت دی
چل رہی گھور لڑائی ۔
اسے دیاں لپٹاں وچ
کشمیر وچاری آئی ۔
پر کشمیری سندرتائیاں،
وچوں وی اگ چمکی،
مہکاں دیون والے پھلاں
وی بجلی لشکائی ۔
چشمیاں دے وچ پانی شوکن
باغیں پنچھی کوکن ۔
کیوں بیگانے گھر نوں پاپی
اگاں لا لا پھوکن ؟
اےنہاں کوکاں وچ ہن بھاویں
تڑپاں لہو تہائیاں ۔
مینوں لبھدیاں اےنہاں وچ ہی،
جیون سندرتائیاں ۔
قبضیاں دے دستوراں نوں ایہہ
توڑن والیاں تڑپاں،
پوریاں کھلھاں اصلی
مٹک-ہلاریاں دیاں سدھرائیاں ۔
ایہہ تڑپاں ہن نہیں اکلیاں،
ٹکڑی نہیں کوئی نیاری ۔
سبھ ٹکڑیاں نال ایہناں دی
سانجھ بنی ہے بھاری ۔
قبضیاں، جنگاں، پتجھڑیاں
جگ ہن مکن والا ۔
جگت-باغ وچ مہکیگی
کشمیر بھی کھڑی کیاری ۔
(1948)
(گیت)
گلی گلی وچ ککھ نی چندے،
تیرے لال امول ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
وسدے رسدے ہسدے کھیڑے،
کس نے باغ اجاڑے ؟
کوئلاں بول رہیاں وچ باغیں،
کس نے آلھنے ساڑے ؟
گھٹ گھٹ رکھیں کیوں سینے وچ،
غم دی پٹاری کھولھ ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
تیرے لعلاں دیاں کرڑیاں گھالاں،
باغاں وچ بہاراں ۔
جنگلاں بناں اجاڑاں دے وچ
کھڑیاں نے گلزاراں !
پر اوہ بے گھر، بیدر، بھکھے،
ستو پیون گھول ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
جنہاں لعلاں نے ساگر گاہے
جنگل پربت چیرے ۔
سبھتا، سہج سماج ہنر دے
لبھے امولک ہیرے ۔
اپنا جیون اج اوہ سنجدے،
رت دے ہنجھو ڈولھ ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
لہو رنگیا پر جیون چڑھیا
بنکے سورج لال ۔
خونی، ظالم کالے جگ دا
آ گیا نیڑے کال ۔
لال تیرے ہن تیرے غم دیاں
پنڈاں دینگے کھولھ ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
لہو مڑکیاں نال سنج
پھلواڑیاں لاؤن والے،
دن تے رات مشقتاں کرکے
کھیت اگاون والے،
باغاں دے ہن بنسن والی،
اوہی سامبھن ہن بوہل ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
گلی گلی وچ ککھ نی چندے،
تیرے لال امول ۔ ماتا……
دھرتی ماتا بول
(جون 1949)
نویں جگ وچ کراوے یاد
جبر پچھلے زمانے دے ۔
جہانگیری تے برطانی،
ڈنڈے تے جیہل خانے دے ۔
آزادی دے دیوے دا تیل
بن کے جگ-مگا جاوے،
اوہ راوی دے کنارے تے
ڈلھن والا شہیدی لہو ۔
سنہری مندراں، چٹیاں
سمادھاں، لوبھ لعلاں دے،
ہنر تے کاراگریاں
راجنیتک چھلاں جالاں دے ۔
پجاری راج گدیاں دے،
وپاری دھرم شرماں دے ۔
بھلاوے ہارے پا پا
نہیں، بھلن والا شہیدی لہو ۔
توے، دیگے کئی تپدے
دسن جاگیرداری دے ۔
نویں تک کے گھلو-گھارے
رچائے پونجیداری دے ۔
پیا دیوے جگاوے تے
اشارے انقلاباں دے،
میرے من مندر وچ دیوا،
بلن والا شہیدی لہو ۔
ایہہ جنتا دی وراست ہے،
ایہہ جنتا دی کمائی ہے،
دھکے دے نال جس تے
مالکی دھن نے جمائی ہے ۔
جدھی لالی بنی دھڑکن
ہے جنتا دے دلاں دی اج،
نہیں سونے تے چاندی سنگ
تلن والا شہیدی لہو ۔
گیا ہو جرجرا بودا
سماج ایہہ نپھے-بازی دا ۔
مکا جگ لوبھ لہراں دا،
غلامی دا، متھاجی دا ۔
جڑھوں پٹ کے پرانا برکھ
ساگر وچ ڈبوون نوں،
جھکھڑ جنتا دا بن کے ہے
جھلن والا شہیدی لہو ۔
(جون 1948)
من وچ اٹھن اچھالے
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے،
نہ میں ہن ادھواٹے اٹکاں،
نہ میں وچ وچالے ۔
چلیاں چلیاں میں نہ پیواں،
پیاں تاں بھر بھر پیالے ۔
سجنی،
پیاں تاں بھر بھر پیالے ۔
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
مفت نظارے میں نہ ویکھاں،
کھڑ کے کنڈھے کنڈھے ۔
تپے تھلاں وچ بھجدا جاواں،
گاہواں جھاڑیاں کنڈے ۔
اوہ کی سجنی، حسن نظارے،
اوہ کی لہر ہلارے ؟
جے نہیں کھادھے ٹھلھ جھناں وچ،
لہراں دے پڑچھنڈے ۔
تک بدل کالے کالے،
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
چوری چوری بیلیاں دے وچ،
میں نہ پریتاں لاواں ۔
نویں یگ وچ نویں پریت
دیاں میں ہن دھماں پاواں !
چنگ لگی میرے سینے دے وچ،
میں ہن رڑے مدانی،
دیوا ویکھ پتنگ سڑے جیوں
پیر پچھے نہ پاواں ۔
نوّ جگ دے نہں نرالے،
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
وچ جھناں دے ہڑ جد آوے،
اچھلے لہراں مارے ۔
کپر، گھمن گھیر، چھلاں تک،
دل وچ اٹھن ہلارے۔
کنڈھے کنڈھے میں نہ ٹہلاں،
لہر بناں وچ لہراں،
نیں 'چ ٹھلھ منجھدھار لنگھاں،
میں پہنچاں پار کنارے ۔
مینوں بھاؤن نہ ٹالے والے،
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
گھوڑے تے چڑھ رن وچ کھڑ کے
پھر کیہی دچتائی ؟
موت نال جس کھیڈ نہ کھیڈی
اوہ نہیں بیر سپاہی ۔
جیون-یدھن وچ گھل گھل،
لڑ لڑ اگے اگے ودھنا،
نویں-اشکں دی پاٹھشالا وچ
سنتھا اساں پکائی ۔
پیتے نویں نشے دے پیالے،
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
ساگر گاہواں پربت چیراں،
لیکے دو انگڑائیاں
رہِ گئیاں سبھ نیواناں پچھے
چڑھدا چلاں چڑھائیاں ۔
کون مینوں ہن بندھن پاوے ؟
کون مینوں ہن روکے ؟
من دیاں اج مراداں سمجھاں
ہن پائیاں کہ پائیاں ۔
دھند مٹ گئی ہوئے اجالے،
سجنی،
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
نہ میں ہن ادھواٹے اٹکاں،
نہ میں وچ وچالے ۔
چلیاں چلیاں میں نہ پیواں،
پیاں تاں بھر بھر پیالے ۔
سجنی،
پیاں تاں بھر بھر پیالے ۔
میرے من وچ اٹھن اچھالے ۔
(1949)
میری کنی پئی جد،
سجنی تیری جھات ۔
سپنا کھل گیا،
اٹھ تری کالی دھندھلی رات ۔
جپھر جالے بھل گئے،
بھل گئے برہں سول ۔
نگھی نگھی رس بھری،
ہو گئی پچھلی رات ۔
نور اوشا دا لشکیا،
مانگیں جویں سندھور ۔
لال ستارا ڈلھکدا،
متھے پور کوہنور ۔
چن-چاننی وچّ نھا،
سوہا سالو پہن،
جھم جھم کردی اٹھ رہی،
اہُ پورب دی حور ۔
نویں جگ دے جنم دی،
نویں نویں پربھات ۔
جی آیاں نوں پیاریئے،
(تینوں) آکھے کائنات ۔
پتجھڑ ماری سک رہی،
پھلواڑی دے وچّ،
جیون دی روح بھر گئی،
تیری اکو جھات ۔
میری کنی پئی جد،
سجنی تیری جھات ۔
نگھی نگھی رس بھری،
ہو گئی پچھلی رات ۔
(1950)
1
سون صراحی والے ساقی،
تیرا وڈا ناواں ۔
تینوں وچ اکاش چڑھایا،
تیریاں صفت-ہواواں ۔
جے توں دھرتی دا ہیں بندہ،
آ خاں پل کو ہیٹھاں،
میں وی تیرے نال اج کجھ،
گلاں کرنیاں چاہواں ۔
2
سندر سون صراحی تیری،
وچ بے-ہوشیاں بھریاں ۔
اک اک دو دو بونداں بدلے،
عقلاں گروی دھریاں ۔
تیتھوں اج میں پچھاں دس خاں،
ایہہ کی کار پھڑی توں،
ساڑیں پھوکیں سوچاں دیاں کیوں
کھیتیاں ہریاں بھریاں ؟
3
جگاں جگاں توں بندے کیتی،
کرڑی گھال-کمائی،
کرن ہوش دی لبھی آخر،
جیون-سوجھی پائی ۔
اس سوجھ نوں ڈوبن والی،
کس سماج دے ویری ؟
دیکے تینوں سون-صراحی
ونڈن-ڈیوٹی لائی ؟
4
جس سوجھی نے کلا، سائنس تے
گیان دے لائے پھہارے،
کالے-گھپے سمندراں وچ جس
چانن-تھمن کھلھارے،
دھرتی پور جس سوجھی لائی
آساں دی پھلواڑی،
ساقی، چاہیں مٹانا اسنوں
عرشاں دے لا لارے ؟
5
کئی شدائی تیرے در تے
کڈھدے ڈٹھے ہاڑے،
کہندے دہ اک بوند سراہیؤں
عقل-فکر جو ساڑے،
لوڑ عقل دی نہیں اوہناں نوں،
یا اوہ عقلوں خالی،
تاہیؤں اپنے پیریں آپے
مارن پئے کہاڑے ۔
6
بڑے چراں توں ہٹی تیری
ہوش کئیاں دے مارے،
منہ منگیا مل لے لے کے،
توں بھردا رہا بھنڈارے ۔
بھکھے مردے رہے محنتی،
ایپر ویہلے مالک،
پی پی نشے مستیاں دے وچ،
لیندے رہے ہلارے ۔
7
داس-سماج سمیں دے تیرے،
ایہہ فلسفے سارے،
جھوٹھے سودے توں ہن ویچے،
جھوٹھے لا لا لارے،
ایہہ دوکان ہن بند کر ساقی
میں تینوں للکاراں،
آ گئے جگت-بازار وچ،
ہن سمجھاں دے ونجارے ۔
8
گاہک شراب تیری دے جگ تے،
ایہہ گن بول سناندے :-
"اس نوں پی کے دوہاں جہاناں
توں ہاں چھٹی پاندے ۔"
کوئی پچھے اونھاں توں پھر،
اس دا کی پھل کس نوں ؟
کی سنواریا دھرتی دا ؟
کی عرشی پوریاں پاندے ؟
9
میں مندا ہاں نشے تیرے وچ،
گوڑھ بھری ہے مستی،
دین-دنی نوں وکھرا کردا،
وکھری کردا ہستی ۔
میں نہ چھوہواں نشہ اجیہا،
جیہڑا پائے نکھیڑے،
میں ونجارا سانجھاں دا،
اتے سانجھی میری بستی ۔
10
دکھی-سماجوں وکھرا ہو کے،
میں کنجھ سکھیا ہوواں ؟
ایہہ سکھیا تاں میں ہاں سکھیا
ایہہ دکھیا میں روواں ۔
دکھیاں نوں توں نشہ پلا کے،
گمراہیاں وچ ڈوبیں،
پر میں دکھ دیاں جڑھاں پٹ کے
ساگر وچ ڈبوواں ۔
11
جس دھرتی توں پیدا ہویا،
جتھے ہردم رہنا،
جتھے ساک-سنیہی، ساتھی،
جتھے لینا دینا،
جیون-مرنن تے خوشیاں غمیاں
سانجھاں میریاں جتھے،
اس دھرتی توں نکھڑ کے دس،
عرشاں 'چوں کی لینا ؟
12
سن ساقی سچ تینوں دساں،
تینوں کیوں بلایا ؟
لوڑ نہ مینوں سون-صراحی
نہ تیرا سدھرایا،
اینے چر توں دنیاں وچ توں
جھوٹھ-نشے ورتائے،
تیری سون صراحی اپر
مینوں غصہ آیا ۔
13
میں اج تیری بھنّ صراحی،
بھنا تیرا پیالہ ۔
جھوٹھا نشہ ن رہے جگت تے
پین ن پیاؤن والا ۔
کرت-نشیت دے نال بھری
ہوئی آندی نویں صراحی ۔
جس دی اک اک بوند وچ ہے،
سورج جیڈ اجالا ۔
14
میری ایہہ صراحی سندر،
میری گھڑی مجوری،
تیرا نشہ بے-ہوشی ونڈے،
ایہہ ونڈدی ہے چوری ۔
کرت-شراب بھری ہے اس وچ،
اس دا نشہ نیارا ۔
دور ہنیرا کرے جگاں دا،
بوند ایہدی اک نوری ۔
15
نشے مشقت بھری صراحی
ونڈے عقلاں سوچاں،
نالے ونڈے سکھ بھنڈارے،
پورے میریاں لوچاں ۔
ایس سراہیؤں نشہ پیئے جو،
ایسی چڑھے خماری،
تانگھ رہے پرلوک دی نہ تے،
نہ پرلو دیاں سوچاں ۔
(1950)
1
دسویں گورو دے جنم دہاڑے،
میں اتہاس دی بولی پاواں،
اک لال امولک ستارویں دا
میں ویہویں صدی نوں دکھاواں،
ساون گھٹا کالیاں دے وچ
بجلی میں لشکاواں،
جیہدی کڑک سن پربت ہل گئے،
رخ بدلے دریاواں،
جھل پئیاں دیش پنجاب وچ
کئی جگ-گردی دیاں وھاواں،
اڈدے جان رواج پرانے،
ڈھلدیاں جاون چھاواں،
پاتشاہاں دیاں گدیاں ہلیاں،
محلیں مچیاں دھاہواں،
چڑیاں اڈ اڈ آکھن لگیاں،
بازاں نوں اسیں کھاواں ۔
دھرتی بول پئی،
جگ میں نواں لیاواں ۔
2
آنند پور، چمکور صاحب ول
جھاتی اک میں ماراں،
یاداں پچھلیاں چیتے آئیاں،
میرے دل دیاں ہلیاں تاراں،
چیتے آ گئیاں ماچھیواڑے تے
لکھی جنگل دیاں باراں،
سرہند قلعے دیاں کندھاں وچوں
لہو دیاں وگدیاں دھاراں،
چپا چپا مالوے دا
پیا گائے شہیدی واراں،
دلیؤں چڑھیاں گھٹاں کالیاں،
کردیاں مارو ماراں،
ستلج کنڈھیوں گونج پئیاں
پر جنتا دیاں للکاراں،
جیون موت دی چھڑی لڑائی
کھڑک پئیاں تلواراں ۔
جگ بدلاؤن دیاں
تر پئیاں جگ تے واراں ۔
3
لہو تہائیے راکشیئے
تینوں پوجن راجے رانے،
تیرا ناں حکومت رکھ کے،
"صاد کرن من بھانے"
پوجا کردے، پڑھن نمازاں
پاپی "مانس کھانے،"
کم قصائیاں والے کردے
پا کے مذہبی بانے،
محلیں اوہناں دے سبھ پدارتھ
لوکاں لبھن نہ دانے،
جننجاں پاپ دیاں لے چڑھدے
ایہہ جدی جروانے،
امر کوک پر زندگی دی اک
سبھ جگ جس نوں جانے،
جیہڑی کہہ رہی ٹبے ڈھاہ کے
پدھر کھیت بنانے ۔
پار بلا دیندے،
جگ وچوں جروانے ۔
4
میں ہاں اک اتہاس دا پترا
انقلاب سرناواں ۔
نہ اوتار پیغمبر نہ
میرا دھرتی تے پرچھاواں ۔
دھرتی وچوں پیدا ہویا
دھرتی وچ سماواں،
ودیا، دھن تے شکتی ساری،
جنتا توں میں پاواں،
نویں پودھیاں نوں میں پالاں
سومے نویں چلاواں،
مردہ ہوئے رواج پرانے
بھٹھی وچ جلاواں،
کھیتاں، چھناں، چھپراں توں میں
دھؤلر گھول گھماواں،
گورو گوبند سنگھ نام میرا
میں نویاں لیہاں چلاواں،
پیراں، گروآں شاہاں نوں میں
چیلیاں پیریں پاواں،
اچیاں نیویاں دا،
سبھ بھنّ بھید مٹاواں !
5
پوری انند دیاں کندھاں اپر
اک سپنے دیاں تصویراں،
اجے نشان اوہناں دے باقی
جو کھچیاں کسے دے تیراں ۔
اج دے چترکار ! ویکھ جا،
پڑھ تے کر تپھسیراں ۔
ونڈاں وتکرے بھنے ہوئے
مٹیاں سبھ لکیراں ۔
مانوتا دی روح دے پیروں
ٹٹیاں پئیاں زنجیراں ۔
سوادھینتا دی سینا دیاں
ودھدیاں جان وہیراں ۔
ویکھو ککر تلیاں اپر
سیس رکھے ہوئے بیراں ۔
گونج رہیاں للکاراں سندیاں
جدھ دیاں جویں نپھیراں ۔
تڑ تڑ تڑک رہیاں
بیڑیاں اتے زنجیراں ۔
(جنوری 1951)
کم بخت دل کجھ ایسا میں نال لے کے آیا ۔
دتا نہ سکھ کسے نوں میں بھی نہ چین پایا ۔
پچھو نہ کجھ کہانی اس بے وطن دے دل دی،
دکھاں دے وہن اندر ہے کون رڑھنے آیا ۔
ہے شوق کس نوں آیا اس دل دا درد پچھے،
جس وطن نوں چھڈایا، پردیش نوں گوایا ۔
رہا نہ تھاں ٹکانا دنیاں 'تے کوئی باقی،
جیندے جواب دتا، موئے نے نہ رلایا ۔
اپنے بیگانے سارے ویری بنائے دل نے،
ہاں دردِ دل دا روگی بسّ ! پاپ ایہہ کمایا ۔
بسّ خاک ہو چکا ہے اس بے وطن دا گلشن،
بلبل نوں ہن کویلے گاون دا شوق آیا ۔
برچھی نوں کون کھاوے، تندور دل تپاوے،
اس دردِ دل دی ساکھی سننے نوں کون آیا ۔
بھچال ایسا آوے، اسمان نوں کمباوے،
جے درد ایس دل دا میں کھولھ کے وکھایا ۔
