10. پہلا سبق
کورو-پانڈو دروناچاری پاس پڑھن بٹھلائے
اس نے کا کھا گا گھا اکھر پریم نال سکھلائے
اس توں پچھوں 'پہلی-پوتھیی' پاٹھ شروع کروایا
'کرودھ مت کرو' سبھ توں پہلا سبق اوس وچ آیا
اس توں بعد انیک پستکاں سبھ بھائیاں نے پڑھیاں
خوشیاں بہت، رپوٹاں سنکے، دھرتراشٹر نوں چڑھیاں
پریکھیا ہت، اس بچے سارے، اپنے پاس بلائے
سبھ نے کئی گرنتھاں وچوں، فر فر، صفے سنائے
مگر 'یدھشٹر' 'پہلی-پوتھیی' 'پہلا پنہ' پھڑکے
پہلی سطروں، پہلی سنتھا، مڑ مڑ دسے پڑھ کے
'دھرتراشٹر' نے کڑک پچھیا، 'ہور ن کجھ توں پڑھیا ؟'
کہن لگا، 'جی ہاں، میں استوں اتھاں ن حالاں چڑھیا'
دروناچاری کرودھوان ہو کھجھیا تے چلایا :-
'کیا اس پرتھم پرشٹ کے آگے تجھکو کچھ نہیں آیا ؟'
دھرتراشٹر تے دروناچاری وارو واری بولن
کرودھ نال ہو اٹن پٹن وسّ بتھیری گھولن
ایپر شانت یدھشٹر بیٹھا اپنا سبق پکاوے
'کرودھ مت کرو-کرودھ مت کرو' سنتھا رٹدا جاوے
ٹچکر نال کورواں پچھیا، 'کی توں نہیں جیوندا ؟
جھڑکاں سندا، چپ ہیں بیٹھا، کیوں اگوں نہیں کوندا ؟'
آکھن لگا، 'بھراؤ، میں ہاں اپنا سبق پکاندا
'کرودھ مت کرو'، سنتھا پہلی، دل وچ پیا وساندا ۔'
سنکے سبھ شرمندے ہوئے، کرن تعریفاں لگے
پڑھیا اصل 'یدھشٹر' 'ستھرا'، باقی رہِ گئے ڈھگے
دیکھ للامی، راہ وچ، میں بھی، رکیا جاندا جاندا
سستے ملوں بوٹ ولیتی، بولی دے، لے آندا
روغن شوگن کر لشکاکے، پیریں جدوں سجایا
نال کچھہرے، بوٹ دیکھکے، یاراں ہاسہ پایا
مجبوراً پھر، بوٹ واسطے، پیا سوٹ سلوانا
کالر، ٹائی، سینٹ، لونڈر، سبھ کجھ پیا منگانا
فونٹن پینّ، رومال، نوٹ بک، عینک، گھڑی کلائی
چیسٹر، ہنٹر، پنیئر کتا، سبھ دی واری آئی
کئی لیڈیاں-جنٹلمیناں نال واقفی ہوئی
پارٹیاں دا سدا آوے روز کوئی نہ کوئی
مینوں بھی لاچار پارٹیاں، آپ کرنیاں پئیاں
پرچ پیالے، کانٹے، چھریاں، میز کرسیاں لئیاں
پر جد متراں، ساڈے گھر دا آن مخول اڈایا
غیرت کھا کے، بنگلا لیتا، دلہن وانگ سجایا
فرنیچراں، کروکریاں نے خون 'دقّ' سمع پیتا
بہرے باورچی نے کھیسا رج رج خالی کیتا
پیو دادے دی جائداد نوں، ڈانگاں دے گز دے کے
وسھکی بوتل دیوی اگے ہس ہس متھے ٹیکے
آخر جد کجھ رہا نہ پلے، سرے ڈگریاں چڑھیاں
پت نے بھی اٹھ دعویٰ کیتا 'لیگل' گھنڈیاں پڑھیاں
لاہ کے بوٹ دور میں سٹیا، نالے کھل گئی اکھی
شکر شکر، اے سپنا ہی سی، لاج پربھو نے رکھی
کناں نوں ہتھ لایا، بھیڑی وادی پین ن دیساں
سادہ 'ستھرا' رہِ، دکھاں نوں جتی ہیٹھ رکھیساں
بھرے دیوان وچ اک واری، کلغیدھر جی پیارے
سنگت اگے پرشن کرن ہت، مکھ توں واک اچارے
'دسو بھلا گورو دے سکھو، پھول یاد دے ٹوئے
بھگت کبیر سمیں سن کیڑھے، شاہ بادشاہ ہوئے ؟'
سبھ نے لکھ خیال دڑائے، زور مغز تے پائے
اس ویلے دے شاہاں دے پر ناؤں یاد نہ آئے
بنے کری، 'ہے چیتے صرف کبیر بھگت تے لوئی
ہور نہ سنیا اس سمیں دا شاہ بادشاہ کوئی'
چوجی ستگور، پیارے ستگور بلھاں وچ مسکائے
کیرے پھلّ کہ 'سوچو، ایہہ گلّ کی کجھ سبق سکھائے
ہر پرانی ہے ترلے لیندا، ناؤں مرا رہِ جاوے
ناؤں واسطے پتر منگے، مایا لٹّ ودھاوے
پر ست، دھن یا تاج تخت توں نام ن جگ وچ رہندا
نیکی بن جگ بادشاہاں نوں لکھ لعنت ہے کہندا
مرے بیٹیو اتے بیٹیؤ ایہہ سکھیا دل دھارو
نیکی بھگتی تے قربانی اتے ناؤں اسارو
کیول داتے بھگت سورمے دا جگ ناں رہِ جاوے
اس توں بن نہ نام رہے، جے رہے تاں پھٹکاں کھاوے'
'ستھرے' سنکے کیہا 'پاتشاہ، میں اج پرن ہاں کردا
اپنا نام بناساں جگ تے پیارا سبھ سر-نرر دا ۔'
گھیؤ دی چوری دا بھر چھنا، لئی ہیر سی جاندی
کاہلی کاہلی قدم اٹھاندی، لوکاں نظر بچاندی
دل وچ فکر کہ 'میرا رانجھا ہوؤُ اڈیکاں کردا
بھکھا بھانا، کسے برچھ دی چھاویں ہؤکے بھردا'
اگے پنڈ دا وڈا ملانا، پیا نماز پڑھیندا
اپنی جاچے رب دے سر سی، بڑا ہسان کریندا
اپنے دھیان مگن تے بے سدھ، ہیر اگوں دی لنگھی
ویکھ ملاں نے دند کریچے، مانوں گھٹ دؤ سنگھی
واپس مڑی، کھواکے چوری، کرکے درشن میلہ
اگوں پیا کھان نوں ملاں، بھکھا جویں بگھیلا
'او ملعون دوزخی لڑکی، احمق، اﷲ ماری
بے وقوف، تونے ہے کر دی، قضاع نماز ہماری
اندھی بن کے گزری آگے، دھیان ہمارا ٹوٹا
پڑھنی پڑی نماز دوبارہ، ترا مغز کیوں پھوٹا ؟
ہیر پیاری نے مسکاکے، اتر دتا مٹھا
'سہں رانجھے دی، میں نہیں تینوں، جان سمیں سی ڈٹھا
رانجھے ولّ سرت سی میری، ہور خیال سبھ بھلے
سجھدے نہ سن، سجے، کھبے، دھپّ، بارشاں، بلے
جد تک بیلے پجّ ن چوری، رانجھے تئیں کھوآئی
جد تک درس نہ پایا اسدا، مینوں ہوش نہ آئی
تری سرت بھی جے نج رانجھے، ربّ سنگ ہندی گندی
دسدی ہی نہ میں پھر تینوں، قضاع نماز ن ہندی
اس نماز دا کی ہے فیدا ؟ جو ن سرت ٹکاوے
لوکاں نوں 'ملعون' آکھ کے گالھاں بکن سکھاوے
لعنت اﷲ دی اس نوں جو، کرے دمبھ دم بازی
بنیں جِ میرا چیلا ملاں، سچا بنیں نمازی !'
حقہ بکا ہو ملاں نے، پیر ادھے ہتھ لایا
'ہیرے، توں تاں میں انھے نوں 'ستھرا' نور دکھایا !'
سندر پھلّ ہت من للچایا،
ٹاہنی نوں ہتھ پایا ۔
اک پھلّ نال، چبھے کئی کنڈے،
ہتھ پچھّ، خون وگایا ۔
پھلّ تاں کجھ گھڑیاں وچ سکیا،
لطفَ اوس دا بھلیا،
پر کنڈیاں دی چوبھ نہ بھلی،
چیساں نے تڑپایا ۔
جگ دے اک اک سکھ دے سنگ ہن،
دکھ دے سو سو کنڈے،
کھن بھنگر سکھ ہیت، جگت تے
'چرن' بہت دکھ پایا ۔
اکھیاں اکھیاں وچ فرق ہندا ہے،
دیکھو اکھاں ہزار دیاں ۔
اک ماردیاں، اک ٹھاردیاں،
اک ڈوبدیاں، اک تاردیاں ۔
اک سہم دیاں، اک رحم دیاں،
اک جت دیاں، اک ہار دیاں ۔
اک بھرم دیاں، اک شرم دیاں،
اک ویر دیاں، اک پیار دیاں ۔
اک پیر، فقیر، امیر دیاں،
اک میر، سفیر، وزیر دیاں ۔
اک مجنوں، پنوں، رانجھن، تے
اک لیلیٰ، سسی، ہیر دیاں ۔
اک ہس ہس کھسّ لجان ردا،
اک رو رو دل نوں چیردیاں ۔
اوہ چپ رہِ 'چرن' جھکان جویں
اک سندری دی تصویر دیاں ۔
خبرے فقراں وچ تسیں کیوں، ایویں مردے جاندے ہو ؟
گلاں کیول دو ہن جگ وچ، سوچ ن ذرا دڑاندے ہو
یا تاں اپنے کم وچ ہو کامیاب تے سفل تسیں
یا پھر ہو ناکامیاب تے پنڈاں ڈھوندے اپھل تسیں
جے ہیگے ہو کامیاب، تاں فکر ن رتیاں ماسے نے
پر جے ہو ناکامیاب تاں سوچ لئے دو پاسے نے
یعنی یا تاں تندرست ہو، یا پھر ہو بیمار تسیں
نسپھلتا دے فکر چھڈکے، اس تے کرو وچار تسیں
جے اروگ تے راضی ہو تاں ایویں فکر اچھلاں نے
جے روگی ہو تاں البتہ، سوچ دیاں دو گلاں نے
یعنی یا تے راضی ہو جاسو، تے یا پھر مر جاؤگے
ایہناں دہاں توں تیجی حالت، ہور نہ کوئی پاؤگے
جے راضی ہو جانا ہے تاں، چنتا دا کیوں طور کرو ؟
جے مر جانا ہے تاں بے شک، دو گلاں تے غور کرو
یعنی یا تاں مر کے سدھا، سرگ وچ استھان ملو
یا پھر 'دوجی جگہ' پہنچکے، دوجی بھانت مکان ملو
جے واسا جا سرگیں ملیا، تد تاں عیش بہاراں نے
'دوجی جگہ' ملی جے تد وی کادھیاں سوچ وچاراں نے ؟
سجن-ساکن بے انت تہاڈے اوس جگہ مل جاونگے
اوہناں نال پھر ملن-جلن وچ فکر ن نیڑے آونگے
اسے لئی ہاں مڑ مڑ کہندا کدی نہ سجنو فکر کرو
ہر حالت وچ کھڑے رہو تے 'ستھرے' رب دا ذکر کرو ۔
بھونڈا اک دوڑدا بھجدا، پاس پتنگیاں آیا
کہن لگا او میرے بھائیؤ، کیوں جے پریم بھلایا ؟
شہر وچ ہن جگ پئے دیوے واہوا لٹ لٹ کردے
پریمی بیر پتنگے بھج بھج پئے اوہناں تے مردے
سستاں وانگ تسیں ہو بیٹھے، خبرے کی، جے ہویا ؟
اؤں جاپے کہ عشقَ تہاڈا ہے سویا یا مویا !
اٹھو، تیاگو سستی فوراً سپھلا جنم کراؤ
درشن پاؤ، سیس جھکاؤ، پیارے توں بل جاؤ !
جوش نال سبھ بھرے پتنگے، اک دم اٹھن لگے
کرکے خیال 'شمع' دا، مستی وچ ہی کٹھن لگے
پر اک بردھ پتنگے نے اٹھ کیہا کرو کجھ جیرا
پھر بھونڈے نوں پچھیا توں ہیں کون ؟ نام کی تیرا ؟
کہن لگا میں ویر تہاڈا، پشتو-پشت پتنگا
خوش خبری ہاں دسن آیا، فرض سمجھکے چنگا !
بردھ پتنگے کیہا، مورکھا، جھوٹھ پیا کیوں بولیں ؟
کیوں سانوں بھرمانا چاہیں ؟ لون پیا کیوں تولیں ؟
یا تاں شہر جگے نہیں دیوے، یا توں نہیں پتنگا
ورنہ پیاسا کیوں توں رہندوں ؟ دیکھ سامھنے گنگا ؟
دیوے جگدے ویکھ پتنگا جیوندا نہ مڑ جاوے
بھج جا ایتھوں، مینوں تیتھوں بو دھوکھے دی آوے !
تڑپ گیا دل 'ستھرے' دا سن صدق پتنگے والا
ناممکن، پریمی نہ ہووے، پریتم پکھ متوالہ
نور، ساڑ تسکین دئے جو دل جت کرے دیوانہ
اوس شمع دا 'ستھرا' بنیا سدا لئی پروانہ ۔
جد آپ اپنے حلفیہ، اقرار بھل گئے ۔
ساڈے سروں بھی بھوت لتھا، پیار بھل گئے ۔
دولت کی لبھی آپ نوں، ہے دسنوں رہِ گیا،
اپنے پچھاننے پرانے یار بھل گئے ۔
میری ڈرونی شکل پہلے پہل دیکھ کے،
اوہ ہو گئے حیران تے شنگار بھل گئے ؟
دنیاں تے آ کے بندیاں نوں موت کی پئی ؟
داتاں نوں جپھے پا لئے داتار بھل گئے ۔
دھنّ بھاگ، چوواں تیل، آؤ بیٹھو سیس تے،
اج کس طرحاں ہو رستہ تے بازار بھل گئے ۔
کیتا میں درشن اوس دا جس پل تے جس گھڑی،
گھر بار، کم کاج تے پروار بھل گئے ۔
کیوں کڈھدے ہو گال ؟ جے توڑی ہے دوستی،
کی لفظ بھی اخلاق دے دو چار بھل گئے ؟
ساڈی بنائی موج، اج اوہناں دی بھلّ نے،
ہر روز وانگ کرنا اوہ انکار بھل گئے ۔
ایسا وٹایا بھیس میں منگتے فقیر دا،
اوہناں جہے چالاک بھی اک وار بھل گئے ۔
سانوں بھلا کے، پیاریو، مانو، اے سمجھ لو،
قابو 'چ آیا سونے دا بھنڈار بھل گئے ۔
'ستھرا' جی غزل لکھی جے بے شک کمال دی،
رس، یمک، النکار، چمتکار، بھل گئے ۔
لوکو ! ہٹو، ن روکو مینوں، اس دے بوہے جان دیو !
اسدی چوکھٹ نال مار کے، سر اپنا پڑوان دیو !
آس-تند دے نال بتیرا، بنھاں بنھاں لٹکایا جے،
ہن تاں درشن-دانن دیو تے یا مینوں مر جان دیو !
سجنوں ! سٹو ! پرے انّ-جلن، مینوں کلیاں بہہ نقرے،
خون جگر دا پین دیو تے بوٹی دل دی کھان دیو !
مجنوں نوں استاد دھاریا، اس نے بھیٹاں ایہہ منگی
دھرتی دنیاں دی من دیوو، مٹی جگ دی چھان دیو !
دوار پال جی ! حرج تساڈا کی ؟ جے ساڈے کم بنے ؟
لنگھن دیو، حضور اوہناں دی کھلھکے عرض سنان دیو !
آؤ پھر مل جائیے آپاں، پریم وچ ہے بڑا مزہ
اسیں ہی منگ لیندے ہاں معافی، بس ہن غصے جان دیو !
اک واری تاں ایدھر تکو ؛ اک واری تاں ہس بولو
اک واری تاں کرپا کرکے سانوں نیڑے آن دیو !
قاصد ! لے جا پتر اخیری، منّ جاوے تاں صدقے ہاں
پر جے اجے بھی ہینکڑ دسے تاں خصماں نوں کھان دیو !
شاوا ! اوس پیو دے پت نوں جس نے چھاتی کڈھ کیہا
دیش پریم دے ہیت مصیبت جو آوے سو آن دیو !
اچرج تڑپ آزادی دی ہے، ہرن پنجرے وچ چیکے
بھاویں اوتھے شیر کھا لوے، مینوں بن وچ جان دیو !
دتی واج رات نے دن نوں، جگ نوں بہت تپایا جے
ہٹو پرے، ہن واری مری ہے، شانت-ٹھنڈھت ورتان دیو !
مٹھا پھکا سرد گرم انچھنیا چھنیا ددھ سامان،
'ستھرے' نوں کی نال سواداں ! سنے ملائی آن دیو !
اک پریمی نے پریت دے ول
ایہہ چٹھی لکھ پائی
او مائی لولی، میرے جیون،
سدھ کیوں مری بھلائی ؟
نک نک چڑھیا 'لوَ' دا 'واٹر'
اوہ، آئی ایم ڈب چلیا ۔
پریم-کڑاہے تیل وانگ تپ،
وانگ وتاؤں تلیا ۔
سر 'میری گو رؤنڈ' وانگ
ہردم چکراندا-بھوندادا ۔
نرا پرا مردہ ہاں لگدا
راتیں میں جد سوندا ۔
ستّ دناں دے رون مرے نے
ستّ سمندر وگائے ۔
مینوں ویکھ 'دوار قہقہہ'
کردی ہائے ہائے ۔
تیرے بناں جیٹھ دا سورج
مینوں لگے ہنیرا ۔
ساری دنیاں مینوں جاپے
جمدوتاں دا ڈیرہ ۔
مینہہ دیاں کنیاں لگن گولیاں،
پون چھری سمع پچھے ۔
پانی دا گھٹ زہر پیالہ،
کھیر ڈین سمع بھچھے ۔
ساہ ست رہا ن گٹیاں اندر،
جسم پتیسا ہویا ۔
میرا مڑھکا جتھے ڈگا،
دھرتی سڑ پیا ٹویا ۔
مجنوں سکھے عاشقی میتھوں
رانجھے سو میں چاراں ۔
پریتم، جے توں چاہیں تاں میں،
نکّ اپنا واراں ۔
او مائی سویٹ، بٹر، لوَ، لائیف،
سول، ڈارلنگ، ڈیئر ۔
او مائی شوگر، ہنی، پیسٹری،
ملک، وائین، ٹی، بیئر ۔
آ جا کیراں، نہ لا دیراں،
راہیں نین وچھاواں ۔
چرن دھوڑ دے اک کنکے توں
سو سو جان گھماواں ۔
چھیتی آ پر نال اپنے
اوہ لے آئیں دوانی ۔
جیڑھی لئی ہداری سی توں
ریل سفر وچ جانی ۔
اس دوانی دی روٹی کھا کے،
جد 'ستھرا' بل پاساں ۔
پھر دیکھیں میں عشقَ بھنیاں
نظماں لکھوں پچاساں ۔
جے رسدے ہو تاں رس جاؤ، اساڈا کی وگاڑوگے ؟
جے ہانڈی وانگ ابلوگے تاں کنڈھے اپنے ساڑوگے ۔
ایہہ ٹھڈے آپدے تد تیک ہن، جد تک میں نردھن ہاں،
کتوں دھن مل گیا مینوں، تاں میرے بوٹ جھاڑوگے ۔
پاپی ہی سمجھے جاؤگے، جے چنچلتا تسیں کر کے،
مرے 'آشوک بن' من دے تسیں بوٹے اکھاڑوگے ۔
جڑے، کجھ چر نہ، رب کرکے، تہانوں پارسی چپلی،
مرے جہے ہور کئیاں دے، پئے ہردے لتاڑوگے ۔
ہو ایڈے ہو گئے، پر سوجھ تاں بندے دی کجھ آندی،
حسن-ہنکار دے نشیو، کدوں اکھاں اگھاڑوگے ؟
ہے بہتر، نہ بنو سنورو، کروگے ظلم ہی سج کے
کسے دا دل وگاڑوگے، کسے دا گھر اجاڑوگے ۔
میں سمجھانگا کہ پچھلے جنم دے بگھیاڑ ہو صاحب،
مرا جے کالجا، نردوش بکری وانگ، پھاڑوگے ۔
ن وحشی شیر بھی، اگے پئے نوں، ہے کدی کھاندا،
اسیں کیتا ہے ستیاگرہِ، کی ہن بھی کرودھ جھاڑوگے ؟
جوانی چار دن، کہندے نے گدھیاں تے بھی اؤندی ہے،
ذرا دو دند جد اکھڑے، ن شیراں وانگ دھاڑوگے ۔
بترسو، دوتیؤ، ہن تاں شرارت دی چھری، چھڈو،
دلاں دے ملدیاں نوں، کدوں تک چیروگے، پاڑوگے ۔
ذرا سوچو، کہ دنیاں کہیگی نہ آپ نوں بھنگی
جے پھڑ کے جیبھ دا جھاڑو، سدا مینوں پے جھاڑوگے ۔
ہے ہن تاں للچیا ہویا، تہانوں تاڑدا 'ستھرا'
ڈھلو جوبن، تاں منہ چک چک، تسیں 'ستھرے' نوں تاڑوگے ۔
مزدوراں دے لہو چوس، پونجیدار بن گئے ۔
کمزوراں دے 'سر' توڑ کے 'سردار' بن گئے ۔
کی، پریتماں سندر-مکھاں نوں آکھیئے یارو،
'دل' پریمیاں دے کھوہ کے جو 'دلدار' بن گئے ۔
دن رات بیل وانگ ڈھوندے بھار نے 'پتی'
کیا چار پھیریاں دے گنہگار بن گئے ۔
ہے کی سبب کہ ساڈے توں رہندے ہو دور دور ؟
کجھ کھوہ لوانگے ؟ ایڈے بے-اعتبار بن گئے ۔
جد اسیں ساں غلام، تسیں رہے بے-وفا،
توڑی اساں، تاں تسیں وفادار بن گئے ۔
تھو، شیم، دھرگ ہے زندگی خدغرضاں، اوہناں دی،
جتھے طوا-پرات دیکھے، یار بن گئے ۔
کیسی آسان موج ہے رب جی نوں مل گئی،
بس 'کن' کیہا تے جگت دے کرتار بن گئے ۔
سبھ توں سکھالا پیشہ ہے ایہہ ویہلیاں لئی،
پکڑی قلم تے اڈیٹر اخبار بن گئے ۔
کی آ گیا ہنیر ؟ جے تھوڈا ہے چٹا چمّ ؟
بس اینی گلّ تے ایتنے ہنکار بن گئے ؟
میتھوں پچھو تاں چوہے نے سبھ دنیاں دے امیر،
'زر' قطر قطر ہوراں دا 'زردار' بن گئے ۔
اپنی ولوں وچھائی سی پھلاں دی سیج میں،
جد لیٹیا، تاں پھلّ تکھے خار بن گئے ۔
ہندے کدی سن یار، یارِ-غارِ 'ستھریا'
اج کلھ دے تاں ہن یار، یار-مار بن گئے ۔
اک الڑ تے کاں نے رلکے پائی بھائی-والی ۔
کہن لگے جے رل تریئے تاں بیتے عمر سکھالی ۔
کیتا ایہہ سمجھوتہ 'جو کجھ لبھے کھانا دانہ ۔
ادھو ادھ دوہاں نے کرکے نال سواداں کھانا ۔'
کجھ دن نبھدی رہی اس طرحاں، نسپھا نسپھ ونڈاندے ۔
چین نال ڈھڈ بھردے کھاندے، دن دن پریم ودھاندے ۔
اک دن زخمی لومبڑ ڈٹھا، بسمل، بھکھا-بھاناا ۔
دوویں لگے سوارن چنجھاں، رجواں ملیا کھانا ۔
کیتی ونڈ سیس توں لکّ تک، کؤآ صاحب کھاسن ۔
پیروں لک تک باقی ادھا، الڑ ہریں اڈاسن ۔
لومبڑ مردے مردے نے بھی سوچی عجب چلاکی ۔
کہن لگا 'او سجنوں، مینوں جیون-ہوسن نہ باقی ۔
ایپر سدا سمجھدا میں ساں، قوم الّ دی اچی ۔
سر دا پاسہ الّ نوں چاہیئے، ایہہ خوراک اے سچی ۔
الّ بلوان، قوم بھی تکڑی، نالے عمر وڈیری ۔
او کؤئے، توں سر ول جھاکیں، کی ہستی ہے تیری ؟'
سن وڈیائی، الّ بھڑکیا، کاں بھی جوش 'چ آیا ۔
لڑ موئے، لومبڑ نے دوویں، کھا کے زور ودھایا ۔
اسے طرحاں ہی الّ-کؤئے سمع، بھارت واسی لڑدے ۔
بےمطلب وڈیائی اگ وچ 'ستھرے' ایویں سڑدے ۔
(بسمل=گھائل)
قبرستانوں لنگھیا بنیا، بڑا حوصلہ کیتا
اک بجو نے لوتھ سمجھ کے جھٹ اس نوں پھڑ لیتا
بنیاں بہت سہمیا، ڈریا، رویا تے ڈڈیایا
بجو نے گھٹّ جپھا پایا ہڈّ ہڈّ کڑکایا ۔
اک جٹّ پیلی نوں سی جاندا سلنگھا موڈھے دھر کے
بنیئے دا رولا سن آیا، ترس-جوش دل بھر کے
بنیئے ہور دہائی دتی، 'ربّ واسطے آؤ
اے سردار صاحب ! اس بجو توں مینوں چھڈواؤ'
جٹ نے بجو گچیؤں پھڑیا اک ہڑبچّ ٹکایا
باہاں دوئ مروڑ اسدیاں بنیئے تئیں چھڈایا
جٹ نوں آن چمبڑیا بجو بنیاں چھڈّ چھڈا کے
لگی ہون لڑائی دہاں دی بڑے کرودھ وچ آ کے
بجو پاسوں جان چھڈونی جٹ نوں مشکل ہوئی
بنیاں ٹوپی چک بھج اٹھیا، مانو غرض نہ کوئی
جٹ نے ماری واج اوس نوں 'نسدا کیوں ہیں بھائی ؟'
آ رل دوویں اس بجو دی کریئے ہنے صفائی ۔'
بنیئے کیہا کناں نوں ہتھ لا 'بابا ہمیں ن چھیڑو
میں نرپکھّ دہاں دا متر آپو وچ نبیڑو
جٹ جانے تے بجو جانے، اسیں دخل کیوں دیئیے ؟
ایویں دوجیاں دے جھگڑے وچ آپاں کیوں کد پئیے ؟'
'ستھرا' ہسیا تے فرمایا نیتی اس نوں کہندے
دوجیاں نوں لڑوائ مدبر خود اک پاسے بہندے ۔
دعاواں منگدا سی جنا اک ہر روز رب کولوں
وڈائی بخش دے مینوں مرے کرتار چودھر دی !
بٹھاون لوک مینوں اپنے ہر کم وچ اگے،
دخل دیواں میں ہر تھاں بنھ کے دستار چودھر دی !
کوئی شادی، غمی، جلسہ، کمیٹی، چون جد ہووے،
دکھاوے شان دودھاری مری تلوار چودھر دی !
خوشامد کرن، نال ڈرن، پانی بھرن سبھ لوکیں
لٹا دے موج داتا عمر وچ اک وار چودھر دی !
سی نیڑے چودھری اک لنگھدا، سن بولیا سڑ کے
اوئے مورکھ پیا منگیں اے کیوں بیگار چودھر دی
ذرا تک لے اساڈا حالَ، جے اکھاں نی متھے تے،
نظر ہے صاف منہ توں آنودی پھٹکار چودھر دی !
کوئی آکھے اچکا چور، چہوں جنیاں دی رنّ کوئی،
کوئی کہہ پھٹدی ہانڈی سرے بازار چودھر دی
ن پلے ککھّ پیندا ہے، بناں نندا مکالک دے،
ہے بیڑی ڈوبدی آخر سدا وچکار چودھر دی !
جوئے دی ہار توں ودھ سو گناں ہے ہار چودھر دی
رنڈی دی خار توں ہے لکھ گناں ودھ خار چودھر دی !
دوائی لکھ ہے تپدکّ ہیضے، سول گلٹی دی
مگر اج تک نہیں ہوئی دوا تیار چودھر دی
خدا ایہہ طوق لعنت دا کسے دے گل نہ پا دیوے
بھلے لوکا ! جگت اتے ہے مٹی خوار چودھر دی !'
شکر 'ستھرے' نے کیتا ربّ دا تے فخر قسمت دا
نہیں ڈھوئی کدی ہوئی مرے دربار چودھر دی !
خبرے کتھوں آ گئے کئی فرضی لیڈر
ٹڈیاں وانگوں چھا گئے کئی غرضی لیڈر
اٹ چقو، سو جھاکدے اج کلھ دے لیڈر
سرخاں وانگ پٹاکدے اج کلھ دے لیڈر
اڈن سمع مرغابیاں اج کلھ دے لیڈر
جھومن وانگ شرابیاں اج کلھ دے لیڈر
جویں تلیئراں ڈار نے اج کلھ دے لیڈر
یا کوئی ہرن-قطار نے اج کلھ دے لیڈر
اک سدو دس آنودے اج کلھ دے لیڈر
باغ فصل چر جانودے اج کلھ دے لیڈر
رج رج شور مچانودے اج کلھ دے لیڈر
زمیں اکاش ملانودے اج کلھ دے لیڈر
پر جد تکن بندوق نوں اج کلھ دے لیڈر
مات کرن تد بھوک نوں اج کلھ دے لیڈر
شرر بھرر ہو جانودے اج کلھ دے لیڈر
فیروں جان بچانودے اج کلھ دے لیڈر
پھندھک کرن ہران جی اج کلھ دے لیڈر
ڈاڈھے نیتیوان جی اج کلھ دے لیڈر
گلیں عرش جھکانودے اج کلھ دے لیڈر
پلے ککھّ نہ پانودے اج کلھ دے لیڈر
مطلب دے اتی یار نے اج کلھ دے لیڈر
بدلن وچ ہشیار نے اج کلھ دے لیڈر
ایدھر دل بھڑکانودے اج کلھ دے لیڈر
اودھر اکھ لڑانودے اج کلھ دے لیڈر
اصل لیڈراں واسطے اج کلھ دے لیڈر
سولاں ہن وچ راستے اج کلھ دے لیڈر
بن 'ستھرے' نشکام ہی اج کلھ دے لیڈر
دکھ کٹ سکن تمام ہی اج کلھ دے لیڈر
دیش نوں کردے چور ہی جو فرضی لیڈر
اﷲ رکھے دور ہی اوہ غرضی لیڈر
میمبر بنن لئی اک میرا متر لگا کھلون ۔
متّ بتھیری دتی میں اوئِ کیوں لگیں سکھ کھون ؟
اک نہ منی اس پاگل نے، کر دتا اعلان،
مگر مچھّ چوناں دے، گردے لگے کٹھے ہون ۔
موقع تاڑ ویریاں نے جھٹ، سریاں کڈھیاں آن،
گالی، دپڑ، گند، مند دی، چکی لگ پئے جھون ۔
پیو، دادے، پڑدادے سارے پن سٹے نردوش،
نندا کرکے ست پشتاں دے کپڑے لگ پئے دھون ۔
ایدھر گھاؤ گھپّ انیکاں بن گئے مددگیر،
مرے متر نوں مجھّ لویری وانگوں لگے چون ۔
'حمیں خدا' بن اکڑن سارے، کھچن آپنی ولّ،
ڈگا ڈھگا اختا کر جیوں جدھر چاہن جون ۔
اپروں ایدھر، اندروں اودھر، کھا پی کرن ہسان،
چن چن چاندی، کھیسے دی کر دتی چنگی چون ۔
قابو آئے برے متر جی، کڈھ ن سکن دھوں،
اتوں اتوں ہسدے دسن، دل دے وچوں رون ۔
اوٹ ربّ دی چھڈ کے پکڑی صرف ووٹ دی اوٹ،
گھوٹ گھوٹ کے ووٹر جھاڑے، ذرا ن چھتھے ہون ۔
اسنوں جی جی، اسدیاں منتاں، عهدی داڑھی ہتھ،
بوجھل پنڈ ہساناں دی پئے گلّ گلّ تے ڈھون ۔
ہارے تاں بھی، جتے تاں بھی، انت لگے پچھتان،
جھکھاں مار، اپدیش بھگت دا لگے دل وچ بون
خوب یار کھچڑی دا کھانا 'جا مہہ امرت لون ۔'
'ستھرے' میمبری مرغی خاتر پولے کھاوے کون ؟
اک ایرکھی بینتی کر رہا سی
ربا کوئی نہ سکھی سنسار ہووے ۔
میرے بناں نہ کوئی بھی کھائِ کھٹے،
نہ ہی کسے دا چلدا وپار ہووے ۔
کوئی قلی مکان نہ کسے دی ہو،
کھیتی باغ دی ناہں بہار ہووے ۔
روٹی-بستروں ہون محتاج سارے،
غضب ہوؤُ جے کوئی زردار ہووے ۔
پتر، بھین، بھائی، ہوون کسے دے نہ،
ماتا پتا تے نہ ہی پروار ہووے ۔
آگوُ بنے نہ کوئی برادری دا،
نہ ہی کسے دا قومی ستکار ہووے ۔
چٹے کپڑے والا نہ کوئی دسے،
حسن، زور والا نہ سردار ہووے ۔
کوئی قلم دا دھنی نہ ہوئِ جگ تے،
نہ ہی کسے دا کتے اعتبار ہووے ۔
کوئی صفت جے کسے دی دیکھدا ہاں،
میں غریب دا کالجا چیر جاندا ۔
چڑھدی کلا جے کسے دی نظر آوے،
میری اکھوں ہے چھما چھم نیر جاندا ۔
سکھی-ہسدا ویکھ منکھ کوئی،
چھاتی وجع میری زہری تیر جاندا ۔
ربا مان-دھنن جگت توں چک ہی لے،
نہیں دیکھیا راجا-فقیر جاندا ۔
آئی ہاسے دے نال اکاش بانی
'شری مان جی ! بند گفتار کریئے ۔
تسیں چاہندے ہو، کلے تساں خاطر،
اسیں سارا ہی غرق سنسار کریئے ؟
تساں پھیر بھی نہیں سنتشٹ ہونا،
کیوں نہ تساں دا ہی ٹٹو پار کریئے ۔
آؤ ! ایرکھی-بھونی وچ دیو درشن،
واسا تساں دا نرک مجھار کریئے ۔'
سرشٹی دے ارمبھ وچّ سن کھوتے بڑے سیانے !
اےنہاں توں سن عقل سکھدے منتری، راجے رانے !
اک پرش نے پال رکھے سن پنجھی کھوتے سوہنے !
چنویں بدھی مان، سجیلے، نیتوان من موہنے !
حضرت سلیمان نے صفتاں اوہناں دیاں جد سنیاں !
درشن کرن لئی چل آیا، سنے سینکڑے گنیاں !
ڈونگھے-اؤکھیگھے سوال انیکاں پا کے، اتر منگے !
خوش ہویا، گوڈیں ہتھ لایا، جواب ملے جد چنگے !
آخر کیتی عرض 'سجنو، چرن مرے گھر پاؤ !
میں چاہندا ہاں اک دن اوتھے چل دربار سجاؤ !
تنّ دناں دا راہ ہے ایتھوں، حکم کرو، کد ویسو ؟
ایہہ بھی دسو سفر خرچ دا، کی کجھ میتھوں لیسو ؟'
گدھیاں کر منظور آکھیا: 'اک اک کھوتے تائیں !
تن تن پنڈاں گھاہ دانہ تے جل رجواں دلوائیں !'
سلیمان سر پھیر بولیا 'پیسے دا ہے توڑا
پنج دس سجن چلے چلو تے خرچ کراؤ تھوڑا'
گدھیاں دے چھڑ پے مقابلے، منگن لگ پئے ڈھائی
کئیاں دو تے ڈیڈھ منگ کے، قیمت آپ گھٹائی
آخر گھٹدے، ڈگدے، ڈھیندے، گرے اتھوں تک تھلے
تن تن دن دی اک پنڈ ہت اڈن لگ پے پلے
سلیمان نے کیہا ہسکے 'او الوآں دے پیرو !
بے صبرو، خدغرضو ! بھکھیو، لالچ مرے ادھیرو ۔
سوارتھ ہت جو اپنی قیمت، شان، مان، گھٹواندے
موڑھ سدا بے عزت ہندے، دکھ پاندے پچھتاندے
بدھے رہو، اتھے ہی ہن تاں، پرکھ بتیری ہوئی
موڑھاں تئیں لجاون دی نہ چاہ 'ستھرے' نوں کوئی !'
تد توں بے عقلی دا دھبہ، گدھیاں نوں ہے لگا
کیونکہ سوارتھ وسّ اوہناں 'چوں ہر کئی بنیا ڈھگا
شہر گراواں وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
دھیاں ماواں وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
بھین بھراواں وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
سگھڑ داناواں وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
بے شکّ دکھ پچانودا چودھر دا جھگڑا !
دن دن ودھدا جانودا چودھر دا جھگڑا !
عجب رنگ دکھلانودا چودھر دا جھگڑا !
گھول بڑے کروانودا چودھر دا جھگڑا !
پارٹیاں بنوانودا چودھر دا جھگڑا !
لیڈریاں چھڈوانودا چودھر دا جھگڑا !
مینہہ تے آندھی وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
ہندی، پنجابی، وچّ ہے چودھر دا جھگڑا !
خبرے کتھوں آ گیا چودھر دا جھگڑا !
گھر گھر اندر چھا گیا چودھر دا جھگڑا !
برچھا کر کر پالیا چودھر دا جھگڑا !
چھوت دا روگ ہے لا لیا چودھر دا جھگڑا !
تکن چار چپھیر ہن چودھر دا جھگڑا !
کڈھدے نہیں دلیر ہن چودھر دا جھگڑا !
قومی شان گوا دؤ چودھر دا جھگڑا !
دیش بھگت رلوا دؤ چودھر دا جھگڑا !
بھکھ ننگ ودھوا دؤ چودھر دا جھگڑا !
ٹھوٹھے ہتھ پھڑا دؤ چودھر دا جھگڑا !
کجھ ن کجھ بس کروگا چودھر دا جھگڑا !
ماروگا جاں مروگا چودھر دا جھگڑا !
جناں چر نے چلدیاں گندیاں اخباراں !
جچر کرنی لیڈری ہے ٹکر غداراں !
جچر آپ سوارتھی لاونگے واراں !
اچر گدڑ کھانگے شیراں دیاں ماراں !
اچر رہسی شوکدا چودھر دا جھگڑا !
رہو قوم نوں پھوکدا چودھر دا جھگڑا !
چاہو قوم بچاونی تاں بہہ جاؤ رلکے !
دانے وانگوں چھڈّ سی نہیں جھگڑا دلکے !
اکھاں وچوں پینگے سبھناں دے ڈلھکے !
پٹوگے دو ہتھڑیں پھر بہہ کے بھلکے !
ویری ہے لیہ لجدا چودھر دا جھگڑا !
قوماں نوں نہیں سجدا چودھر دا جھگڑا !
میں دیکھ حماقت دنیاں دی ہندا ہاں دورھا ہس ہسکے
پے لوک مفت دکھ جھلدے نے وچ غلط فہمیاں پھس پھسکے
'کوجھے' نوں لگا بھلیکھا ہے بن بن کے 'سونھا' پھلدا ہے
جد لوک ٹچکراں کردے نے تاں اندر اندر گھلدا ہے
'مورکھ' خود تئیں سمجھدا ہے اکلئیا ودھ ودواناں توں
پھر روندا ہے، جد جگت کرے ورتاؤ برا حیواناں توں
کنگلا ہے پھسیا غلطی وچ دھنیاں دیاں ریساں کردا ہے
جد قرضے-سودے کچلدے نے تاں روندا ہؤکے بھردا ہے
کمزور 'بلی' سمع آکڑکے جا نال تکڑیاں کھہندا ہے
تد ہوش مغز وچ اؤندی ہے جد ہڈّ تڑاکے بہندا ہے
کوئی 'سونے' سولی چڑھیا ہے، کوئی 'ذات' بھلّ وچ پھسیا ہے
کوئی 'راج' بھلیکھے بھلیا ہے، سپ 'رنگ' کسے نوں ڈسیا ہے
'بدھو' دے بھانے ہتھکنڈے سبھ جگ دے اسنوں آندے نے
پچھتاندا ہے، جد چتر لوک، تس ویچ پکوڑے کھاندے نے
پیو جسدا کالے اکھر توں مہں کالی وانگوں ڈردا ہے
اوہ 'ڈنگر' اپنی اپما کر، 'کویاں' دی نندا کردا ہے
کہندے ہن 'بندے' گھڑن سمیں، رب سبھ دے کنّ 'چ کہندا ہے
'نہیں گھڑیا تیرے جیہا ہور' بس 'بندہ' آکڑ بہندا ہے
بھل اسے طرحاں 'شیطان' ہراں نہ ادب 'آدم' دا کیتا سی
'ایہہ خاکی ہے میں ناری ہاں' کہہ طوق لانتی لیتا سی
جگ ریس 'شطانی' کردا ہے، نہ سبق اوس توں سکھدا ہے
ودھ 'غلط فہمیاں' سکھدا ہے، جیوں جیوں ودھ پڑھ لکھدا ہے
جے 'غلط فہمیاں' تج بندہ اپنے سمع سمجھے ہوراں نوں
سکھ مان دوے، سکھ مان لوے، تج زوراں، شوراں، کھوراں نوں
تد ایہو نرک جگ، سرگ بنے، لتفاں دا تنبو تن جاوے
دل گند مند توں صاف ہون، ہر بندہ 'ستھرا' بن جاوے
میں سنیاں کہ نگر اساڈے، اک سادھو ہے آیا ۔
مڑھیاں لاگے، چھپڑ کنڈھے، ڈیرہ ہے اس لایا ۔
'شانتِ سروپ، نام ہے اسدا، رکھے پورن شانتی ۔
اتی گمبھیر، دھیر، تے نمر، سیتل ہے ہر بھانتی ۔
کرودھ-دمنودھ دی سکھیا دیوے، بولے ہولی-مٹھا ۔
سادھو نہیں دیوتا ہے اوہ، سنت ن ایسا ڈٹھا ۔
بھیڈاں چال، ہزاراں لوکی، جا دھن-بستر چڑھاندے ۔
سادھو جی ہر حالت سبھ نوں، شانتپدیش سناندے ۔
میں بھی کیہا 'منا چل درشن، مہاں پرکھ دا پائیے ۔
نالے اسدی شانتِ-نمرتا نوں بھی کجھ ازمائیے ۔'
لوک سینکڑے بیٹھے سن، میں جا 'آدیس' اچاری ۔
'مہاراج کی نام آپدا ؟ ہتھ بنھ عرض گزاری ۔
کہن لگے 'گر در دا کوکر، اپرادھی، اتی پاپی ۔
'سنگت-جوڑے جھاڑن والا، شانتِ-سروپِ سراپی ۔'
کجھ پل مگروں پھر میں پچھیا 'نام پوتر تھارا ؟'
بولے 'شانتِ-سروپِ آکھدے بھلن ہار وچارا ۔'
اک دو گلاں بعد پھیر میں کیتی عرض 'سوامی !
بھلّ گیا ہے پھیر داس نوں نام آپدا نامی ؟'
ذرا کو تلخی نال تکّ کے بولے 'بھگت پیارے
شانتِ-سروپِ نام ہے میرا، دسیا ہے سو وارے ۔'
یعنی چھڈّ نمرتا ساری، کھرھوے ہوون لگے ۔
میں دل دے وچ کیہا ہسکے، دیکھو اگے اگے ۔
چوتھی وار پھیر میں پچھیا 'نام تاں پھر فرماؤ ؟'
'شانتِ-سروپِ سنت ہاں میں جی ! سر نہ بہتا کھاؤ ۔'
پل پچھوں منہ پیڈا کرکے، اوہو بنے اچاری ۔
'شانتِ-سروپِ یاد نہیں رہندا ؟ متّ تیری کیوں ماری ؟'
چھیویں-ستویں وار جدوں پھر پرشن اوہی میں کیتا ۔
پھر تاں مانو لگّ گیا جھٹ خشک-برود پلیتا ۔
دھونے 'چوں پھڑ مڈھی بلدی مینوں مارن دوڑے ۔
من من پھکڑ منہ 'چوں تولن نتھنے ہوئے چوڑے ۔
شانتی 'شانت سروپ سنت' دی دیکھ ہسے سبھ لوکی ۔
'واہ سنتو ! بھج گئی تہاری، کدھر نمرتا پھوکی ؟'
اوسے وقت براگن-چپی اپنی اوہناں اٹھائی ۔
ایسے گئے پنڈ توں 'ستھرے' پھر نہ شکل دکھائی ۔
نیاز یارھویں دیاں روٹیاں ڈھیر ملاں نوں آئیاں
وانگ پاتھیآں، باہر مسیتوں، دھپے سکنے پائیاں
'کنے پیسے ملسن ؟' ملاں پاس کھلوتا سوچے
'ربا ! ہر کئی دئے نیازاں' دل وچ ایہو لوچے
اک دھوبی دا بلد لنگھیا، نظر روٹیاں پئیاں
برک مارکے اسنے اک دم، جھٹ اک دو چبّ لئیاں
ملاں-اکھینں خون اتریا، کسّ کسّ ڈنڈے لائے
دھوبی نوں وی نال تبررے عربی وچّ سنائے
دھوبی بھبیں رون لگ پیا، لوک ہوئے آ کٹھے
ملاں دند کریچے، آکھے 'او الو کے پٹھے !
مری روٹیاں زایا کرکے، اوپر سے ہے روتا ؟
اک دو چھڑیاں لگنے سے ہے کیا بیل کا ہوتا ؟'
کیہا دھوبی نے 'ملاں جی، میں اس ماروں نہیں رویا
میرا تاں نقصان ہور اک بہت وڈا ہے ہویا
مفت دیاں جو تیریاں منیاں، بلد مرے کھا لئیاں
بونداں پارے-زہر دیاں ہن اسدے اندر گئیاں
ترے وانگ ہی بلد مرا بھی ہن ہو جاؤ نکماں
لٹیا گیا، اج میں ہائِ ! بہڑیں میری اماں !'
ملاں ہویا اتی شرمندہ، لوکی کھڑ کھڑ ہسے
پر دھوبی دے لفظ قیمتی 'ستھرے' دے دل وسے
'پوجا دا دھن' دسویں گر نے، ہیسی تدے رڑھایا
اس 'پارے' توں اپنے سکھاں بیراں تئیں بچایا
'آبِ حیات' وانگ ہے جگ تے میہنت-کرت-کمائی
'پوجا اتے مفت دی روٹی' زہر-ہلاہل بھائی !
(آبِ حیات=امرت، ہلاہل=زہر)
پاٹے خاں سی تریا جاندا، گردن نوں اکڑا کے
اودھروں ناڈھو خاں بھی آیا، چھاتی خوب پھلا کے
اک دی گردن ککڑ وانگوں، اچی سدھی اکڑی
دوجا سانحے وانگوں جاپے، سکی مڑے ن لکڑی
پہلا نکوں ٹھونہیں ڈیگے، دوجا کنّ کھجورے
منہ 'چوں پھوں پھوں کرے اک، تے دوجا گلوں کھنگھورے
ڈونگھی ندی اتے پل سوڑا، کلا ہی لنگھ سکے
آمھو ساہویں ٹکرے دوویں، لگے مارن دھکے
پاٹے خاں کہے 'ہٹ سسرے، اڑا کھڑا کیوں آگے ؟
ہم ہیں پاٹے خان، شیر بھی ہم سے ڈر کر بھاگے !'
ناڈھو خاں نے مچھاں وٹیاں، اتے قہقہہ لایا :-
'واہ رے پٹھے چڑیا گھر سے نکل کس ترہ آیا ؟
ناک پکڑ کے رخسارے پر چپت ایک جماؤں !
دھینگا-دھینگی اکڑ پھکڑ سبھ فوراً تجھے بھلاؤں !'
پاٹے خاں نے دھول جمائی، ناڈھو خاں نے مکا
نالے ایسی دندی وڈھی، ماس ن چھڈیا اکا
چیک مار کے ڈگن لگا، جپھی اسنوں پائی
گرے ندی وچ، غوطے کھاون، پھر بھی کرن لڑائی
اوویں، اوسے پل تے، پچھوں، بکریاں دو آئیاں
پریم-نمرتا نال مشکلاں، اوہناں دور کرائیاں
لیٹ گئی اک بکری پہلے، دوجی اس توں لنگھی
راضی باجی گھر نوں گئیاں، نہ کوئی گھوری-کھنگھی
پاٹے خاں نے ویکھ تماشہ، کیہا 'ابے او الو !
تم سے بکری بھی ہے اچھی، ڈوب مرو بھر چلو !
جاتے لیٹ اگر تم پہلے، ہوتی کاہِ لڑائی ؟'
ناڈھو کیہا، 'گدھے، یہ حکمت، تم کو کیوں نہ آئی ؟
'تم تم' کہہ اک دوجا کوسن، غوطے اینے آئے
پاٹے خاں تے ناڈھو خاں جی، دوویں نرک سدھائے
اک دھنی دی وادی ہی سی، ہر دم جھردا رہندا :-
'بابا ! دولت ہے دکھدائی، سچ سچ میں ہاں کہندا
لوک سمجھدے سکھی اسانوں، پر سانوں دکھ بھاری
مایا کارن ودھی سو گناں، ساڈی ذمہ واری
چندہ منگن والے ہی نہیں، کھہڑا ساڈا چھڈدے
چچڑ وانگوں چمبڑ جاندے، روز تلی آ ٹڈدے
سکے سودھرے قرضہ منگن، رات دنے سر کھاندے
گوڑھے یار انج ہی لٹن مال جھپٹ لے جاندے
وہوٹی، پتر دھیاں، بھیناں، بھائی، بہو، جوائی
چوسن لہو، بوٹیاں نوچن، پھر بھی دین دہائی
سبھا سسیٹی وچ جے جائیے، پھڑ پردھان بناون
پھیر کہن 'دیو گپھے بہتے' کھیسے نوں ہتھ پاون
کھلھے فنڈ جے کو سرکاری، افسر کرن اشارے :-
'رائے صاحبَ ! ڈو چنڈا اس میں، لو خٹاب پھر بھارے'
جدھر دیکھو اودھر ہر کوئی، منگدا دسے پیسہ
وچّ سکنجے کڑکن ہڈیاں، پھسیا ہاں میں ایسا
یارو پیسہ بہو دکھدائی، نردھن اتی سکھ پاون
دنے کھٹن تے راتیں کھاون، موج نچنت اڈاون !
پاسوں اک غریب مخولی، کیہا 'ن جی کلپاؤ
دکھ-مولکھ دھن مینوں چا دیو، آپ انند اڈاؤ !'
پا لیا سیٹھ ہراں سر نیواں، 'ستھرا' کھڑ کھڑ ہسیا
'نردھن-دھنین خوشی نہیں کوئی، جگ-چکڑ جو پھسیا'
بھگت کبیر تائیں اک راجا سدا دقّ سی کردا،
'جگت مکتی' رستہ دسو کہہ کہہ ہؤکے بھردا۔
اکّ کے اک دن ترے بھگت جی، منتر 'واہگورو' پڑھ کے،
چل دکھاواں مکتی رستہ، پربت چوٹی چڑھ کے۔
بھارے تنّ پتھراں دی گٹھڑی راجے نوں چکوائی،
حکم دتا ایہہ لے چل اپر نال اساڈے بھائی۔
ذرا دور چل، راجا ہپھیا، کہن لگا لڑکھاندا،
'مہاراج ! بوجھا ہے بھارا، قدم نہ پٹیا جاندا۔
اک پتھر سٹوائ بھگت نے اس نوں اگے چلایا،
تھوڑھے قدم پھیر چل اس نے چیک چہاڑا پایا۔
دوجا پتھر وی سٹوا کے پھیر توریا اگے،
پر ہالی بھی بھار اوس نوں لکّ توڑواں لگے۔
اوکھی گھاٹی بکھڑا پینڈا، اچا چڑھ کے جانا،
نہ-ممکن سی بھار اوس چکّ کے اگوں قدم اٹھانا۔
تیجا پتھر وی سٹوایا راجا ہولا ہویا،
جھٹ پٹ جا چوٹی تے چڑھیا جھٹ ٹپّ ٹبہ ٹویا۔
ہس کے بھگت ہوراں فرمایا، 'ایہو مکتی رستہ،
تد تکّ چوٹی چڑھ ن سکیئے جد تک بجھا پھستا۔
ترشنا، موہ، ہنکار تنّ ہن، پتھر تیں سر چائے،
بھارا بوجھ لے پربت تے کیکر چڑھیا جائے۔
مکتی چاہیں تاں تنے پتھر سٹّ کے ہو جا حلقہ،
مار دڑنگے اچا چڑھ، پا پرم جوت دا جھلکا۔
راجے تائیں گیان ہو گیا، جیون-مکتی پائی،
'ستھرے' نوں بھی مفت، قیمتی ایہہ گھنڈی ہتھ آئی۔
اک پڑھے ہوئے نے ان پڑھ نوں، بولی دی گولی لا دتی،
او ان پڑھ ڈنگر کیوں جمیا ؟ بیپھیدا عمر گوا دتی ۔
بے-علم آدمی اننھا ہے کجھ دیکھ سمجھ نہ سکدا ہے،
محفل وچ جانا ملے کدی، تاں الو وانگو تکدا ہے ۔
گونگیاں سمع عاری بولن توں، جے بولے تاں کے کردا ہے،
نہ عقل شعور تمیز کوئی، پڑھیاں دا پانی بھردا ہے ۔
بے-علمی سبھ توں جون بری، کھوتا وی اس تے ہسدا ہے،
او بےوقوف ! بن علموں تاں، ربّ بھی نہ دل وچ وسدا ہے ۔
ان پڑھ نے دھیرج نال کیہا، ہے شکر نہیں میں پڑھیا ہاں،
نہ وانگ تہاڈے کڑھیا ہاں، نہ مان مہارے چڑھیا ہاں ۔
جے ودیا ایہو گالھاں نے، جو تسیں مکھوں پھرمائیاں نے،
'تاں مینوں بخشے ربّ اس توں، میریاں ہتھ جوڑ دہائیاں نے ۔
میں بے شک پڑھنوں سکھنا ہاں، پر کتھا کیرتن سنیا ہے،
نیکاں دی سنگت-سکھیا دا، کجھ بھورا چورا چنیا ہے ۔
کہندے نے پڑھیا مورکھ ہے، جو لب لوبھ ہنکار کرے،
تے سیانا اوہ، جو پڑھ ودیا، ویچار کرے اپکار کرے ۔
'کوئی پڑھ پڑھ گڈیاں لدّ لوے، پڑھ پڑھ عمراں گال لوے،
'دنیاں دیاں کلّ کتاباں نوں، لا گھوٹے، سر وچ ڈال لوے ۔
'پر دل تے اثر جے نہ ہووے، کی اس دے علموں سردا ہے ؟
'اوہ کیڑا ہے، جو گرنتھاں نوں، پیا قطر قطر کے دھردا ہے ۔
تے ربّ دی گلّ جو آکھی جے، چترائیؤں نہ ہتھ اؤندا ہے،
پڑھیا انپڑھیا ہر کوئی، جو دھیوندا ہے سو پوندا ہے ۔
مطلب کی ؟ ان پڑھ پڑھے ہوئے، جیبھوں پہچانے جاندے نے،
جیوں، دھوتُ-بیلا، دوروں ہی، اک سروں سیانے جاندے نے ۔
جو 'عالم ہے تے عامل بھی'، اوہ بے شک ساتھوں ستھرا ہے ۔
پر پڑھ پڑھ کے جو کڑھیا ہے، اوہ ان پڑھ توں وی کتھرا ہے ۔
کئی وگھے دھرتی دے ادالے مرد-قد دیوار سی،
لوہے دے پھاٹک دے اگے اک کھڑھا پہریدار سی ۔
اندر چترفی برچھ-بوٹے سینکڑے لائے ہوئے،
کجھ سندر پھلاں دے لدے کجھ پھلاں تے آئے ہوئے ۔
وچکار اس سوہنے بغیچے دے، سنہری رنگلا،
اتی خوبصورت شان والا سوبھدا سی بنگلا ۔
اس دی سجاوٹ توں امیری ٹپکدی،
اس دی صفائی-چمکئی تے اکھی ن سی ٹک سکدی ۔
سی 'ڈیکوریشن' اوس دی 'ایکسپرٹ' نے کیتی ہوئی،
چمنی دی ہر جھالر سی 'پیرس-گرلس' دی سیتی ہوئی ۔
سبھ کمریاں وچ فرنیچر سی 'فیشنیبل' سج رہا،
ہر چیز وچ سی 'یورپیئن پھل سٹائیل' گز رہا ۔
اک 'نیو برائیڈ' سمع 'ڈرائنگ روم' سندی شان سی،
جے 'سیٹ' انگلستان سی تاں 'کارپیٹ' ایران سی ۔
بینجو، پیانو، وایولن، ہارمونیئم ارگن پئے،
اچ 'سولیجیشن' 'ایجوکیشن' گھر دی دسدے سن پئے ۔
ٹیبل ڈریسنگ روم دی سینٹاں-کریماں بھری سی،
پف، کومب، برش، پوڈر، لونڈر لین لمی دھری سی ۔
دیکھو جے 'ڈائننگ روم' تاں بھکھ چمک جھٹ دونی پوے،
چھریاں تے کانٹے بنا اک بھی چیز نہ چھوہنی پوے ۔
سوڈے، مربعے، وسکیاں، ٹوپھی تے ہور مٹھیائیاں،
ادھننگیاں پھوٹوز، 'مینٹلپیس' تے ٹکوائیاں ۔
وچ لائیبریری بکس 'لیٹیسٹ' دسدیاں سن ساریاں،
ناول ڈرامے نال سن لدیاں ہوئیاں الماریاں ۔
یورپ تے امریکہ دا لٹریچر سی بہو بھریا پیا،
'آتھر' تے 'پوئٹ' انگلش ہر اک سی دھریا پیا ۔
مدعا کی اتھے عیش دا موجود کل سامان سی،
چڑیاں دا دودھ بھی چاہو تاں ملنا اتھے آسان سی،
جے نہیں سی تا صرف، 'نت نیم دا گٹکا' ن سی ۔
برچھی کھائِ لچھمن مردے وانگ ڈگا،
سینا رام اندر ہاہاکار ہوئی ۔
رام رون لگے، جان کھون لگے،
'کتھے پہنچ کے بھاگاں دی مار ہوئی' ۔
وید لنکا دا سدیا، سیس پھیرے،
اس دی دوا نہیں کوئی تیار ہوئی ۔
راتو رات 'سنجیونی' کوئی لیاوے،
جان بچو، جے مہر کرتار ہوئی ۔
ہنومان آندی بوٹی، جان بچ گئی،
خوشیاں چڑھیاں جاں گچی اٹھائی لچھمن ۔
رام ہسّ کے بولے کجھ پتہ بھی ؤ ؟
تیری جان کس بچائی لچھمن ؟
ہوسی یاد، جو بھیلنی بیر لیائی،
چکھ چکھ چنے ہوئے، سوہے لال مٹھے ۔
اوہناں لعلاں توں پتھر دے لال صدقے،
اوہنا مٹھیاں توں گھولی تھال مٹھے ۔
رشیاں نکّ وٹے، تاں بودار ہوئے،
بھرے ہوئے سن جو جل دے تال مٹھے ۔
لکھاں معافیاں بعد مڑ مساں کیتے،
اوسے بھیلنی نے چرناں نال مٹھے ۔
گلاں ایہہ تاں معلوم ہن ساریاں نوں،
دساں گلّ تیری اج نئی تینوں ۔
ویر! توں بھی سی اودوں اک بھلّ کیتی،
جس دی سزا ایہہ بھگتنی پئی تینوں ۔
کر لے یاد جد بیر ساں اسیں کھاندے،
توں سیں بیر منہ پاندا مجبور ہو کے ۔
میں ساں ویکھدا اوس دا پریم نرچھل،
توں سیں ویکھدا 'جات' مغرور ہو کے ۔
آہا! بھیلنی بھلی سی دین دنیاں،
بھگتی بھاوَ دے وچ مخمور ہو کے ۔
موٹے موٹے جو بیر اس پکڑ ہتھیں،
مینوں دتے پریم بھرپور ہو کے ۔
اس امول-البھّ سوغات 'چوں میں،
ویر جان تدھ بیر اک ونڈ دتا ۔
توں نہ قدر کر، اکھ بچا میری،
اس نوں سٹ ہائِ! پچھے کنڈ دتا ۔
اوہو بیر پربت تے لے گئی قدرت،
اس توں 'بوٹی سنجیونی' اگا دتی ۔
میگھ ناتھ توں برچھی لوا ایتھے،
تینوں موت دی جھاکی دکھا دتی ۔
اوسے بیر دی بوٹی کھوا تینوں،
تیری لوتھ وچ جان مڑ پا دتی ۔
تینوں دنڈ، ابھیمان نوں ہار دے کے،
سچے پریم دی فتہ کرا دتی ۔
ویر! بھیلنی دے میلے ہتھاں دی تھاں،
وینہدوں نور بھریا جے دل پاک اس دا ۔
تینوں ملدا صرور اس دنڈ دی تھاں،
کردی گھرنا 'ستھرا' دل نہ چاک اس دا ۔
اک راجے دی گورو-تپیشر، چوری دے وچ پھڑیا،
چوراں وانگو راجے اگے سر نیواں کر کھڑیا ۔
روز وانگ اوہ راجے نوں اپدیش دین سی آیا،
موقع پا کے رانی دا نوں لکھا ہار چرایا ۔
راجا ڈاڈھا اچرج ہویا، سمجھ ذرا ن آوے،
ایڈا جپی تپی سدھ جوگی کویں چور بن جاوے ؟
جے دھن دی سی لوڑ ایس نوں اک اشارہ کردا،
میں خوش ہو کے اس دی کٹیا، نال موتیاں بھردا ۔
سوچ سوچ کے پنج ست سادھو راجے نے سدوائے،
ایس معاملے دے کھوجن دے فرض اوہناں نوں لائے ۔
پوری کھوج اوہناں نے کرکے سٹہ ایہہ دکھلایا
اس سادھو نے اس دن بھوجن چوری دا سی پایا ۔
اک زرگر نے گاہک کسے دا سونا چوری کیتا،
یعنی خون وچارے دا سی نال چلاکی پیتا ۔
اوہ سنیارا راج-دروہ وچ ہتھ پولیس دے آیا،
جس تے اس دا مال ضبط کر راجے دے گھر آیا ۔
اس مال دا آٹا، گھی تے لکڑی لون لیا کے،
راج محل وچ کھانا پکیا چھتی بھانت بنا کے ۔
راج-گورو نے راج محل وچ، اوہ بھوجن سی پایا،
من ملین جھٹ اس دا ہویا، تاں اس ہار چرایا ۔
اسے لئی سن گورو نانک نے، انّ نچوڑ دکھائے،
اک 'چوں دودھ، دوئے 'چوں لہو، کڈھ کے سبق پڑھائے ۔
انّ پاپ دا کھا کھا بندہ، پاپ 'چ ڈبدا جاوے،
'ستھرا' لقمہ کھائِ آتما، 'ستھرا' ہو سکھ پاوے ۔
راجا بھوج پاس اک پریمی دو پتلیاں لیایا،
بڑیاں سندر، جس ڈٹھیاں سبھ دا من للچایا ۔
اکو جیسی شکل دوہاں دی، اکو جہیاں لمیاں،
مانوں دوئ جوڑیاں، کڑیاں، اکسے چھن ہن جمیاں ۔
گورے رنگ، موٹیاں اکھاں، نکّ تکھے، بلھ سوہے،
انگ سڈول، پتلیاں بلھیاں، حسن کلیجے دھوہے ۔
ایوں جاپے کہ خاص بہشتوں دو حوراں ہن آئیاں،
دسن لئی خدا دیاں کاریگریاں تے چترائیاں ۔
خوش ہویا ڈاڈھا ہی راجا، خوش ہوئے درباری،
واہوا، شاوا، دھن دھن، عش عش، آکھے پرجا ساری ۔
کاریگر نے کیہا بادشاہ! ہو اقبال سوایا،
ایہناں پتلیاں وچ میں، اک ہے بھارا فرق ٹکایا ۔
جس دے کارن اک پتلی تاں وڈ-ملی ہے پیاری،
'دوجی پتلی کوڈیؤں' کھوٹی دکھ دینی ہے بھاری ۔
کوئی سجن فرق ایہناں دا وچ دربار بتاوے،
'اک دا گن، دوجی دا اوگن، عقل نال جتلاوے' ۔
ٹکراں مار تھکے درباری فرق ن کوئی دسیا،
کل وزیراں اتے راجا ڈاڈھا کھجھیا، رسیا ۔
آخر اک غریب کوی نے اوہ گھنڈی پھڑ لیتی،
جس دے بدلے راجے اس نوں پیش وزارت کیتی ۔
اک پتلی دے اک کنوں سی دوجے کنّ تک موری،
ادھر پھوک مارو تاں اودھروں نکل جائے جھٹ کوری ۔
دوجی دے کنّ وچ جے پھوکو، پھوک ڈھڈّ وچ رہندی،
یعنی لکھاں سن کے گلاں کسے تائیں نہ کہندی ۔
پہلی پتلی ورگی ناری، پاسوں ربّ بچاوے،
دوجی پتلی اتے 'ستھرے' صدقے دنیاں جاوے ۔
'گولمیز' سبھ 'جوناں' کیتی، ایسا جتن کرایا جاوے
جیو جنت سبھ رل مل وسن، سکھ ہی سکھ پھیلایا جاوے
'ڈیموکریسی' نیماں اتے، 'فیڈریشن' رچوایا جاوے
کیڑی توں ہاتھی تک سبھ دا، پورا حق بنھایا جاوے
لومبڑ پیڈے مونہوں بولیا ہاں 'سوراج' رچایا جاوے
سبھ جوناں دی وسوں گنکے، گن گن حق دلایا جاوے
چر چر جھٹّ کیڑیاں کیتی، 'بے شک' نیاؤں کمایا جاوے
سبھ توں ودھ ہے گنتی ساڈی، سانوں تخت بہایا جاوے
مچھر، مچھیاں، تلیئر بولے، ساڈا لیکھا لایا جاوے
ٹڈی دل نے کیہا، کھیت سبھ، ساتھوں چٹّ کرایا جاوے
بھمبٹ بولے، راج-شماں دا ٹھیکہ اساں دوایا جاوے
گدڑاں اٹھ ہواں وھاں کیتی، ساڈا ووٹ گنایا جاوے
ساڈی بہو گنتی دے موہرے، ببر شیر جھکوایا جاوے
ڈڈو، گدھے، سہے، کاں، ککڑ، آکھن ظلم ہٹایا جاوے
نہ کوئی چنگا نہ کوئی مندا، سبھ دا ووٹ بنایا جاوے
ہسے تارے، تد تاں چند نوں، ساڈا داس بنایا جاوے
ندیاں روئیاں ساگر ساڈے حکماں وچ چلایا جاوے
کاواں رولی پئی اجیہی کجھ نہ سنے-سنایا جاوے
اک دم واج غیبتوں آئی شور نہ بہت مچایا جاوے
گن بن کر ہنکار، کاس نوں سماں وارتھ گوایا جاوے ؟
عقل صرف انسان وچ ہے، اس نوں تاج پنھایا جاوے
گنتی تھوڑھی، گن ہن بہتے، گن نوں سیس چڑھایا جاوے
اسے طرحاں انساناں وچ وی، کنڈا ایہو تلایا جاوے
گنہیناں-گنواناں نوں نہ، اکو پھاہے لایا جاوے
مورکھ بہت، سیانے تھوڑھے، جیکر جوڑ لگایا جاوے
تاں کی مورکھ-راجکھ بنا کے، سرب نعش کروایا جاوے ؟
اک رب دی تھاں جے 'بہو گنتی' نوں جگ-راج دوایا جاوے
اک چھن قایم رہے نہ دنیاں، ایسا گند گھلایا جاوے
بدھ، بیرتا تے قربانی سداچار پرکھایا جاوے
جس وچ ہے گن دی بہو گنتی اس دا حکم بجایا جاوے
مورکھ بزدل پھرن اسنکھاں، نہ ہردا بھرمایا جاوے
'ستھرا' اک ملے وڈبھاگی، فوراً سیس نوایا جاوے
| |
